Operacja dukielsko-preszowska

Z Wikipedii

Operacja dukielsko-preszowska (znana też jako bitwa o Przełęcz Dukielską, ofensywa dukielska itp.^[1]) to wielka operacja wojskowa Armii Czerwonej we wrześniu i październiku 1944 r. w okolicach Przełęczy Dukielskiej, od okolic Dukli koło Krosna na północy po Preszów na Słowacji na południu, od okolic Polan na zachodzie po okolice Przełęczy Łupkowskiej na wschodzie.

Od świtu 8 września do 30 listopada 1944 teren ten stał się miejscem walk i pochówku około 99 tys. żołnierzy Armii Czerwonej głównie Ukraińców, Słowaków oraz żołnierzy niemieckich. Straty wojsk sowieckich wyniosły ok. 123 000 zabitych, rannych i zaginionych. Wojska czechosłowackie straciły ok. 6500 żołnierzy, natomiast straty niemieckie i węgierskie szacuje się na prawie 70 000 ludzi. Operację dukielską zaliczono do najbardziej krwawych epizodów II wojny światowej na ziemiach polskich, a jedno z miejsc walk w pobliżu Chyrowej, gdzie toczyła się bardzo krwawa bitwa pancerna, nazwano "Doliną Śmierci".

Dowództwo niemieckie ściągnęło tu znaczne siły i umocniło teren, tworząc tzw. "Karpatenfestung" (zob. Linia Arpada). Wojska niemieckie dysponowały 18 dywizjami, w tym 3 pancernymi (w sumie ok. 100 tys. żołnierzy), 350 czołgami i 2000 działami. Mimo że czołgi AR już 22 lipca1944 dotarły do Korczyny, i na przedmieście Krosna, to jednak front zatrzymał się na północ od tego miasta. Niemcy do września mieli czas, aby obsadzić wzgórza i zając dogodne pozycje. Słowacja była pod władzą nacjonalistycznego ugrupowania ludowców ks.Jozef Tiso, formalnie niepodległa od 1939, ale w pełni podległa Niemcom. I mieli oni czas by 29 sierpnia 1944 przekroczyć granicę słowacką i by powstańców słowackich zmusić do wycofania się w środkowe góry słowackie. Dlatego w tej sprawie w Moskwie 31 sierpnia 1944 ambasador emigracyjnego rządu Czechosłowacji zwrócił się do rządu sowieckiego o pomoc militarną. Dowódca 1. Frontu Ukraińskiego, marszałek Iwan Koniew 2 września 1944 otrzymał rozkaz opracowania planu natarcia, który został zaakceptowany. W operacji preszowsko-dukielskiej wyznaczono 38 Armię gen. Kiryła Moskalenki w składzie dziewięciu dywizji piechoty z I Frontu Ukraińskiego z (dcą marsz. Iwanem Koniewem), wspieraną przez I Czechosłowacki Korpus Armijny z (dcą gen. J. Kratochvilem zmienionego później na gen. Svobodę), a od pd. dla wzmocnienia wyznaczono; 25. Korpus Pancerny, l Armię Gwardii gen. Andrieja Greczki z IV Frontu Ukraińskiego, z (d-cą gen. J. Piotrowem). Łącznie 120 tys. ludzi, ok. 1700 dział i moździerzy oraz 1000 czołgów.

Plan przewidywał uderzenie w stronę Słowacji i drugiego dnia natarcia Rosjanie zamierzali osiągnąć szosę Dukla - Nowy Żmigród, natomiast piątego dnia piechota miała być w Myszynie, a kawaleria pancerna w Preszowie na Słowacji. W krwawych walkach 8 września została zdobyta Machnówka i Wrocanka, a 10 września Draganowa i Sulistrowa. Po 3 dniach walk, 11 września zdobyto Krosno, po czym rozpoczął się krwawy, wielodniowy bój o Duklę i strategiczne Wzgórze Franków (534 m.), dominujące nad szosą dukielską i żmigrodzką, gdzie Dywizja Kawalerii Gwardii gen.Baranowa zastosowała manewr oskrzydlający wchodząc w dolinę największego ostrzału. W pobliżu, Iwli i miejscowości Głojsce rozgorzała bitwa pancerna o drogę Dukla - Nowy Żmigród. Tej akcji towarzyszyło natarcie 2 Czechosłowackiej Brygady Desantowo-Szturmowej na wzgórze Franków od strony trasy leżącej w dolinie. W czasie walk wzgórze trzykrotnie zmieniało zdobywców. Ostatecznie zostało zdobyte przez Czechosłowacki oddział por. Sochara. Pozwoliło to na atak; 31 i 4 Korpusu Gwardii i zdobycie Iwonicza, Lubatowej i Dukli. Dopiero po kilku dniach walk zdobyto 23 września Tylawę i Teodorówkę. Wielodniowe walki trwały o następne wzgórze Chyrowa ( 695 m. n.p.m.), które zdobyto 29 września. Następnego dnia, rozpoczęły się walki o Przełęcz Dukielsko-Przeszowską w okolicach Barwinka. Korpus Czechosłowacki, posuwając się drogą w dolinie, stracił w niej wszystkie czołgi. Dopiero 6 października 1944, z rana (ok. godz.8) udało się pierwszym żołnierzom, przekroczyć przełęcz i granicę swojej Ojczyzny. Najcięższe walki trwały do 10 października 1944.

Przedsięwzięcie to miało na celu oprócz zajęcia przełęczy karpackich, przyjście z pomocą rozpoczętemu powstaniu słowackiemu (słow. Slovenské národné povstanie, SNP – powstanie słowackie) – na terenie Słowacji od 29 sierpnia 1944 do 28 października 1944. Dopiero w styczniu 1945 wskutek zimowego natarcia 4 Frontu Ukraińskiego a nie 38 Armii, Niemcy wycofali się na linię Ondavy. Operacja opóźniła się, chociaż pierwotnie zakładano, że cała akcja przeprowadzona zostanie błyskawicznie. Powstanie zostało po dwóch miesiącach (koniec października 1944) zdławione przez Niemców i armię wierną prezydentowi J. Tiso. Wcześniej powstańcy utworzyli w Bańskiej Bystrzycy ośrodek władzy przeciw kolaboranckiemu rządowi księdza Josefa Tiso, gdzie urzędowała Słowacka Rada Narodowa, skupiająca przedstawicieli, wszystkich ugrupowań słowackich i mająca charakter demokratyczny. Powstanie na Słowacji, nie przetrwało do czasu nadejścia pomocy, bo walki na Przełęczy Dukielskiej przedłużały się.

Straty Armii Radzieckiej wpłynęły na zatrzymanie również i ofensywy przed Jasłem na kilka miesięcy do początków 1945 r. Niemcy natomiast mieli czas, aby przygotować obronę i wyburzyć w Jaśle dom po domu.

Krytyczna ocena sowieckiej decyzji, podjęcia natarcia od strony doliny na przełęczy, to oskarżenie Stalina o możliwe zaplanowane ludobójstwo na własnych żołnierzach. Rozkaz nr 227 z 28 lipca 1942 Ludowego Komisarza Obrony Józefa Stalina, który znany jest również jako rozkaz "Ani jednego kroku wstecz", doprowadzał do tak masowej śmierci żołnierzy. Krwawe walki górskie były okazją do pozbycia się ludzi "niepewnych politycznie", głównie Ukraińców i mieszkańców Kazachstanu oraz Powstańców Słowackich.

W terenie prawie przylegającym do obszaru działań, oddział Armii Krajowej złożony z 38 ochotników, 26 lipca 1944 wyzwolił Iwonicz Zdrój nie ponosząc strat w ludziach i utrzymywał wolne państwo Rzeczpospolitą Iwonicką, aż do wejścia w dniu 20 września 1944 Armii Radzieckiej.

Na Cmentarzu Wojennym w Dukli (za kościołem Ojców Bernardynów) spoczywa najwięcej z poległych podczas operacji dukielsko-preszowskiej. Znajdują się tu zbiorowe mogiły i pomnik upamiętniający żołnierzy, którzy zginęli w I i w II wojnie światowej.

W Barwinku (Vyšný Komárnik), po słowackiej stronie Pomnik - Mauzoleum, upamiętniający poległych żołnierzy w walkach o Przełęcz Dukielsko-Preszowską.

[edytuj] Bibliografia

• Andrusikiewicz J., Boje o Przełęcz Dukielską (w:) „Wierchy” t. 37, Kraków 1968
• Daszkiewicz A., Ruch oporu w regionie Beskidu Niskiego 1939 -1944, Warszawa 1975
• Grzywacz-Świtalski Ł., Z walk na Podkarpaciu, Warszawa 1971
• Kazimierczak S., Żołnierz losu nie wybierał, Warszawa 1982
• Krosno – studia z dziejów miasta i regionu, T.I- III, red. J. Garbarcik, Kraków 1995
• Luboński P., Operacja dukielsko-preszowska (w:) Magury’ 83, Warszawa 1983
• Michalak J., Dukla i okolice, Krosno 1996
• Moskalenko K., Uderzenie za uderzeniem, Warszawa 1974

Przypisy