Hodigitria
Z Wikipedii
Hodigitria - najstarszy i najbardziej rozpowszechniony typ ikonograficzny przedstawienia Matki Bożej z Dzieciątkiem Jezus.
Spis treści |
[edytuj] Tradycja i historia
Według tradycji, pierwszym ikonografem był święty Łukasz z Antiochii, Ewangelista, który namalował na desce wizerunek Marii z Dzieciątkiem na ręku. Ikonę podarował wraz z Ewangelią Teofilowi wymienionemu w przedmowie do Ewangelii (...dostojny Teofilu...) i w prologu do Dziejach Apostolskich. Teofil był prawdopodobnie był wysokim urzędnikiem rzymskim.
Po śmierci Teofila ikona powróciła do Jerozolimy, gdzie została odnaleziona przez Eudokię, żonę cesarza Teodozjusza II, która w latach 436-437 odbywała podróż do Ziemi Świętej. Eudokia kupiła tę ikonę i odesłała ją do Konstantynopola w darze dla siostry cesarza, Pulcherii. Pulcheria umieściła ją w ufundowanym przez siebie w dzielnicy portowej kościele klasztornym Ton Hodigon. Od nazwy kościoła pochodzi nazwa ikony. W klasztorze mieszkali i pracowali mnisi – przewodnicy, opiekujący się niewidomymi. Inna wersja wywodzi nazwę wprost od greckiego słowa hodos (droga) i nazywa Bogurodzicę Wskazująca Drogę. Jeszcze inna nazwa ikony, Przewodniczka, nawiązuje do mnichów-przewodników z klasztoru Ton Hodigon.
W różnych opracowaniach opisywany kościół nazywany jest również Ton Hodegen a ikona Hodegetrią.
W Bizancjum ikona Bogurodzicy zasłynęła wieloma cudami, stała się świętością i talizmanem chroniącym od złego. Była także patronką podróżujących i opiekunką ociemniałych. Przetrwała w ukryciu okres ikonoklazmu. W IX w. wykształcił się dokładnie opracowany wzór ikonograficzny wizerunku Maryi – Hodigitrii i stał się przykładem dla licznych kopii. Ikonę zniszczyli prawdopodobnie Turcy w 1453 r. po zdobyciu Konstantynopola.
Najstarsze zachowane przedstawienia tego typu znajdują się w Ewangeliarzu Rabbulasa, na freskach w Bawit, w zabytkowych świątyniach armeńskich z VI wieku .
[edytuj] Wzór ikonograficzny
Maryja ukazana jest frontalnie, najczęściej w półpostaci. Czasem w pełnej figurze: siedząca na tronie lub stojąca. Nie widać u niej matczynej poufałości w stosunku do Syna. Głowę trzyma prosto, lekko zwróconą w kierunku Chrystusa, rzadziej – pochyloną nieznacznie ku Chrystusowi. Na lewym ramieniu trzyma Dzieciątko, dostojnym gestem prawej dłoni z długimi palcami wskazując na nie. Może to być gest prezentacji – wskazania ludziom Syna Bożego lub gest postawy służebnej - przedstawienie Synowi wiernego ludu.
Chrystus znajduje się w pewnym oddaleniu od twarzy Matki, patrzy prosto przed siebie i ukazuje całe swe oblicze. Rzadziej ma głowę lekko obróconą w prawo. Wznosi prawą dłoń w geście błogosławieństwa a w lewej dłoni trzyma zwój (od XVI w. także księgę lub kulę). Chrystus nie jest tutaj niemowlęciem, występuje w ikonograficznym typ Chrystusa - Emmanuela, ma twarz dojrzałego, inteligentnego człowieka. Ubrany jest w biały chiton i narzucony nań purpurowy, często przetykany złotem himation.
Ikona Hodegetrii ukształtowała się ostatecznie w Bizancjum. Przebija z niej stosowany w cesarskim pałacu porządek, składający się z oficjalnych ceremonii a ukrywający wszelkie wyrażenia uczuć, ukazujący jedynie świętość i godność władzy cesarskiej. Taka majestatyczna obojętność i brak przejawów ludzkich uczuć przyjęte zostały na wiele wieków jako najbardziej obowiązujące na dogmatycznej ikonie Boskiego Macierzyństwa, jaką jest Bogarodzica z Chrystusem-Emmanuelem.
[edytuj] Hodigitria na Rusi
Wzór Hodegetrii doczekał się wielu odmian ikonograficznych, które powielane były pod już inną nazwą. Na Rusi wśród ikon tego typu najbardziej znane są: Smoleńska, Tichwińska, Riwierska, Kazańska.
Jedną z najstarszych i najsłynniejszych ikon w typie Hodigitrii jest Matka Boska Smoleńska. W 1046 r. cesarz bizantyjski Konstantyn IX Monomach wydał swą córkę za ruskiego księcia Wsiewołoda. Według tradycji, przed odjazdem pobłogosławił ją na drogę ikoną Matki Bożej, którą następnie córka zabrała z Konstantynopola do Czernihowa. Syn księcia Wsiewołoda, Włodzimierz II Monomach przeniósł ikonę do Smoleńska i umieścił w cerkwi Zaśnięcia Matki Bożej. Od tej pory ikonę zaczęto nazywać Smoleńską.
[edytuj] Hodigitria w Polsce
Na terenie Ukrainy, Polski i Słowacji typ Hodigitrii należał do najczęściej spotykanych ikon. Umieszczana była (zamiennie z Eleusą) wśród ikon namiestnych każdego ikonostasu. Od XV do XVII w. na klejmie (obramieniu ikony) malowano proroków. U dołu spotyka się tez rodziców Maryi: św. Annę i św. Joachima. Ikony malowane przez miejscowe warsztaty w Karpatach często odbiegały od bizantyńskiego kanonu – Maryja miewa twarz dobrodusznej gospodyni a Jezus tajemniczo się uśmiecha.
[edytuj] Wykorzystane materiały
- Irena Kłosińska, Sztuka bizantyńska, Wiedza Powszechna, Warszawa 1975
- Jarosław Giemza, O sztuce sakralnej przemyskiej eparchii, wyd. Muzeum - Zamek w Łańcucie, 2006
- Włodzimierz Łosski, Hodegetria - Putiewoditielnica, Przegląd prawosławny, nr 8/2002
