Język etruski
Z Wikipedii
| Język etruski | |
| Obszar | Etruria (północne Włochy) |
| Liczba mówiących | język wymarły |
| Klasyfikacja genetyczna | Języki tyrreńskie |
| Pismo | alfabet etruski |
| Kody języka | |
| ISO 639-1 | - |
| ISO 639-2 | und |
| ISO/FDIS 639-3 | ett |
| W Wikipedii | |
| Zobacz też: język, języki świata
|
|
Język etruski to wymarły w I wieku naszej ery język nie-indoeuropejski, o nieustalonym pochodzeniu i pokrewieństwie z innymi językami. Był to język pisany i mówiony w dawnej Etrurii i sąsiednich regionach (to obecna Toskania, Umbria, Veneto, Emilia-Romania i Lombardia we Włoszech).
Język etruski został wyparty przez łacinę i pozostawił po sobie niewiele śladów: kilkadziesiąt zapożyczeń w łacinie (np. etr. phersu to łac. persona [osoba]), kilka tekstów ciągłych i nazwy miejscowości (np. Parma).
Nieznane jest znaczenie większości słów etruskich, dlatego zachowane teksty nie mogą być dokładnie odczytane.
Spis treści |
[edytuj] Historia
Pochodzenie Etrusków było i jest sporne: jedna z hipotez głosi, że byli autochtoniczną ludnością Italii, zanim przybyli tam około 1000 lat p.n.e. przodkowie Rzymian. Herodot (Dzieje I.94), opisuje "Tyrreńczyków" (czyli przypuszczalnie Etrusków) jako przybyszów z Lidii w płd.-zach. Anatolii, skąd pod przywództwem Tyrrhoeusa, uciekając przed klęską głodu, przybyli do Umbrii. Dionizjusz z Halikarnasu stwierdził w I wieku n.e., że język etruski nie jest podobny do żadnego ze znanych języków.
Po podbiciu Etrurii przez Republikę Rzymską nastąpił szybki upadek języka etruskiego i około roku 200 p.n.e. został on zastąpiony przez łacinę z wyjątkiem izolowanych osad górskich, a także ceremonii religijnych, gdzie był nadal językiem kultu.
W czasach późnej Republiki tylko nieliczni wykształceni pasjonaci, np. Marcus Terentius Varro umieli czytać etruskie teksty. Ostatnią znaną osobą z taką umiejętnością był cesarz Klaudiusz, który napisał słownik łacińsko-etruski (nie zachowany) na podstawie informacji uzyskanych od kapłanów etruskich.
Znajomość literackiego języka wśród Etrusków musiała być znaczna, (co zauważyli już Rzymianie)- świadczą o tym liczne zachowane krótkie inskrypcje i epitafia. Według przekazów Liwiusza i Cycerona etruska literatura była bogata (jednak nie zachowała się do naszych czasów).
Wiadomo, że etruskie książki: Etrusca Disciplina były zbiorem opisów rytuałów religijnych; Libri Haruspicini opisywały sposoby wróżenia z wnętrzności zwierząt ofiarnych; Libri Fulgurales wyjaśniały sposoby wróżenia z błyskawic; Libri Rituales, gdyby zachowały się do naszych czasów, byłyby cennym źródłem informacji o etruskim życiu społecznym, politycznym i religijnym. Wszystkie te dzieła jako pogańskie zostały spalone przez chrześcijan w ciągu V wieku n.e.
Jedyna zachowana księga etruska Liber Linteus, napisana na tkaninie lnianej, przetrwała w formie bandaży owijających mumię egipską[1].
Zapożyczenia z języka etruskiego znalazły się w języku łacińskim (są to przypuszczalnie takie wyrazy jak elementum [litera], litterae [pismo], cera [wosk], harena [piasek]), a za jego pośrednictwem wiele z nich (dotyczących głównie kultury) istnieje do dziś w językach europejskich, szczególnie w językach romańskich np. franc. peuple (lud), fenêtre (okno), personne (osoba), automne (jesień), avril (kwiecień). Trzeba pamiętać jednak, że wobec naszej nieznajomości języka etruskiego i skąpej liczby źrodeł takie pochodzenie tych wyrazów jest tylko hipotetyczne.
[edytuj] Klasyfikacja
Większość badaczy zalicza język etruski do tzw. “tyrreńskiej rodziny językowej” (do której zaliczają się przypuszczalnie języki Retów i Lemnijczyków- mieszkańców wyspy Lemnos), izolowanej i bez ustalonego pokrewieństwa z innymi językami. Najbardziej prawdopodobne jest pokrewieństwo z językiem Lemnijczyków. Powinowactwo między Retami i Etruskami stwierdził Pliniusz Starszy; jednak jest ono tylko hipotetyczne. Również wątpliwe jest pokrewieństwo języka etruskiego ze starożytnymi językami Cypru i Krety, ponieważ zachowane teksty nie dają dostatecznego materiału porównawczego.
Istnieje również zupełnie nie potwierdzona hipoteza o przynależności języka etruskiego do rodziny indoeuropejskiej. Fakty wskazują, że ta hipoteza jest fałszywa, np. pierwsza osoba w mianowniku liczby pojedynczej (ja) języka etruskiego brzmi mi, podczas gdy indoeuropejska *h'egô. Ponadto język etruski jest językiem aglutynacyjnym, a języki indoeuropejskie -fleksyjnymi. Obecnie ta hipoteza jest odrzucona przez językoznawców.
Podobnie nieprawdopodobna jest hipoteza Mario Alinei o pokrewieństwie języka etruskiego i archaicznego węgierskiego (wobec braku przekonywającego materiału porównawczego).
[edytuj] Alfabet etruski
Alfabet łaciński, obecnie używany w większości krajów świata, pochodzi od alfabetu używanego przez Etrusków, przejętego i zmodyfikowanego następnie przez Rzymian. Jednak Etruskowie również zapożyczyli swój alfabet od Greków (w wersji pochodzącej z wyspy Eubea, używanej przez Greków w Italii), a Grecy przejęli ten alfabet od Fenicjan.
[edytuj] Fonologia
Językoznawcy zrekonstruowali fonemy tego języka (zapis wg. Międzynarodowego Alfabetu Fonetycznego [IPA]):
[edytuj] Samogłoski
[edytuj] Spółgłoski
- /h/ litera: H
- /p/ litera: P
- /pʰ/ litera: Φ
- /t/ litera: T
- /tʰ/ litera: Θ
- /k/ litera: K
- /ks/ litera: Χ (inaczej niż w alfabecie jońskim i późniejszym ogólnogreckim, gdzie Χ oznacza dźwięk /kʰ/)
- /ts/ litera: Z
- /s/ litera: S
- /ʃ/ litera: Ϻ
- /f/ litera: 8, FH
- /w/ litera: F
- /l/ litera: L
- /r/ litera: R
- /m/ litera: M
- /n/ litera: N
- /kʰ/ litera: Ψ (inaczej niż w alfabecie jońskim i późniejszym ogólnogreckim, gdzie Ψ oznacza dźwięk /ps/)
[edytuj] Fragment etruskiego tekstu
Jest to tekst prawniczy z tabliczki Tabula Cortonensis, wykonanej z brązu:
aule σalini (...) cuσual (...) zilci · larθal · c (...) uσus · titlnal lariσalc · σalinis auleσla · celtinêitiσ s · tarσminass · σparza · in · θuχt cesu ratm · σuθiu · σuθiuσvê · velχes · cuσus a uleσla · velθurus · titlnis · velθuruσla . larθalc · cêlatinas apnal · lariσalc cê latinas · titlnal
[edytuj] Liczby etruskie
1) θu, 2) zal, 3) ci, 4) huθ, 5) maψ, 6) sa, 7) semph, 8) cezp, 9) nurph
[edytuj] Bibliografia
Mario Alinei Etrusco: una forma arcaica di ungherese, Bologna, Le edizioni del Mulino, 2003.
Giuliano Bonfante,Larissa Bonfante The Etruscan Language: an Introduction, Manchester, University of Manchester Press, 2002.
Mauro Cristofani et al. Gli Etruschi: una nuova immagine, Firenze, Giunti Martello, 1984.
Mauro Cristofani The Etruscans: A New Investigation (Echoes of the ancient world), Orbis Pub, 1979.
Helmut Rix Etruskische Texte, G. Narr, 1991.(2 tomy).
[edytuj] Linki zewnętrzne
- Etruscan News Online, biuletyn American Section of the Institute for Etruscan and Italic Studies.
- Etruscan and Early Italic Fonts, transkrypcja tekstów etruskich
- The Languages of Ancient Italy
- słownik etruski
- słownik etruski
- słownik etruski
[edytuj] Przypisy
- ↑ Praca zbiorowa, 2005, Wielka Historia Świata, t.9, Polskie Media Amer.Com, str. 219, ISBN 83-7425-034-8
