Biskupia Górka

Z Wikipedii

Biskupia Górka (niem. Bischofsberg) – wzniesienie w Gdańsku, przez które przebiega granica dzielnic Śródmieście i Chełm i Gdańsk Południe.

Spis treści 1 Historia 1.1 Posiadłość biskupia 1.2 Biskupia Górka jako zagrożenie dla Gdańska 1.3 Biskupia Górka w systemie fortyfikacji Gdańska 1.4 po 1919 r. 2 Obiekty zabytkowe 3 Dzielnica mieszkalna 4 Punkt widokowy 5 Bibliografia

[edytuj] Historia

[edytuj] Posiadłość biskupia

W średniowieczu na Biskupiej Górce leżała osada "Górka", później znana jako "Stara Górka", co najmniej od 1277 r. (według niektórych autorów wcześniej) stanowiąca własność biskupów kujawskich - kościelnych zwierzchników Pomorza Gdańskiego. W osadzie znajdował się w XIV wieku dwór obronny, rezydencja urzędników biskupich: sufragana, archidiakona i oficjała pomorskiego oraz włodarza, który opiekował się dworem i okolicznymi majątkami biskupimi. Około 1380 r. biskup Zbylut z Gołańczy w miejsce drewnianego dworu zbudował podobny obiekt, ale już ceglany. Podczas "wojny głodowej" na polecenie wielkiego mistrza krzyżackiego Michała Küchmeistra zameczek ten został 2 sierpnia 1414 r. zburzony przez gdańszczan i więcej go nie odbudowano, a urzędnicy biskupi rezydowali odtąd w leżącym nieco dalej od miasta Chełmie.

[edytuj] Biskupia Górka jako zagrożenie dla Gdańska

W następnych latach zdarzało się, że górujące nad Gdańskiem wzgórze obsadzały wrogie oddziały, które próbowały ostrzeliwać miasto. 1 września 1433 r. założyły na nim obóz wojska polskie, którymi dowodził kasztelan krakowski Mikołaj z Michałowa, i sprzymierzone z nimi husyckie sierotki z Czech pod wodzą Jana Čapka z Sán. Doszło do wzajemnego ostrzeliwania, ale już po kilku dniach oddziały polsko-czeskie zrezygnowały z atakowania Gdańska i ruszyły na klasztor w Oliwie. Podczas wojny z zakonem krzyżackim w dniach 8-9 listopada 1520 r. ze wzgórza ostrzelały Gdańsk wspomagające krzyżaków zaciężne oddziały niemieckie hrabiego von Eisenberga. W 1577 r. wojska królewskie Stefana Batorego, które obsadziły Biskupią Górkę w dniu 13 czerwca, zbudowały potężny szaniec, na którym stanęły działa skierowane przeciwko Gdańskowi; nie odegrały one jednak większej roli, gdyż były za słabe, by zagrozić miastu.

[edytuj] Biskupia Górka w systemie fortyfikacji Gdańska

Aby uniknąć takich sytuacji w przyszłości, władze Gdańska zdecydowały się włączyć wzgórze w system miejskich fortyfikacji. Jednocześnie aż do II rozbioru Polski stanowiło ono własność biskupów włocławskich, i z tego powodu wznoszone tu umocnienia nigdy nie były tak mocne i trwałe, jak te na terenie należącym do miasta. W latach 1626-1630 powstał na Biskupiej Górce szaniec, w 1634 r. wzmocniony palisadą i poszerzony. Było to tzw. dzieło koronowe, czyli zespół trzech ziemnych bastionów: Zbawiciela (niem. Bastion Salvator - nazwa od pobliskiego kościoła na Zaroślaku), Pośredni (Bastion Mittel) i Ostroróg (Bastion Scharfenort). Od północnego wschodu dzieło koronowe zostało dodatkowo osłonięte małym Bastionem Vigilance. Około 1660 r. lewe czoło Bastionu Zbawiciela zostało przedłużone i dowiązane do fortyfikacji Zaroślaka i Bramy Oruńskiej. W 1698 r. ukończono na tyłach szańca budowę otwartej od strony miasta redity, zwanej Szańcem Szwedzkim. W latach 1706-10 umocnienia Biskupiej Górki zostały przebudowane przez pochodzącego z Francji inżyniera kapitana Jeana Charpentiera w duchu systemu Vaubana. Dzieło koronowe uzupełniono szeroką fosą, przeciwstokiem (glacis), drogą krytą z placami broni, rawelinami między trzema głównymi bastionami oraz małymi lunetami. Bastiony Zbawiciela i Ostroróg zostały nieco cofnięte, przed Ostrorogiem powstało słoniczoło, uformowane z resztek pierwotnego bastionu.

Ukształtowanie przedpola, które w naturalny sposób utrudniało szturm i prowadzenie saperskich robót oblężniczych, sprawiło, że w czasie oblężenia Gdańska w 1734 r. przez wojska rosyjsko-saskie nie toczono bezpośrednich walk o Biskupią Górkę. Pod koniec XVIII wieku, gdy leżący na przedpolu Chełm wchodził już w skład Królestwa Prus, umocnienia Biskupiej Górki częściowo utraciły gotowość bojową - około 1780 r. w Bastionie Ostroróg powstało obserwatorium astronomiczne Nataniela Mateusza Wolfa, później użytkowane przez Towarzystwo Przyrodnicze w Gdańsku.

Na przełomie l. 1806/1807, szykując się do konfrontacji z armią napoleońską, Prusacy pośpiesznie odnawiali urządzenia obronne, zaopatrując szańce w palisady, poterny pod wałami, place broni i drewniano-ziemne blokhauzy. Nie odegrały one większej roli podczas oblężenia w 1807 r. przez wojska francusko-polskie, bowiem, podobnie jak w 1734 r., atak skierowany był przede wszystkim na sąsiednie Grodzisko.

W l. 1811-13 w myśl zasad szkoły mezjerskiej Francuzi powiększyli znacznie rawelin między Ostrorogiem a Bastionem Pośrednim, w fosach dodali kojce, a przedpole wzmocnili wysuniętymi lunetami: przed Bastionem Pośrednim powstała Luneta Leclerca (później przez Niemców zwana Lunette Hünerbein), przed słoniczołem Ostroroga potężna Luneta Cafarellego (niem.. Lunette Knesebeck) i na północnym zboczu mała Luneta Delzous (niem.. Kümmelschanze), z baterią mającą za zadanie flankowy ostrzał Bramy Siedleckiej. W 1813 r. Biskupia Górka była atakowana przez wojska rosyjskie i pruskie, w czasie walk uległo zniszczeniu m. in. obserwatorium astronomiczne w Bastionie Ostroróg.

W l. 1828-33 na miejscu dawnego Szańca Szwedzkiego Prusacy wybudowali murowaną redutę koszarową. Na wzór redity wybudowanej przez Francuzów na Grodzisku otrzymała ona bezpośrednie połączenie z miastem podziemnymi schodami, prowadzącymi do stóp wzniesienia i mostów na Kanale Raduni, a dalej do fosy przy Bastionie Wijbego na Starym Przedmieściu.

W drugiej połowie XIX wieku umocnienia dzieła koronowego uzupełniano licznymi sklepionymi schronami podziemnymi, magazynami broni i amunicji, poternami, chodnikami, budowano laboratoria, windy amunicyjne itp. W początkach XX wieku przystąpiono do upraszczania fortyfikacji Biskupiej Górki, zachowały się - niezrealizowane - plany ich przebudowy na fort poligonalny.

[edytuj] po 1919 r.

Traktat wersalski, który nakazywał demilitaryzację Gdańska, oznaczał kres 300-letniego użytkowania Biskupiej Górki przez wojsko. Po 1919 r. wzgórze stanowiło jeden z ciekawszych terenów rekreacyjnych dla mieszkańców miasta. Część umocnień splantowano, przed fosą założono kilka placów sportowych, a w miejscu rawelinów powstały kolonie domów mieszkalnych. Przetrwały w dość dobrym stanie ziemne bastiony dzieła koronowego: Zbawiciela, Pośredni i Ostroróg oraz dawna Luneta Cafarellego, z tym, że z powodu obsadzenia drzewami stały się one mało czytelne w terenie. Tuż przed wybuchem II wojny światowej powstał potężny gmach schroniska młodzieżowego z wieżą zegarową, która stała się dominantą Biskupiej Górki. W marcu 1945 r. kierujący atakiem Armii Czerwonej na Główne Miasto gen. Paweł Batow urządził w tym miejscu punkt dowodzenia swojej 65. armii. W 1951 r. większa część terenu Biskupiej Górki została zamknięta i przejęta przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, następnie od 1957 r. przez Milicję Obywatelską. Od 1990 r. użytkownikiem terenu jest Policja.

[edytuj] Obiekty zabytkowe

• Fortyfikacje ziemne: Bastiony Zbawiciela, Pośredni i Ostroróg, Lunety Cafarellego i Delzous. Choć mocno porośnięte drzewami i przez to mało widoczne, zachowały się one do dzisiaj.

• Reduta Koszarowa - zbudowana w l. 1828-33 na miejscu dawnego Szańca Szwedzkiego, w nawiązaniu do niezrealizowanych planów francuskich z l. 1811-12. Wystrój architektoniczny budowli (w stylu klasycystycznym) zatwierdzany był przez Karla Friedricha Schinkla. Jest to założenie na planie trapezu, z trzema skrzydłami kazamatowych koszar z bomboodpornym stropem, pierwotnie otoczone od zewnątrz fosą flankowaną przez dwie kaponiery oraz osłonięte drogą krytą i stokiem. Główny budynek koszarowy ma trzy kondygnacje, przy czym pierwotnie w skrzydle środkowym było o jedną kondygnację więcej, ale rozebrano ją podczas remontu w l. 1873-1875. Od strony wschodniej (skarpy, zwróconej w kierunku miasta) redutę zamyka mur obronny, przerwany dwiema bramami, przed którymi dawniej znajdowały się mosty zwodzone. W połowie długości muru stoi budynek oficerski. Naprzeciw południowej bramy znajduje się wejście do podziemnej klatki schodowej (obecnie nieczynnej), prowadzącej do stóp wzniesienia. Obecnie obiekt jest siedzibą Gdańskiej Wyższej Szkoły Humanistycznej.

• Dawne Schronisko Młodzieżowe im. Pawła Beneke (niem. Paul Beneke Jugendgherberge) – kamień węgielny położono 26 lipca 1938 r., obiekt otwarto 21 marca 1939 r. Ceglany, nietynkowany gmach nawiązujący do stylu "starogermańskiego" (oraz do zamków krzyżackich) projektował Hans Richter (1882-1971). Ma on formę czworoboku z wewnętrznym dziedzińcem i dodatkowo wieżę widokowo-zegarową. W momencie otwarcia uchodził za największe schronisko młodzieżowe Niemiec, oferujące 500 miejsc noclegowych w pokojach i dodatkowe 800 w salach kilkudziesięcioosobowych. Po wojnie obiekt służył od 1948 r. jako dom studencki, od 1 września 1951 jako ośrodek szkolenia Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, a w 1957 przeszedł na własność Komendy Wojewódzkiej MO. Obecnie należy do Komendy Miejskiej Policji.

[edytuj] Dzielnica mieszkalna

Opadające w kierunku Kanału Raduni stoki Biskupiej Górki były zabudowywane co najmniej od XVI wieku. Kształtujące się przedmieście określano aż do XIX wieku nazwą "Czarne Morze" (niem. Schwarzes Meer) od nazwy znajdującego się tu niewielkiego "oczka" wodnego, później upowszechniła się także dla dzielnicy mieszkaniowej nazwa "Biskupia Górka". Stopniowo powstało tu kilka ulic, z których obecnie istnieją dwie większe (ul. Biskupia, ul. Na Stoku) i dwie bardzo małe (ul. Salwator, ul. Mennonitów). Kilka innych ulic, w tym zwłaszcza ul. Stawki, zlikwidowano w związku z budową szerokopasmowej trasy W-Z. Dzielnica uległa stosunkowo niewielkiemu zniszczeniu w 1945 r. i do dziś zachowało się w niej sporo budynków z XIX i I poł. XX wieku.

[edytuj] Punkt widokowy

Z wieży dawnego schroniska rozciąga się panorama Gdańska; jest to najwyższy, choć rzadko dostępny, punkt widokowy w rejonie śródmieścia. Biskupia Górka to jedno z dwóch (obok Grodziska) miejsc, z którego z upodobaniem przez wieki portretowano miasto. Najstarsza znana panorama Gdańska z tego miejsca powstała w l. 1592/93 i jest przypisywana Antonowi Möllerowi. Później rytowane bądź malowane widoki Gdańska z Biskupiej Górki tworzyli także Aegidius Dickmann (1617), Matthäus Deisch (1765), a w XIX wieku m. in. Johann Carl Schultz, Friedrich Eduard Meyerheim, Gustav Schönleber i in. Od II połowy XIX wieku powstał także szereg fotografii dokumentujących Gdańsk z tego wzgórza.

[edytuj] Bibliografia

• Krzysztof Biskup, Jacek Dąbrowski, Biskupia Górka - krótka historia, w: Studia Gdańskie, Wizje i rzeczywistość, Tom I, wyd. Gdańska Wyższa Szkoła Humanistyczna, 2002, ISBN 83-915410-5-3.
• Krzysztof Biskup, Fortyfikacje Biskupiej Górki w Gdańsku, INFORT 9 (2/1995).
• Jerzy Stankiewicz, Krzysztof Biskup, Fortyfikacje miejskie Gdańska od XVI do XIX wieku, w: Gdańsk pomnik historii cz. 1, red. A. Kostarczyk, teka gdańska 3, Gdańsk 1998, ISBN 83-903894-2-8.
• Igor Zbigniew Strzok, Fortyfikacje XIX-wiecznego Gdańska, w: Fortyfikacje Gdańska, red. G. Bukal, Gdańsk 2006, ISBN 978-83-919189-6-8.
• Zbigniew Gach, Piec w schronisku, dwumiesięcznik "30 dni" nr 40, marzec-kwiecień 2002.
• Zofia Wilk-Łoś, W sprawie sporu o dwór biskupów włocławskich na Biskupiej Górce pod Gdańskiem w I połowie XV w., w: Biskupi, lennicy, żeglarze. Gdańskie studia z dziejów średniowiecza nr 9, 2003.