Zabytki Stargardu Szczecińskiego

Z Wikipedii

Na zabytki i obiekty uznane za zabytkowe składa się zabudowa miasta od XIII do pocz. XX w. Większość tych budowli znajduje się w obrębie Starego Miasta, są to głównie obwarowania miejskie i obiekty sakralne, zaś poza murami Starego Miasta - głównie domy z końca XIX i z początku XX, budowane w stylu secesyjnym.

Spis treści 1 Obwarowania miejskie 1.1 Mury obronne 1.2 Bramy 1.3 Baszty 1.4 Furty 1.5 Bastiony 1.6 Pozostałe 2 Architektura sakralna 3 Zabudowa publiczna 4 Budynki szkół 5 Obiekty militarne 6 Domy 7 Cmentarze 8 Pozostałe zabytki

[edytuj] Obwarowania miejskie

Zabytki Stargardu Szczecińskiego znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego (zobacz link w artykule "Europejski Szlak Gotyku Ceglanego").

[edytuj] Mury obronne

Powstały w II poł. XIII w. na miejscu dawnych drewniano-ziemnych obwałowań. Nowy mur był ceglano-kamienny o wysokości do 6 m. W XV i XVI w. mury zmodernizowano, podwyższając je nadbudową z cegły. Ponadto wybudowano 45 czatowni, 9 baszt o wysokości do 30 metrów oraz dobudowano dwie nowe bramy (Świętojańską i Portową) do dwóch już istniejących. Łączna długość obwarowań miejskich wynosiła łącznie 2 260 m. W XIX większość obwarowań zlikwidowano, rozebrano część murów, zniwelowano wały, zasypano fosy, na których powstały planty. Do dziś pozostały odcinki murów liczące łącznie 1 040 m, 4 baszty i wszystkie bramy. Najlepiej zachowany odcinek murów znajduje się w pobliżu Bramy Pyrzyckiej.

[edytuj] Bramy

• Brama Świętojańska Właściwie neogotycki tunel z końca XIX wieku, który miał stanowić podstawę dla monumentalnego ponika Bismarcka. Usytuowany jest w miejscu nieistniejącego przedbramia Bramy Świętojańskiej, która znajdowała się w ciągu murów miejskich podobnie jak zachowane bramy: Wałowa i Pyrzycka. Kształtem swym przypominała tę drugą. Od 1721 roku w nadbudowie bramy mieściło się więzienie a od 1820 zakład dla psychicznie chorych. W 1842 roku bramę rozebrano.

• Brama Młyńska (także Portowa, Wodna, Rzeczna, Herbowa)Została zbudowana na początku XV wieku. Pierwotnie dwie wolnostojące wieże były połączone drewnianym mostem, które później zastąpiono murowaną budowlą z przejazdem. Nazwa bramy nawiązuje do młyna, który do połowy XVIII wieku wznosił się na d rzeką nieopodal bramy. Brama Młyńska od wieków stanowiła symbol miasta, a jej sylwetka była przedstawiana na pieczęciach oraz była elementem dawnego herbu miasta. Brama Młyńska stanowi unikat w skali europejskiej.

• Brama Pyrzycka Wznoszona w kilku etapach na przestrzeni XIII – XV w. Pierwotnie w formie bezwieżowej. Została przebudowana na bramę szczytową w połowie XV wieku. W II połowie XV wieku wzmocniono ją gardzielą i przedbramiem, które spłonęło w 1666 roku, a w 1790 roku ostatecznie je rozebrano. W XVIII wieku bramę przystosowano do funkcji mieszkalnych. Do dziś stanowi ona odwzorowanie dawnej świetności miasta.

• Brama Wałowa Wznoszona była kilkuetapowo od XV wieku do XVII wieku. Posiadała ona najbardziej rozbudowane przedbramie składające się z wysuniętego przed wały i mury obronne półkolistego barbakanu, bramy przedniej i bramy wewnętrznej. Zostało ono rozebrane w 1780 roku. Podczas II wojny światowej zniszczeniu uległy szczyty i dach, ich odbudowę rozpoczęto w 1960 roku. Nazwa bramy nawiązuje do istniejącego przed budową murów wału wokół dawnego grodu kasztelańskiego.

• Brama Królewska (przebicie w murze miejskim przy Baszcie Tkaczy)
• Brama Nowa (ul. Kazimierza Wielkiego), powstała w 1845 w wyniku przebicia w muru miejskiego, w celu szybszego dojazdu w kierunku Suchania

[edytuj] Baszty

• Morze Czerwone największa baszta miejska w Polsce. Wysokość jej wynosi 34 m. Została wybudowana około roku 1500. Nazwa baszty związana jest z krwawa bitwą w czasie wojny trzydziestoletniej. Podstawa baszty stanowiła niegdyś loch więzienny przebity w 1860 roku. Baszta posiada trzy tarasy widokowe, z których rozciąga się widok na panoramę Stargardu i okolic.

• Tkaczy to budowla o podstawie prostokąta, wysokość 31 m. Zbudowana w 1450 roku i przebudowana w 1539 roku przez cech tkaczy. Składa się z ośmiu pięter oraz lochu więziennego. Jej cylindryczny korpus został zwieńczony stożkowym hełmem. Bardzo podobna w budowie do Baszty Morze Czerwone. W jej wnętrzu przetrzymywano też przez pewien czas lód i stąd jej druga nazwa - Baszta Lodowa.

• Jeńców pochodzi z przełomu wieków XV i XVI. Posiada kształt cylindra o wys. 13m, opiera się na okrągłej, kamiennej podstawie, a górna część zakończona krendelażem. W pionowej konstrukcji znajdują się 4 poziomy. Nazwa baszty sugeruje, że w jej pomieszczeniach przetrzymywano jeńców.

• Białogłówka
• Rzeźnicka (ruina)
• Przy Arsenale (ruina)
• Kowalska (ruina)

[edytuj] Furty

• Furta Zielona
• Furta Rzeźnicka
• Furta Augustiańska
• Furta Przy Arsenale

[edytuj] Bastiony

• Bastion Świętojański (Rondel) jest to bastion ziemny, usypany na przełomie XIII i XIV wieku. Bronił dostępu do Bramy Świętojańskiej. Został podwyższony na przełomie XV i XVI oraz w 1. połowie XVII w. W XVI wieku obok Bramy Świętojańskiej przebito furtę prowadzącą na bastion. Drugie wejście prowadziło prawdopodobnie z przedbramia. Założony na rzucie koła. Średnica górnej płaszczyzny wynosi 55 m. Bastion jest obecnie splantowany.

• Młyński bastion ziemny, stworzony na przełomie XV i XVI wieku, podwyższony w 1. połowie XVII wieku. Założony na rzucie półkola. Flankował Bramę Młyńską. Obecnie splantowany.

• Zamkowy bastion ziemny, w miejscu dawnego grodziska, założony w końcu XIII wieku, na rzucie koła. Obecnie splantowany.

• Szubieniczy Bastion ziemny, usypany w 1 połowie XVII wieku. Wraz z mniejszym bastionem bez nazwy flankował Bastion Świętojański i ubezpieczał wjazd do miasta przez Bramę Świętojańską. Usypany został na południowym skraju Wzgórza Szubienicznego (Kalkenberg). Założony na rzucie nieregularnego owalu. W XIX wieku założono na nim cmentarz żydowski. Obecnie jest splantowany.

[edytuj] Pozostałe

• Basteja przy Baszcie Tkaczy - (Park Piastowski), została zbudowana w XV wieku z cegły w stylu gotyckim. Zniszczona w 1945. Odbudowano ją dopiero w 1982. Obecnie służy jako filia Muzeum Miejskiego z bogatym zbiorem militariów od średniowiecza do II wojny światowej
• Basteja przy Baszcie Jeńców - wzniesiona w II poł. XVI na miejscu czatowni z XIII, zbudowana z cegły w stylu gotyckim. Jest ona przykładem najlepiej zachowanej bastei na Pomorzu.
• Basteja (ul. Strażnicza), zbudowana w II poł. XVI wieku. Obecnie w ruinie.

[edytuj] Architektura sakralna

• Kolegiata pw. NMP Królowej Świata jest to najcenniejszy zabytek Pomorza Zachodniego i Środkowego, najwyżej sklepiony kościół w Polsce (32,5 m) i najpiękniejszy gotycki kościół ceglany. Budowę kościoła drewnianego rozpoczęto w 1292 roku. Świątynia w obecnym kształcie jest dziełem Henryka Brunsberga, który przebudował kościół na przełomie XIV i XV wieku. Kościół jest dwuwieżową bazyliką z wieńcem kaplic. Wieże zdobione tzw. blendą stargardzką. W kościele zachowały się oryginalne polichromie z XV wieku, witraże z XIX i pocz. XX wieku oraz piętnastowieczny ołtarz główny.

• Kościół św. Jana powstał w I połowie XV wieku w wyniku rozbudowy kaplicy wzniesionej wcześniej przez joannitów. Jest to kościół halowy wieńcem kaplic i ambitem. W nawie głównej znajduje się sklepienie gwiaździste (jedyne na Pomorzu). W latach 1540 i 1697 wichury niszczyły hełm wieży. Obecna pochodzi z 1892, mierzy 99 m i jest najwyższą wieżą na Pomorzu. W wyniku wojny kościół stracił wiele cennych zabytków (m. in. ołtarz świętojański i ambonę) z oryginalnego wyposażenie pozostały organy z 1731 roku oraz piętnastowieczne stalle.

• Kościół św. Ducha został zbudowany w latach 1874 – 1877 w stylu neogotyckim i jest czwartym z kolei kościołem powstałym w tym miejscu. Jest to świątynią ceglana salowa, przykryta dwuspadowym drewnianym dachem. We wnętrzu znajdują się charakterystyczne dla kościołów protestanckich empory. W kościele dnia 20 maja 1945 w uroczystość Zesłania Ducha Świętego została odprawiona pierwsza polska msza w mieście.
• Kościół św. Krzyża gotycka jednowieżowa salowa budowla wzniesiona na planie prostokąta w XV wieku, wieża zdobiona dwoma rzędami blend.

• Kościół Polskokatolicki pw. Przemienienia Pańskiego wzniesiony pod koniec XIX wieku jako kościół Katolicko-Apostolski. Budynek trzyprzęsłowy zamykany od wschodu półkolistym prezbiterium.

• Cerkiew prawosławna św. Piotra i Pawła zbudowana w latach 1890-1891 w stylu neogotyckim, na planie krzyża greckiego z wieżą o wysokości 33 m. Pierwotnie wykorzystywana jako kościół gminy reformowanej, w 1953 przekazana gminie prawosławnej.

• Synagoga (przy ul. Mickiewicza, obecnie wykorzystywana jako sklep)

[edytuj] Zabudowa publiczna

• Ratusz miejski wznoszony od połowy XIII wieku. Jest największym spośród średniowiecznych obiektów tego typu na Pomorzu. Szczyty zdobione są kunsztownymi maswerkami sieciowymi. Wielki pożar w 1635 roku strawił wraz z Ratuszem archiwum miejskie. Po tym kataklizmie powstał wschodni szczyt Ratusza. W końcu XIX wieku przywrócono bryle elementy gotyku nadając nowe detale. Ratusz został zniszczony ponownie w 1945 roku. Odbudowany w latach 1948 – 1961 jest siedzibą Rady Miejskiej i Urzędu Miejskiego.

• Arsenał - Wzniesiony na planie prostokąta około 1500 roku w południowej części miasta, przy ul. Basztowej. Ściany z cegły o nieregularnym układzie zostały udekorowane, podobnie jak Baszta Morze Czerwone, pasami rombowymi, układanymi z cegły zendrówki. . Pierwotnie pełnił role magazynu, warsztatu naprawczego i produkcyjnego broni, który nadzorowała Rada Miejska. W XIX wieku służył jako więzienie kryminalne. Na początku XX wieku budynek został zniszczony, zabezpieczono go dopiero w 1936 roku. Odbudowano go w latach 1974-1977, a jego pomieszczenia zostały przekazane Oddziałowi Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Stargardzie.

• Spichrz - został zbudowany z cegły w 1685 roku nad Młynówką. Jest jedynym tego typu zabytkiem na Pomorzu Zachodnim. W spichlerzu przechowywane były zboża z terenów ziemi stargardzkiej i pyrzyckiej dostarczane transportem lądowym i rzecznym – Iną. W XVIII wieku w spichlerzu znajdowała się faktoria solna. W 1945 roku podczas bombardowań spichlerz został spalony. Odbudowano go w latach 1975-1980.
• Urząd Pocztowy Stargard Szczeciński 8 (ul. Pocztowa)
• Urząd Miejski (ul. Czarnieckiego) budynek powstał w 1901, z przeznaczeniem dla Urzędu Powiatowego
• Sąd Rejonowy przy ul Wojska Polskiego, zbudowany przed 1930 r.

• Dworzec kolejowy osobowy oraz zabudowania towarzyszące zostały wzniesione w latach 1844-1845, pierwszy pociąg przez stację przejechał 1 maja 1846.
• Dworzec kolejowy Stargardzkiej Kolei Dojazdowej
• Nowy Młyn Wielki zbudowany w latach 1921-1922, napędzany był przez 3 turbiny wodne i jedną parową. Obecnie zarządcą młyna jest firma ELSTAR S. A. (w upadłości).

[edytuj] Budynki szkół

• Gimnazjum nr 1
• Liceum Luizy (ob. ZS nr 1)
• Gimnazjum Groeninnga (ob. I LO) budynek powstały w 1882, prezentowany przez Niemcy na Światowej Wystawie w Chicago w 1893
• Jobst Schulen (ob. Szkoła Podstawowa nr 3 i Gimnazjum nr 2)
• Szkoła Żeńska (ob. Szkoła Podstawowa nr 9)
• Volks-Schule (ob. Szkoła Podstawowa nr 7)

[edytuj] Obiekty militarne

• Czerwone Koszary (ul. 11 Listopada)
• Białe Koszary (al. Żołnierza)
• Odwach powstał ok. 1720, z przeznaczeniem na główną wartownię dla załogi wojsk Fryderyka Wilhelma I. Obecnie wnętrza odwachu wykorzystywane są przez muzeum.

[edytuj] Domy

• Plebania Kolegiaty NMP Trzy budynki datowane na XV, XVI i XIX wiek zlokalizowane w narożniku ulic Krzywoustego i Kazimierza Wielkiego. Najstarszy, narożny w średniowieczu mieścił prawdopodobnie szkołę parafialna. Po reformacji był siedziba diakonatu, a później mieszkaniem organisty. Środkowy budynek należał do proboszcza, a potem do diakonatu. W 1935 roku władze miejskie odkupiły budynki i przeznaczyły je na siedzibę Muzeum Miejskiego. W 1957 budynki przekazano Kościołowi.

• Dom Protzena przy Kazimierza Wielkiego z XV wieku, (ob. Muzyczna Szkoła Państwowa I i II st.) Dom wzniesiono około połowy XV wieku. Pierwotnie składał się z wysokiej części parterowej, w której wydzielony był m. in. kantor, oraz kilka poziomów magazynowych. Płaszczyznę ściany wypełniono tzw. „stargardzką blendą”, zaczerpniętą z dekoracji wieży północnej kościoła Mariackiego. Kamienicę przebudowano ok. połowy XVII wieku a następnie w XIX wieku. W 1945 uległa zniszczeniu. W latach 1951 – 1959 została odbudowana.

• Dom Rohledera (niesłusznie zwana domem Kletzina, ob. Książnica Stargardzka, ul. Mieszka I) kamieniczka mieszczańska, pierwotnie będąca oficyną magazynową, wybudowana w XV wieku, w XVI wieku przystosowana na potrzeby mieszkalne. Elewacja frontowa ma charakter późnogotycki z elementami renesansu. Budynek został zniszczony w 1945, odbudowany w trzydzieści lat później z przystosowanie dla biblioteki.
• Dom Strzelecki, park Panorama budynek powstał w 1861, na bazie XVII-wiecznej, przed wojną należał do Bractwa Kurkowego, po wojnie przekazano go Lidze Obrony Kraju, a w jego wschodnim skrzydle działało kino "Panorama". Obecnie w rękach prywatnych.
• Willa rodziny Sonnabend (obecnie Liceum i Gimnazjum Katolickie, ul. Wojska Polskiego 3)
• Willa Karowów (obecnie Młodzieżowy Dom Kultury, ul. Portowa) zbudowana w 1926 w stylu neorenesansowym jako własność rodziny Krowów, będących posiadaczami pobliskiego Wielkiego Nowego Młyna.
• secesyjna zabudowa ulic: Piłsudskiego, Wojska Polskiego, Limanowskiego, Czarnieckiego, Śląskiej i innych.

[edytuj] Cmentarze

• Cmentarz Komunalny przy ul. Spokojnej
• Cmentarz Komunalny w Kluczewie
• Cmentarz Wojskowy ul. Reymonta

[edytuj] Pozostałe zabytki

• Krzyż pokutny 1 km na wschód za bramą Wałową.