Przekłady Biblii
Z Wikipedii
Przekłady Biblii, czyli świętych ksiąg religii mojżeszowej i chrześcijaństwa, to tłumaczenia części lub całości Biblii Hebrajskiej (Stary Testament) lub ksiąg uznawanych za święty tekst chrześcijaństwa (Stary i Nowy Testament). Dokładny skład kanonu zależy od danej tradycji religijnej. Wśród chrześcijan różnice w liście ksiąg uznawanych za święte są jednak stosunkowo niewielkie.
Spis treści |
[edytuj] Historia tłumaczenia Biblii
Od wieków problemy tłumaczenia biblijnego wzbudzały wielkie emocje i niejednokrotnie kończyły się zażartymi sporami, a nawet aktami przemocy. Na przykład w okresie reformacji wzajemnie zwalczające się odłamy doprowadziły do spalenia wielu wydań Biblii, a oskarżenia o celową manipulację Świętą Księgą były na porządku dziennym.
Dziś tłumaczeniu Pisma Świętego nie towarzyszą już tak wielkie kontrowersje, choć poszczególne grupy (np. katolicy i poszczególne odłamy protestanckie) podtrzymują swoje odrębne tradycje tłumaczeniowe. Wraz z postępem ekumenizmu, dialogu między religiami oraz obiektywnych studiów nad Biblią coraz powszechniejsze stają się projekty translatorskie wspólnie podejmowane przez biblistów różnych wyznań.
Prawdopodobnie najwcześniejszą formą przekładu Biblii Hebrajskiej były tzw. Targumy, czyli początkowo ustne, potem spisywane tłumaczenia tekstu hebrajskiego na aramejski, często uzupełnione komentarzem i wyjaśnieniem, dokonywane na potrzeby kultu judaistycznego.
Przykładem grupowego przedsięwzięcia przekładowego może być jeden z najstarszych i najważniejszych przekładów biblijnych: tzw. Septuaginta, czyli grecki przekład hebrajskich i aramejskich ksiąg świętych dokonany w III w. p.n.e. w Aleksandrii, na potrzeby zhellenizowanej diaspory żydowskiej. W momencie, gdy Septuaginta zaczęła być szeroko wykorzystywana przez nawróconych na chrześcijaństwo pogan, którzy nie znali już hebrajskiego ani aramejskiego, wspólnota judaistyczna odrzuciła autorytet Septuaginty.
Kamieniem milowym w rozwoju tłumaczenia Pisma Świętego stało się powstanie i ekspansja chrześcijaństwa, które, w odróżnieniu od judaizmu, u samych swych podstaw jest religią o silnej orientacji misyjnej i uniwersalistycznej.
Pierwsi chrześcijanie byli w większości Żydami, mogli więc korzystać z żydowskich pism świętych bez potrzeby tłumaczenia. Z kolei coraz liczniejsi greckojęzyczni chrześcijanie korzystali z Septuaginty. Równocześnie w pierwszych wiekach po Chrystusie narastała bogata literatura chrześcijańska, głownie greckojęzyczna, stanowiąca zapis ustnych przekazów o życiu Jezusa Chrystusa, jego uczniów i dziejach kościoła pierwotnego. Ostatecznie kanon ksiąg Nowego Testamentu został ustalony w roku 397 n.e. przez trzeci synod kartagiński.
Wraz z rozwojem kościoła szybko stało się jasne, że jeśli ewangelia ma być głoszona wszystkim narodom, to koniczne jest opracowanie nowych przekładów ksiąg kanonicznych. Już w starożytności biblia chrześcijańska doczekała się tłumaczeń na wiele języków (patrz łacińska Vetus latina czy syriacka Peszitta).
Niezmiernie ważnym przekładem chrześcijańskim jest Wulgata, czyli łaciński przekład Starego i Nowego Testamentu wykonany przez Św. Hieronima. Tłumaczenie to, choć początkowo przyjmowane nieufnie, szybko zyskało pozycję najważniejszej biblii zachodniego chrześcijaństwa i centralnym tekstem średniowiecznej teologii katolickiej oraz źródłem wielu wczesnych przekładów na języki nowożytne.
Przesunięcie się punktu ciężkości chrześcijaństwa do Europy na początku średniowiecza oraz pragnienie ewangelizacji nowych narodów w ich językach pociągnęły za sobą konieczność opracowania przekładów, m.in. na główne języki romańskie, germańskie i słowiańskie. W tym nurcie należy wspomnieć o tłumaczeniu na język staro-cerkiewno-słowiański, zainspirowanym przez Cyryla i Metodego.
Prawdziwy rozkwit studiów i tłumaczeń biblijnych przyniosła epoka renesansu. W wyniku przybycia do Europy (po zdobyciu Konstantynopola przez Turków osmańskich w 1453) wielu uczonych greckich, co było bezpośrednim impulsem do ożywienia studiów lingwistycznych i biblistycznych, możliwa stała się doskonalsza krytyka tekstu i, co za tym idzie, przygotowanie lepszej jakości wydań orginalnych tekstów biblijnych i opracowanie lepszych tłumaczeń. Postęp w tej dziedzinie wspierał niewątpliwie nowy wynalazek druku, który dramatycznie obniżył koszt produkcji książek, ułatwił wymianę wiedzy i znacznie powiększył grono ludzi piśmiennych. Pojawił się też postulat, by o ile to możliwe przekładu dokonywano z języków oryginalnych, a więc z hebrajskiego i greki, bez pośrednictwa łaciny, co stopniowo stało się powszechną praktyką.
Nie mniej ważne w przyśpieszeniu prac nad tłumaczeniami okazały się ruchy reformatorskie wewnątrz przechodzącego wówczas głęboki kryzys Kościoła Katolickiego, które w XVI w. doprowadziły do rozłamu i reformacji. W myśl doktryny protestanckiej Pismo Święte jest najważniejszą postawą wiary każdego chrześcijanina (Sola scriptura), a więc każdy chrześcijanin powinien mieć wolny dostęp do Słowa Bożego w zrozumiałym dla siebie języku. Pragnienie realizacji tego szczytnego celu lawinowo zwiększyło wzrost zapotrzebowania na biblie w językach narodowych. Z kolei katolicka kontrreformacja wymagała publikacji katolickich przekładów Pisma Świętego. Zaspokojenie zapotrzebowania obu obozów na tłumaczenia biblijne stało się możliwe dzięki wynalazkowi Johannesa Gutenberga.
Kolejnym impulsem były potrzeby dynamicznie rozwijającego się od XV w. ruchu misyjnego. W wyniku wielkich odkryć geograficznych otworzyły się dla kościołów chrześcijańskich nowe horyzonty działalności misjonarskiej. Wymagała ona opracowania przekładów choćby fragmentów Pisma Świętego na wiele nieznanych dotąd europejczykom języków.
Również dziś stale rośnie liczba nowych przekładów Pisma Świętego zarówno na języki krajów misyjnych, jak i na języki posiadające długą tradycję tłumaczenia biblijnego, w miarę jak starsze tłumaczenia przestają być zrozumiałe dla kolejnych pokoleń.
[edytuj] Teoria i praktyka tłumaczenia Biblii
Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.
Ciekawą wczesną refleksję na temat przekładu tekstu świętego odnajdujemy w Prologu do starotestamentalnej księgi Mądrości Syracha. Tłumacz prosi czytelnika o wyrozumiałość, mając świadomość niedoskonałości tłumaczenia, a zarazem podkreśla jak wielki wysiłek jest konieczny do przygotowania dobrego przekładu:
"Proszę więc z życzliwością i uwagą zabierać się do czytania, a wybaczyć w tych miejscach, gdzie by się komu wydawać mogło, że mimo naszej usilnej pracy nad tłumaczeniem, nie mogliśmy dobrać odpowiedniego wyrażenia: albowiem nie mają tej samej mocy słowa czytane w języku hebrajskim, co przełożone na inną mowę. Nie tylko ta księga, ale nawet samo Prawo i Proroctwa i inne księgi czytane w swoim języku wykazują niemałą różnicę... Czułem się zmuszony dołożyć usilnego starania i rzetelnej pracy, aby tę księgę przetłumaczyć. Poświęciłem wiele bezsennych nocy i nauki, aby w takim przeciągu czasu, jaki był potrzebny, wydać wykończoną księgę dla tych, wśród których przebywam i którzy chcieliby się czegoś nauczyć, a są przygotowani do życia według Prawa w dziedzinie obyczajów." (Biblia Tysiąclecia, Syr Prolog)
Od wieków przekładu ksiąg świętych dokonywano z wielkim nabożeństwem i obawą o to, czy istota tego nadprzyrodzonego przekazu nie zostanie w wyniku tłumaczenia zatracona lub przekręcona. Z tego powodu oficjalne (zlecane przez wspólnotę religijną) przekłady powierzano zwykle osobom odpowiednio przygotowanym nie tylko lingwistycznie, ale przede wszystkim teologicznie. Ze względu na duże rozmiary materiału, długi czas konieczny na wykonanie takiego przedsięwzięcia, jak również olbrzymią wagę i znaczenie tekstu świętego, tłumaczenia dokonywano często, choć nie zawsze, w sposób kolegialny, a całe przedsięwzięcie było koordynowane i finansowane przez poszczególne wspólnoty wyznaniowe lub władców. W dzisiejszych warunkach większość projektów tłumaczeniowych wspierają specjalnie do tego celu powołane instytucje (z których najbardziej znane to towarzystwa biblijne zatrudniające tłumaczy, etnografów i językoznawców).
Obecnie najbardziej rozpowszechnioną strategią dokonywania przekładu Biblii jest dążenie do osiągnięcia tzw. ekwiwalencji funkcjonalnej lub dynamicznej (czyli podobnego jak tekst oryginalny efektu) w odróżnieniu od ekwiwalencji formalnej (podobieństwa na poziomie gramatyczno-leksykalnym). Rozróżnienie to zaproponował amerykański lingwista Eugene Nida współpracujący z Amerykańskim Towarzystwem Biblijnym, który podłożył podwaliny pod nowoczesną dyscyplinę translatoryki (ang. Translation Studies).
[edytuj] Inkulturacja przekładu biblijnego
- Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.
Ważnym pytaniem przed jakim stoją tłumacze tekstów Biblii jest to, na ile zamierzony przekład powinien odwzorowywać rzeczywistość historyczną i kulturową świata, w którym teksty te powstały, a na ile może wyjść naprzeciw czytelnikom wychowanym w skrajnie niekiedy różnych warunkach kulturowych. Mamy tu do czynienia z tzw. inkulturacją przekazu biblijnego, czyli przedstawieniem go w taki sposób, by nie tracąc swojej zasadniczej wymowy mógł być przekazem znaczącym dla danego adresata.
Przykładem inkulturacji jest zastępowanie pewnych symboli biblijnych innymi, bardziej czytelnymi w danej kulturze. I tak pierwsi misjonarze Eskimosów, zdając sobie sprawę, że żadna z ich "owieczek" nigdy nie widziała prawdziwej owcy, próbowali zastępować symbol Baranka Bożego obrazem bezbronnej białej foki.
[edytuj] Typy tłumaczeń biblijnych
- Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.
Im dłuższa w danym języku jest tradycja przekładu biblijnego, tym więcej pojawia się wzajemnie konkurujących ze sobą tłumaczeń i tradycji tłumaczeniowych. Na przykład język angielski posiada obecnie kilkaset różnych przekładów biblijnych.
W takich sytuacjach obok tłumaczeń Biblii stworzonych na potrzeby kultu religijnego różnych grup religijnych, często pojawiają się przekłady, których głównym celem nie jest już stworzenie tekstu liturgicznego czy religijnego. Tłumaczenie Biblii ma w takim wypadku zaspokoić inne potrzeby, co niejednokrotnie sprawia, że mamy do czynienia z adaptacją czy parafrazą raczej niż przekładem sensu stricto.
Wyróżnić więc można następujące typy przekładów tekstów biblijnych:
- oficjalne czyli liturgiczne, wykorzystywane podczas obrzędów religijnych i zalecane do prywatnej lektury duchowej
- filologiczne czyli naukowe (często interlinearne), służące studiom teologicznym, badaniom historycznym, lingwistycznym, np. gruntownej analizie tekstu
- literackie, gdzie na pierwszy plan wysuwa się walor estetyczny i artystyczny
- przekłady o silnym zabarwieniu ideologicznym, gdzie Biblia staje się pretekstem to wyrażenia określonej wizji świata
Największy zasięg oddziaływania mają tłumaczenia oficjalne, które przez masową cyrkulację i tysiące zaczerpniętych z nich cytatów mają olbrzymi wpływ na język i kulturę danej społeczności. Ciekawym odzwierciedleniem kulturotwórczego wpływu przekładów Biblii, jest fakt, że wiele małych narodów i grup etnicznych w różnych okresach zabiegało o przetłumaczenie Biblii na ich język, aby nadać mu przez to status dojrzałego języka literackiego, a przez to wzmocnić znaczenie swojej kultury i podkreślić swoją odrębność. Dobrym przykładem jest tu choćby Biblia Ślązoka.
