Cesarstwo bizantyjskie

Z Wikipedii

Trwa tłumaczenie tego artykułu. Zapraszamy do współpracy.

Cesarstwo Bizantyjskie
← 293/395-1453 →
Flaga cesarstwa bizantyjskiego Godło cesarstwa bizantyjskiego
Język urzędowy	łacina (do ok VII/VIII wieku) greka - oficjalnie po VIII w.
Język używany	łacina, grecka, koptyjski, hebrajski, wandalski
Stolica	Konstantynopol
Typ państwa	monarchia absolutna
Ostatnia głowa państwa	ostatni cesarz Konstantyn XI Dragazes
Ostatni przywódca religijny	Patriarcha Konstantynopola Atanazy II
Podział cesarstwa	rzymskiego na część wschodnią i zachodnią (395 rok)
Upadek Konstantynopola	po oblężeniu tureckim 1453
Religia dominująca	chrześcijaństwo (od czasów Wielkiej Schizmy Wschodniej: prawosławie)
Cesarstwo około 550 roku

Kalendarium
667 p. n. e.	Założenie antycznego miasta Bizancjum (przyszły Konstantynopol a później Istambuł).
27 p. n. e.	Powstanie Cesarstwa Rzymskiego.
ok. 235 - 284	Kryzys wieku III.
292	Reformy Dioklecjana (tetrarchia).
330	Konstantyn Wielki przenosi swoją siedzibę do Nova Roma i zmienia jej nazwę na Konstantynopol. Zaraz po tym umiera (337). Miasto staje się stolicą Bizancjum na długie wieki.
395	Teodozjusz Wielki trwale dzieli cesarstwo pomiędzy synów na dwie części - wschodnią i zachodnią.
527	Justynian Wielki zostaje cesarzem.
7 kwietnia, 529	Ogłoszenie kodeksu Justyniana.
532	Powstanie Nika.
532–537	Justynian buduje kościół Hagia Sofia.
533–554	Belizariusz zbrojnie odzyskuje Afrykę Północną i Italię od Wandalów i Ostrogotów. W nagrodę zostaje konsulem.
568	Longobardowie zajmują większość posiadłości w Italii.
634–641	Arabowie zdobywają Wschód i Egipt. W następnych dekadach zajmują resztę Afryki Północnej i Sycylię.
ok. 680	Przybycie Bułgarów na Bałkany.
697	Zdobycie Kartaginy w Afryce północnej przez Arabów.
730–787	Spory dotyczące kwestii Ikonoklazmu.
813–843	Utrata większości terytoriów w Italii za wyjątkiem fragmentu Mezzogiorno.
843–1025	Na tronie cesarskim zasiadają przedstawiciele dynastii Macedońskiej i imperium przeżywa wojskowe i terytorialne odrodzenie. Bizantyjscy uczeni przepisują i zachowują wiele z zachowanych greckich i łacińskich tekstów.
960–1042	Cesarstwo Bizantyjskie odbiło cześć uprzednio utraconych terytoriów w Mezopotamii, Syrii i Palestynie z rąk Abbasydów i kalifatu Fatymidów.
1002–1018	Cesarz Bazyli II przeprowadza szereg kampanii przeciwko Bułgarom, mając na celu podbój ich państwa.
1014	Bazyli II Bułgarobójca rozbija Bułgarów pod Biełasicą.
1018	Przyłączenie Bułgarii do Cesarstwa Bizantyńskiego.
1025	Ze śmiercią Bazylego II rozpoczyna się długotrwały upadek znaczenia państwa.
1054	Poczatek Wielkiej Schizmy Wschodniej.
1071	Cesarz Roman IV Diogenes zostaje pokonany przez Turków seldżuckich w bitwie pod Manzikertem. Utrata Azji Mniejszej. W tym samym roku utrata ostatnich posiadłości włoskich na rzecz Normanów.
1081	Na tron wstępuje pierwszy przedstawiciel dynastii Komnenów Aleksy I, który wplątuje Bizancjum w krucjaty. Rozkwit ekonomiczny, rozwój literatury i sztuk pięknych. W Anatolii, osiedlają się Turcy.
1091	Aleksy I Komnen pokonuje Pieczyngów w Bitwie u podnóża góry Lebunion.
1097	Bizantyjczycy i wojska I krucjaty odbijają z rąk Turków Niceę.
1097-1176	Armia Bizancjum odbija wybrzeże Azji Mniejszej i spycha Turków do centralnej Anatolii. Łacińskie Księstwo Antiochii staje się bizantyjskim protektoratem.
1122	Bizantyjczycy pokonują Pieczyngów pod Beroią.
1167	Armia Bizantyjska odnosi druzgoczące zwycięstwo pod Sirmium nad Węgrami, którzy stają się Bizantyjskimi wasalami.
1176	Bizantyjczycy dowodzeni przez Manuela I zostają pokonane przez armię Sułtanatu Rum w bitwie pod Myriokefalon, co oznacza kres wszelkich prób odzyskania centralnej Anatolii.
1180	Ze śmiercią cesarza Manuela I Komnena zaczyna się zmierzch Bizancjum.
1185	Utrata Bułgarii i innych terenów na Bałkanach na skutek powstania.
1204	Konstantynopol zostaje zajęty przez krzyżowców, powstaje Cesarstwo Łacińskie.
1261	Odzyskanie Konstantynopola przez cesarza nicejskiego, Michała Paleologa.
1326	Miasto Prusa w Azji mniejszej ulega Turkom Osmańskim.
1331	Nicea, stolica państwa tylko 100 lat wcześniej zostaje zdobyta przez Turków Osmańskich.
1439	Cesarz Jan VIII Paleolog likwiduje schizmę i uznaje władze papieża w zamian za pomoc zachodu przeciwko Turkom.
1453	Turcy Osmańscy zdobywają Konstantynopol. Ze śmiercią ostatniego cesarza Konstantyna XI Cesarstwo Bizantyjskie przestaje istnieć.

Imperium Bizantyjskie (Bizancjum) – termin historiograficzny określający greckojęzyczną część średniowiecznego Cesarstwa Rzymskiego ze stolicą w Konstantynopolu. Używane zamiennie określenie Cesarstwo Wschodniorzymskie jest bardziej popularne w odniesieniu do okresu poprzedzającego upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Ze względu na dominację greckiej kultury, języka oraz ludności Bizancjum było w wielu ówczesnych krajach Europy Zachodniej nazywane "Cesarstwem Greków",^[1] podczas gdy dla jego mieszkańców było to po prostu Cesarstwo Rzymskie (gr. Βασίλειον Ῥωμαίων); nazwa ta miała podkreślać zachowanie ciągłości tradycji starożytnego Imperium. Świat muzułmański znał Bizancjum pod nazwą Rûm (ar. روم, "ziemia Rzymian").

Historycy nie są zgodni co do dokładnej daty rozpoczęcia bizantyjskiego okresu historii Rzymu. Według jednej z wersji pierwszym cesarzem Bizancjum był rządzący w latach 306-337 n.e. Konstantyn I, który w 324 roku przeniósł stolicę Cesarstwa z Nikomedii do Bizancjum, zwanego odtąd Konstantynopolem (lub "Nowym Rzymem", Nova Roma).^[2] Miasto Rzym przestało być stolicą już za rządów cesarza Dioklecjana (284-305).

Niektórzy początków Bizancjum upatrują w okresie panowania Teodozjusza I, gdy chrześcijaństwo ostatecznie wyparło politeistyczną religię starożytnych Rzymian, lub w latach tuż po jego śmierci w 395 r., kiedy to utrwalił się polityczny podział na Wschód i Zachód. Jeszcze inni umiejscawiają moment przełomu w roku 476 i łączą go z ustąpieniem ostatniego cesarza Zachodniego Cesarstwa, Romulusa Augustulusa, i pozostawieniem całości władzy cesarskiej w rękach cesarza bizantyjskiego. Pod uwagę brany jest również czas reorganizacji Cesarstwa, kiedy za panowania Herakliusza (ok. 620 r.) oficjalnym językiem urzędowym stał się grecki.

W rzeczywistości przemiany te zachodziły stopniowo i w roku 330, gdy Konstantyn ustanawiał nową stolicę, procesy hellenizacji i postępującej chrystianizacji rozwijały się już od dłuższego czasu. Koniec Cesarstwa utożsamiany jest zazwyczaj z upadkiem Konstantynopola i początkiem Imperium Osmańskiego w roku 1453, jednak niektóre szkoły historyczne uważają zań datę rzezi Konstantynopola podczas IV krucjaty (1204) lub moment upadku będącego częścią Bizancjum państwa greckiego: Mistry w 1460, Trapezuntu w 1461 i Monemwazji w 1471 roku.

Spis treści 1 Nazwa państwa 2 Początki cesarstwa 3 Podział historii cesarstwa na epoki 4 Rozkwit 5 Przypisy 6 Bibliografia 7 Zobacz też

[edytuj] Nazwa państwa

Oficjalną nazwą państwa było Cesarstwo Rzymskie (gr. Βασιλεία των Ρωμαίων - Basileja ton Romajon). Określenie "cesarstwo bizantyjskie" nigdy nie było używane w okresie istnienia tego państwa; po raz pierwszy tego sformułowania użył niemiecki historyk Hieronymus Wolf w 1557 r. Autor ten stworzył to określenie od dawnej, starożytnej nazwy stolicy kraju, a uczynił to dla odróżnienia państwa bizantyjskiego od noszącego tę samą nazwę cesarstwa rzymskiego.

Sami Bizantyjczycy nazywali się "Rzymianami" a swój kraj - cesarstwem rzymskim, pragnąc przez to podkreślić ciągłość tradycji ze starożytnym imperium.

[edytuj] Początki cesarstwa

Istnieją spory i dyskusje wokół początków istnienia cesarstwa bizantyjskiego. Wynikają one z tego, że państwo to stanowiło naturalną kontynuację cesarstwa rzymskiego pod względem politycznym, gospodarczym i kulturalnym. Stopniowe zmiany, które ukształtowały cesarstwo bizantyjskie, odbywały się na przestrzeni długiego okresu (najogólniej rzecz biorąc podaje się tutaj przedział między IV a VII wiekiem), stąd też badacze podają różne daty dla określenia początków istnienia cesarstwa.

1. Niewielka grupa badaczy za początek istnienia cesarstwa bizantyjskiego uznaje rok 293 n.e., kiedy to cesarze Dioklecjan i Maksymian pierwszy raz podzielili cesarstwo rzymskie na część wschodnią i zachodnią. Ustalony przez nich podział, mimo że niektórzy z ich następców byli jedynowładcami nad całym imperium, z niewielkimi zmianami utrzymał się do upadku zachodniego cesarstwa w 476. Pogląd o takim początku cesarstwa bizantyjskiego przyjmuje z pewnymi zastrzeżeniami np. Oktawiusz Jurewicz w Historii literatury bizantyjskiej (Warszawa 1984).
2. Wychodząc z kryterium dynastycznego, za pierwszego władcę cesarstwa uznaje się Konstantyna Wielkiego, panującego od 306. Konstantyn podniósł chrześcijaństwo do rangi religii państwowej, ustanowił w kolonii Bizancjum równoległy do Rzymu ośrodek administracyjny, dublując w nim część rzymskich instytucji oraz ogłaszając ją swoją drugą, oficjalną rezydencją. Rzym w tym czasie nadal jednak pozostawał formalnie i w dużym stopniu praktycznie stolicą całego Imperium. W rozmaitych źródłach listę władców bizantyjskich podaje się właśnie od Konstantyna (np. w angielskiej wikipedii) i jest to o tyle istotne, iż właśnie to imię najczęściej nosili władcy bizantyjscy, uznający się za bezpośrednich spadkobierców Konstantyna Wielkiego
3. Wiele opracowań początek istnienia cesarstwa bizantyjskiego wiąże z dziejami Konstantynopola, założonego w miejscu istnienia dawnej kolonii greckiej Bizancjum, od której wywodzi się także nazwa samego cesarstwa. Wśród opracowań preferujących takie ujęcie można wyszczególnić takie, które kładą akcent na założenie samego miasta przez Konstantyna Wielkiego w 324, lub też takie, które akcentują ustanowienie w nim stolicy cesarstwa rzymskiego (330. Takie ujęcie proponuje np. Cyril Mango, autor wydanej w Polsce Historii Bizancjum (Gdańsk 1997).
4. Niektórzy badacze początek istnienia cesarstwa bizantyjskiego wiążą z politycznym podziałem cesarstwa rzymskiego po śmierci Teodozjusza Wielkiego w 395, kiedy to miejsce jednego władcy całego imperium zajęli dwaj równorzędni cesarze, stojący na czele dwóch części państwa - wschodniej i zachodniej. Podział ten tym różni się od podziału z 293 roku, że od tego czasu już nigdy jeden władca nie panował nad całym imperium rzymskim. W takim ujęciu pierwszym władcą bizantyjskim byłby syn Teodozjusza, Arkadiusz, panujący w latach 395-408. Podobny punkt widzenia prezentuje np. Robert Browning wydanej także w Polsce w biografii cesarza Justyniana Wielkiego, pt. Justynian i Teodora (Warszawa 1977, 1996).
5. Wielu badaczy za początek istnienia cesarstwa uznaje panowanie Justyniana Wielkiego (527-565). Justynian dokonał swoistego podsumowania rzymskości państwa (kodyfikacja prawa w Corpus iuris civilis, zamknięcie Akademii Platońskiej, próby odzyskania dawnych rzymskich ziem, opanowanych przez Wandalów, Ostrogotów i Wizygotów). Za jego panowania rozpoczął się też rozwój pewnych cech uznawanych za bizantyjskie (intensywny rozwój monastycyzmu, dominacja religii w literaturze, kulturze i sztuce, w tym m.in. rozpowszechnienie się budownictwa świątyń kopułowych, itp.). Pogląd na przełomową rolę panowania Justyniana reprezentuje (z pewnymi zastrzeżeniami) np. H. W. Haussig, w monumentalnym opracowaniu pt. Historia kultury bizantyjskiej (Warszawa 1969).
6. Istnieje także pogląd, zgodnie z którym o cesarstwie bizantyjskim można mówić dopiero od panowania cesarza Herakliusza (610-641), który dokonał daleko idących reform (m.in. łacina ustąpiła miejsca grece jako językowi urzędowemu, a władca przybrał grecki tytuł basileus) w znacznym stopniu odchodząc od rzymskich tradycji.

[edytuj] Podział historii cesarstwa na epoki

• okres wczesnobizantyjski, datowany rozmaicie, na ogół od początków istnienia cesarstwa do panowania Herakliusza (VII w.) lub nawet do rewolty ikonoklastycznej w VIII wieku. Okres ten obejmuje powstanie i uformowanie się cesarstwa, ukształtowanie się podstawowych instytucji, kontynuujących jeszcze rzymskie tradycje.

• okres średniobizantyjski, którego datę początkową wyznaczają różne według różnych klasyfikacji granice poprzedniej epoki, natomiast końcową datę określa zdobycie Konstantynopola przez wojska IV krucjaty w 1204.

• okres późnobizantyjski, od 1204 do końca istnienia cesarstwa, czyli do 1453 (zdobycie Konstantynopola przez Turków osmańskich). Okres ten charakteryzuje się malejącym znaczeniem politycznym i militarnym cesarstwa, rozbitego w wyniku IV krucjaty na szereg rywalizujących z sobą państw (Cesarstwo Łacińskie, Cesarstwo Nicejskie, Cesarstwo Trapezuntu, despotat Epiru). Dla tego okresu charakterystyczne jest także, mimo słabości militarnej, rosnące znaczenie kulturalne cesarstwa, widoczne głównie wśród państw i narodów Europy Południowo-Wschodniej. Schyłek istnienia cesarstwa stoi pod znakiem dominacji sułtanów osmańskich, ingerujących dość brutalnie w wewnętrzne sprawy cesarstwa. Zdobycie Konstantynopola przez Turków czasami uznaje się także za symboliczny koniec średniowiecza.

[edytuj] Rozkwit

Cesarstwo przeżywało apogeum swojego rozwoju za panowania dynastii macedońskiej (najogólniej rzecz biorąc: schyłek IX w. - początek XI w.). W tym okresie imperium odparło presję kościoła zachodniego w sprawie usunięcia patriarchy Focjusza z urzędu (zob. schizma Focjusza), zdobyło kontrolę nad Adriatykiem, przywróciło panowanie nad południową częścią Półwyspu Apenińskiego, Kretą, a także podporządkowało sobie znaczne obszary Bałkanów, pozostające dotychczas pod władzą bułgarską. Bułgarzy zostali ostatecznie pokonani przez armię bizantyjską pod wodzą cesarza Bazylego Bułgarobójcę po bitwie w górach Bełasica w 1014 r.

W połowie XI w. stosunki między kościołem wschodnim a zachodnim pogorszyły się na tyle, że w 1054 r. doszło do rozłamu (zob. Wielka Schizma Wschodnia). Formalny, instytucjonalny akt rozdziału obydwu kościołów nigdy nie został ogłoszony, niemniej jednak wzajemna niechęć, czy nawet wrogość (której znakiem było wzajemne obłożenie się anatemą przez papieża i patriarchę Konstantynopola) zaowocowały faktycznym rozejściem się dróg dwóch gałęzi chrześcijaństwa, zachodniego (Kościół katolicki) i wschodniego (Cerkiew prawosławna).

Za rządów następców cesarza Bazylego II (976-1025), którego wieloletnie panowanie uznaje się za szczyt potęgi militarnej i politycznej cesarstwa, dla Bizancjum rozpoczął się okres trudności wewnętrznych oraz rosnącego zagrożenia zewnętrznego. Złożyło się na wiele czynników. Negatywny wpływ na możliwości władzy centralnej miał wzrost znaczenia arystokracji, zwłaszcza rodów wielkich latyfundystów. Rosnąca liczba latyfundiów wpłynęła na ograniczenie możliwości powoływania rekrutów do armii, co podkopało dotychczasowy system obrony państwa, oparty na temach. Brak stabilnej władzy centralnej (w latach 1025-1081 cesarze panowali średnio 2-3 lata, niektórzy zaledwie po kilka miesięcy), pozwalającej na przeprowadzenie niezbędnych reform, niepokoje społeczne, uzurpacje i bunty armii - wszystko to wpłynęło na załamanie się państwa w XI w. Dodatkowo nieustannie rosło zagrożenie u granic państwa: symbolem kłopotów tego okresu jest bitwa pod Manzikertem w 1071 r., w której armia bizantyjska została pokonana przez Seldżuków a cesarz Roman IV Diogenes dostał się do niewoli. W wyniku klęski znaczna część Anatolii znalazła się pod władaniem Turków. Również na zachodnich peryferiach imperium presja była znaczna: osłabienie garnizonów bizantyjskich w południowych Włoszech poprzez przerzucenie części wojsk do zagrożonej przez Seldżuków Azji Mniejszej umożliwiło Normanom usunięcie władztwa bizantyjskiego z Italii.

Przypisy

[edytuj] Bibliografia

• Michael Angold, Cesarstwo bizantyńskie 1025-1204. Historia polityczna, Wrocław-Warszawa-Kraków 1993
• Robert Browning, Justynian i Teodora, Warszawa 1977 (II wyd. - 1996)
• Hans Wilhelm Haussig, Historia kultury bizantyńskiej, przekł. T. Zabłudowski, Warszawa 1969
• Oktawiusz Jurewicz, Historia literatury bizantyńskiej, Warszawa 1984
• Feliks Koneczny, Cywilizacja bizantyńska, Londyn 1977 (II wyd. - Komorów 1996)
• Cyril Mango, Historia Bizancjum, Gdańsk 1997
• John Meyendorff, Teologia bizantyjska, Warszawa 1984
• Georg Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, Warszawa 1968
• Steven Runciman, Upadek Konstantynopola 1453, Warszawa 1994
• Kazimierz Zakrzewski, Historia Bizancjum, Kraków 1999

[edytuj] Zobacz też

• lista cesarzy bizantyjskich
• architektura bizantyjska.
• upadek Cesarstwa Bizantyjskiego
• kalendarz bizantyjski
• Cywilizacja bizantyjska (wg Feliksa Konecznego)