Palmyra (miasto)

Z Wikipedii

Ruiny Palmyrya Lista światowego dziedzictwa UNESCO
Kraj	Syria
Typ	kulturowe
Spełniane kryterium	I, II, IV
Charakterystyka	#23
Regionb	Kraje Arabskie
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę:	1980 na 4 sesji
a Oficjalna nazwa wpisana na liście UNESCO b Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

Palmyra (także Palmira) – starożytne miasto w środkowej Syrii, założone w oazie w północnej części Pustyni Syryjskiej u podnóża masywu Dżabal Abu Rudżmajn, ok. 215 km na północny wschód od Damaszku. Dziś znajduje się tu niewielkie miasto Tadmur (arab. تدمر). Grecka nazwa Palmyra (Παλμυρα) jest przekładem oryginalnej, aramejskiej nazwy, Tadmor, oznaczającej palmę.

[edytuj] Historia

Pierwsze ślady osadnictwa pochodzą z neolitu (ok. 2 tys. lat p.n.e.). Z XIX w. p.n.e. pochodzą pierwsze wzmianki na glinianych tabliczkach, w których oaza palmyreńska określana jest jako Tadmur. Nazwa ta jest wzmiankowana również w Starym Testamencie. W tym okresie zamieszkiwały ją plemiona semickie, posługujące się językiem aramejskim, później pojawiły się koczownicze plemiona arabskie. Ich asymilacja umożliwiła otwarcie dróg handlowych między Mezopotamią a wybrzeżem Morza Śródziemnego, zamiast dłuższej trasy wzdłuż doliny Eufratu. Od II w. p.n.e. przez Tadmur przebiegała południowa odnoga jedwabnego szlaku.

Miejscowe plemiona zaprzestały łupienia karawan na rzecz ich ochrony, obsługi (np. hodowla wielbłądów i koni) i pośrednictwa w handlu. Jednak największe dochody przynosiły mieszkańcom osady wysokie cła nakładane na przejeżdżających kupców. Osada zaczęła nabierać charakteru miejskiego, jej znaczenie wzrosło jeszcze bardziej za czasów rzymskich (I w. n.e.), kiedy to znalazła się na pograniczu cesarstwa rzymskiego i państwa Persów. Wtedy też pojawiła się nazwa Palmyra.

Za czasów panowania Tyberiusza Palmyra uznała zwierzchnią władzę Rzymu, zachowując jednak autonomię. W 129 cesarz Hadrian nadał jej status wolnego miasta, zaś w 217 uzyskała miano kolonii, co zrównało jej mieszkańców w prawach z obywatelami Rzymu i zwolniło ich z płacenia podatków. Dzięki zgromadzonym bogactwom nastąpił silny rozwój miasta – wzniesiono świątynie i obiekty użyteczności publicznej – agorę, termy, teatr i in. Szczyt świetności Palmyry przypadł na drugą połowę III w., kiedy to stała się stolicą królestwa założonego przez Odenata, jednocześnie wodza wojsk rzymskich na Wschodzie. Wykorzystując słabość cesarstwa zaczął on prowadzić samodzielną polityką i ekspansję zbrojną. Po śmierci Odeinata władzę przejęła jego żona Zenobia, dążąca do zerwania formalnego podporządkowania Rzymowi. Jej działalność (podboje na Bliskim Wschodzie, bicie własnej monety, ogłoszenie się cesarzową) doprowadziła do interwencji rzymskiej. W 273 legiony Aureliana pokonały armię Zenobii i zdobyły miasto, zmuszając mieszkańców do uiszczenia znacznego okupu. Ponowny bunt przeciwko Rzymowi skończył się już całkowitym złupieniem i zniszczeniem miasta. Jak napisał angielski historyk Edward Gibbon, Palmyra "całe wieki dobrobytu poświęciła jednej chwili chwały".

Po tych wydarzeniach, mimo późniejszej odbudowy, Palmyra nigdy już nie odzyskała dotychczasowej świetności. W kolejnych wiekach była prowincjonalną placówką handlową i garnizonem wojskowym, m.in. pełniła funkcję obozu wojskowego w systemie obronnym cesarza Dioklecjana (początek IV w.), stacjonowały tu kolejno garnizony: rzymskie, bizantyjskie i omajjadzkie. Jej istnienie zakończyło ostatecznie zniszczenie przez Arabów w 744 i trzęsienie ziemi. W późniejszym okresie istniała tylko jako zapomniana, zagubiona na pustyni wieś, zamieszkiwana przez grupy półkoczowników. Ponowne odkrycie nastąpiło pod koniec XVII w., od XVIII w. datują się prowadzone tutaj wykopaliska archeologiczne.

Współcześnie w obrębie oazy palmyreńskiej żywiołowo rozwija się miasto Tadmor (ok. 40 tys. mieszkańców). Pełni ono funkcje turystyczne i usługowe, jest ważnym węzłem drogowym. W pobliżu baza lotnicza i więzienie o zaostrzonym rygorze.

[edytuj] Zabytki

Obecnie Palmyra stanowi jeden z najważniejszych i największych na świecie kompleksów wykopalisk (pow. ok. 50 ha). Dzięki systematycznym pracom brytyjskich, francuskich, niemieckich, szwajcarskich, a od maja 1959 także polskich archeologów (pod kierunkiem prof. K. Michałowskiego) odsłonięto m.in. ruiny budowli z czasów świetności miasta, łączące w sobie elementy sztuki hellenistycznej z rdzenną tradycją aramejską, a także pozostałości tzw. obozu Dioklecjana. Polskie prace archeologiczne trwają nadal.

Najlepiej zachowaną budowlę na terenie starożytnego miasta stanowi świątynia Baala – głównego boga w panteonie Palmyreńczyków, położona w południowo-wschodniej części kompleksu. Bezpośrednie wejście do miasta prowadzi przez zrekonstruowany, monumentalny łuk. Połączony był on ze świątynią rzędem kolumn, zachowanych obecnie tylko we fragmentach. Jego przedłużenie stanowi kolumnada w kierunku północno-zachodnim, wyznaczająca główną ulicę miasta. Mniej więcej w 1/3 jej długości wznosi się potężny, również zrekonstruowany tetrapylon, maskujący krzywiznę palmyreńskiego cardo podobnie jak łuk. Poprzeczna ulica prowadzi w kierunku agory (południowy zachód) i świątyni Baala Shamina, boga deszczu (północny zachód). Na południe od centralnej kolumnady znajduje się teatr. W zachodniej części terenu wykopalisk odkopano pozostałości "obozu Dioklecjana", zbudowanego tu po zburzeniu miasta przez Rzymian, gdzie znajdowała się świątynia Allat, bogini pokoju, której symbolem był lew ochraniający gazelę - kamienny posąg pochodzący z tej świątyni znajduje się przed muzeum w Palmyrze.

Na południowy zachód od miasta, w tzw. Dolinie Grobów, znajduje się szereg nietypowych budowli. Są to wolno stojące, kamienne wieże grobowe o kwadratowej podstawie, z I i pocz. II w. W ich bogato zdobionych wnętrzach (m.in. popiersia portretowe zmarłych) umieszczano trumny z ciałami.

Dla sztuki Palmyry charakterystyczne jest łączenie inspiracji i form płynących zarówno ze Wschodu jak i Zachodu, tworzących nową, niepowtarzalną całość.

[edytuj] Wykopaliska

Od 1959 r. w Palmyrze są prowadzone wykopaliska przez misję polską. W początkowych sezonach misją kierował "ojciec polskiej archeologii śródziemnomorskiej", prof. Kazimierz Michałowski. Obecnie szefem wykopalisk polskich jest prof. Michał Gawlikowski. Prace są prowadzone w Obozie Dioklecjana przy świątyni Allat oraz w tzw. dzielnicy chrześcijańskiej, gdzie w 2002 r. odkryto mozaikę.