Pozłotnictwo

Z Wikipedii

Pozłotnictwo - rzemiosło artystyczne zajmujące się pokrywaniem podłoża metalami, zwykle szlachetnymi.

Do pozłotnictwa nie zalicza się technik stosowanych w jubilerstwie i metaloplastyce, np. złocenia ogniowego, galwanicznego czy platerowania. Również stosowane współcześnie złote farby w sprayu i w płynie nie zaliczają się do klasycznego pozłotnictwa.

Spis treści 1 Zarys historii 2 Materiały 3 Narzędzia 4 Techniki 5 Zastosowanie 6 Zobacz też 7 Literatura

[edytuj] Zarys historii

Techniki pozłotnicze znane były już w starożytności. Znane są zabytki sztuki egipskiej z okresu ok.1000 lat p.n.e z zastosowaniem pozłoty na zaprawie cynobrowo-czerwonej.

Techniki pozłotnicze rozwijały się wraz z możliwościami uzyskania coraz cieńszej złotej folii i złota w proszku. Znajdowały zastosowanie w różnych dziedzinach sztuki i rzemiosła, ale najbardziej stosowane były w rzeźbie i malarstwie. Stosowane w malarstwie bizantyjskim weszły później na stałe do kanon malarstwa ikon i gotyckiego, zwłaszcza w partiach tła i aureoli. Było również stosowane w malarstwie miniaturowym w iluminowanych rękopisach. W początkach naszej ery znane było też na Dalekim Wschodzie.

W gotyku również było powszechnie stosowane dla zdobienia rzeźby polichromowanej. Trochę straciło na popularności w dobie renesansu ograniczając się do dzieł rzemiosła i sztuki zdobniczej. Wielką popularność przeżywało w okresie baroku, zwłaszcza w rzeźbie i dekoracji wnętrz. Styl klasycystyczny znów ograniczył stosowanie pozłoty; również w sztuce XIX i XX w. jej zastosowanie było marginalne. Jednym ze stosunkowo nielicznych malarzy XX wieku stosującym często techniki pozłotnicze w swoich obrazach był Gustaw Klimt. Od tego czasu do chwili obecnej zastosowanie pozłotnictwa ogranicza się przede wszystkim do prac konserwatorskich , kopii , rzemiosła artystycznego (pozłotnictwo ram, introligatorstwo) , stosunkowo rzadko znajdując zastosowanie we własnej twórczości artystów współczesnych.

[edytuj] Materiały

Do pozłacania używa się:

• folii metalowej - złotej , srebrnej , brązowej (tzw.szlagmetal lub szych), aluminiowej, cynowej (cynfolia) i sporadycznie z innych metali, bardzo cienko rozklepanej do postaci tzw. płatków. Płatek złota w średniowieczu miał grubość ok. 0,001 mm, obecnie produkowane są płatki grubości 0,000125 mm. Płatki innych metali są grubsze. Płatki mają wymiary 8 x 8 cm (złoto) do 16 x 16 cm (brąz) i są tradycyjnie pakowane po 25 płatków, co jest nazywane "książeczką". 12 książeczek daje "książkę" liczącą 300 płatków. Cieniutką folię złota produkowano ręcznie rozklepując wielokrotnie kawałek złota, w końcowych etapach płatki przekładano delikatną skórą zwierzęcą (jagnięcą, koźlą) lub pergaminem. Obecnie produkcja płatków, zwłaszcza z metali nieszlachetnych, jest maszynowa.

• proszku metalowego - tych samych metali, z których uzyskuje się płatki. W przeszłości zresztą proszek metalowy często uzyskiwano ucierając je. Dawniej (od starożytności) złoto w proszku, zmieszane ze spoiwem organicznym sprzedawano w muszlach małży, stąd nazywano je złotem muszelkowym. Obecnie najczęściej produkuje się proszek metodą strącania chemicznego metalu.

[edytuj] Narzędzia

Do przygotowywania podłoża i gruntu używa się w pozłotnictwie tych samych narzędzi co w malarstwie - pędzli, szpachli, pumeksu, papierów ściernych. Do szlifowania profilowanych i rzeźbionych powierzchni stosuje się specjalne metalowe gładziki, rodzaj dłut o różnych kształtach. Inne narzędzia są specyficzne i stosowane tylko w pozłotnictwie:

• poduszka pozłotnicza - płaska, twarda poduszka pokryta delikatną skóra na której kroi się płatki, szczególnie złota.
• nóż pozłotniczy - długi, prosty nóż, zwykle okrągło zakończony służący do krojenia płatków.
• pędzel pozłotniczy - płaski, czasem wachlarzowaty, pędzel z miękkiego włosia służący do przenoszenia przyciętych płatków na złocony obiekt.
• agat pozłotniczy - gładzik do polerowania pozłoty, wykonywany z kamieni półszlachetnych lub kłów zwierzęcych.

[edytuj] Techniki

Klasyczne pozłotnictwo stosuje dwie podstawowe techniki: pozłacanie na pulment i na mikstion.

• pozłacanie na pulment , (nazywane też pozłacaniem techniką klejową lub połyskową, na poler) - polega na przyklejaniu płatków do warstwy gruntu , tzw.pulmentu. Zazwyczaj ostatnie warstwy gruntu robione są z bardzo delikatnej glinki o czekoladowo - czerwonawym zabarwieniu tzw.bolusu. Bywały także stosowane pulmenty o innych barwach - białe, żółte, zielone, niebieskie. Kolor pulmentu był dyktowany głównie rodzajem i kolorem metalu płatków. Na bardzo precyzyjnie wypolerowany grunt, niekiedy rzeźbiony, puncowany lub grawerowany przyklejano przy pomocy spoiwa folię metalową. Jako spoiwo stosowano wodne roztwory klejów glutynowych (głównie skórnych), białko jaja (najlepsze lekko zleżałe!), czasem soki niektórych roślin. Płatki, położone na bardzo delikatnie zwilżony spoiwem pulment polerowano agatem. Uzyskana tą techniką pozłota charakteryzowała się pięknym, metalicznym połyskiem, była jednak wrażliwa na wigoć, stąd technika ta nie mogła być stosowana w obiektach narażonych na wpływy atmosferyczne. Technikę na pulmencie stosowano w malarstwie, rzeźbie, miniaturach, introligatorstwie, dekoracjach wnętrz, ramach. Niekiedy, zwłaszcza przy bardzo precyzyjnych pracach (miniatury) stosowano zamiast płatków metal w proszku (głównie złoto lub srebro), kładziony na tej samej zasadzie.
  

  

  złocenia w ołtarzu barokowym
  kościół NMP, Toruń
• pozłacanie na mixtion (nazywane też pozłacaniem olejnym, pokostowym, matowym, na mat) - polega na przyklejaniu płatków metalu (niekiedy stosowany jest też proszek) do gruntu za pomocą spreparowanego spoiwa tzw. mikstionu. Mikstion najczęściej robiono gotując olej lniany z żywicami i sykatywami. Produkowano mikstiony o różnym, z góry określonym, czasie schnięcia - od tzw. 2 godzinnych do 24 godzinnych. Obecnie stosowane bywają też mikstiony na bazie żywic syntetycznych. Mikstion kładziono na grunt, często barwiony, zwykle kredowy lub kredowo-gipsowy, pokryty izolacyjną warstwą (n.p.szelakową) i posmarowany bardzo cienką warstwą mikstionu. Szczególnej wprawy wymagało określenie momentu kładzenia płatka na mikstion - nie mógł być on zbyt mokry, gdyż płatek "tonął" ani zbyt suchy gdyż tracił zdolności klejące. Położony metal dociskano miękkim pędzelkiem, tamponem lub watą. Powierzchnia nie była już potem polerowana, pozostawała lekko matowa, stąd określenie techniki. Technika olejna była odporniejsza na działania atmosferyczne, zwłaszczxa na wilgoć, stąd jej zastosowanie również na zewnątrz, na różnych podłożach. Na mikstion złocono m.in. kamienne detale architektoniczne, fragmenty rzeźb czy elementów metalowych (krat, kutych bram) W obu technikach powierzchnia bywała często dodatkowo zabezpieczana lub ozdabiana. Stosowano rozmaite werniksy pogłębiające lub zmieniające barwę pozłoty. Szczególnie często w przypadku srebra stosowano werniksy czerwono-żółte dające efekt imitacji złota.

• inne techniki: stosowano również różne inne techniki pozłotnicze, żadna jednak nie zdobyła takiej popularności i nie doszła do takiego rozkwitu jak dwie powyższe. Stosowano przyklejanie płatków złota na wosk pszczeli, na sok z czosnku, na kleje syntetyczne, na klajster.
  • W introligatorstwie i zdobieniu skóry technikami introligatorskimi stosowana jest technika złocenia na gorąco, polegająca na przyklejaniu pozłoty przy pomocy rozgrzanych metalowych punc i tłoków. Jako spoiwo stosowana jest najczęściej roztopiona kalafonia. Obecnie stosowane są gotowe, fabrycznie przygotowane pozłotnicze folie introligatorskie - w postaci cienkich, wykonanych z przezroczystego odpornego na temperaturę plastiku, pokrytego z jedne strony metalem (nanoszony zwykle natryskowo), z drugiej warstwą klejącą, opartą na kalafonii.
  • W zdobieniu ram stosowano niekiedy technikę pozłacania proszkiem brązowym kładzionym na mikstionie, połączoną wyjątkowo z polerowaniem agatem. Popularne to było zwłaszcza w tańszych ramach na przełomie XIX i XX w.
  • Na Dalekim Wschodzie prócz technik zbliżonych do pozłacania na pulment i mikstion rozwinęło się również pozłotnictwo na lace, najczęściej przy pomocy złotego proszku, nazywane makie.

[edytuj] Zastosowanie

Techniki pozłotnicze były szeroko stosowane w sztukach plastycznych i rzemiośle artystycznym. Używano ich do zdobienia tła obrazów, detali malarskich (ornamenty, partie szat, aureole, herby) i partii rzeźb. Szczególnie często stosowane były w zdobnictwie wnętrz - złocenia ram obrazów i luster, fragmentów mebli, sztukaterii i fresków. W okresie baroku i rokoka do wielkiego rozkwitu doszło stosowanie w jednym dziele różnych technik pozłotniczych, matowych i polerowanych, często z zastosowaniem metali o różnych barwach. Wykorzystywane również w introligatorstwie do złocenia opraw i brzegów bloku książki. Znajdowało również zastosowanie w innych dziedzinach rzemiosła artystycznego - przy złoceniu sztandarów, szat, herbów, uzbrojenia, luksusowych przedmiotów codziennego użytku.

[edytuj] Zobacz też

• złocenie

[edytuj] Literatura

• Tomasz Sadziak, Klejowe i olejne prace pozłotnicze, Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków,m seria B, tom LXIX, Warszawa, 1981
• Cennino Cennini, Rzecz o malarstwie, Wrocław, wyd. Ossolineum, 1955
• Władysław Ślesiński, Techniki malarskie. Spoiwa organiczne, Warszawa, wyd.Arkady, 1984