Historia prawa niemieckiego
Z Wikipedii
Spis treści |
[edytuj] Rys historyczny
Z początkiem XVI w. w Rzeszy Niemieckiej nastąpiło rozluźnienie jej spoistości. Główną przyczyną tego stanu rzeczy były różnice gospodarcze zachodzące między poszczególnymi częściami Rzeszy. Z rozwojem handlu i przemysłu doszło w Niemczech do zgrupowania interesów według prowincji wokół ośrodków o lokalnym jedynie zasięgu, i co za tym idzie do rozdrobnienia politycznego. Luźny związek, jaki istniał między poszczególnymi częściami Rzeszy ułatwił oderwanie się od niej szeregu obszarów, zwłaszcza na zachodzie. Tym sposobem w połowie XVI w (1552 r.) pod panowanie Francji przeszły terytoria 3 biskupstw pogranicznych: Metz, Toul i Verden. Po wojnie trzydziestoletniej Francja zajęła część Alzacji, wkrótce potem w 1681 r. jej resztę. Z początkiem XVIII w. (1735 r.) Rzesza straciła na rzecz Francji Lotaryngię, której przedstawiciele zasiadali jednak formalnie aż do 1801 r. w Sejmie Rzeszy. Szwajcaria, która faktycznie od 1499 r. odłączyła się od Rzeszy, formalne uznanie swojej niezawisłości uzyskała w pokoju westfalskim (1648 r.). Traktat ten uznał także ostatecznie niepodległość Niderlandów, które już w II połowie XVI w. zerwały łączność z Rzeszą. Ponadto na mocy postanowień traktatu westfalskiego zagwarantowanych przez Francję i Szwecję, ta ostatnia uzyskała szereg obszarów w Niemczech Północnych: cześć Pomorza z wyspą Rugią oraz terytorium arcybiskupstwa Bramy i Verden. Obszary te nadal wchodziły w skład Rzeszy. Jednak król szwedzki uznał się z tytułu władania tymi terytoriami lennikiem Rzeszy, co wprowadziło na te ziemie obcą potęgę. Podczas gdy obszar Rzeszy uległ zmniejszeniu, posiadłości niektórych władców terytorialnych powiększały się, przy czym prawie żaden z nabytych przez nich obszarów nie wszedł w skład Rzeszy (jak np. Węgry, które po wymarciu dynastii Jagiellonów w 1526 r. przeszły wraz z Czechami pod władzę Habsburgów austriackich. Również nie weszły w skład Rzeszy ani uzyskana przez Habsburgów w 1714 r. południowa część Niderlandów, ani terytoria we Włoszech, ani obszary zabrane Polsce w latach 1772 i 1795, ani wreszcie odstąpiona przez Turcję w 1774 r. Bukowina. Podobnie nie weszły w skład Rzeszy uzyskane przez Hohenzollernów brandenburskich po wymarciu Hohenzollernów pruskich w 1618 r. Prusy Książęce, które do 1660 r. były lennem Polski.
Następstwa tego stanu rzeczy nie były dla Rzeszy korzystne, gdyż władcy terytorialni posiadający obszary nie należące do Rzeszy prowadzili często politykę sprzeczną z ich interesami. Doprowadziła ona niejednokrotnie do starć zbrojnych między książętami Rzeszy jako władcami terytoriów pozaniemieckich, np. Prus ze Szwecją lub Prus z Austrią.
Od połowy XVI w. Rzesza tylko formalnie stanowiła jednolite państwo, w rzeczywistości zaś była federacją mniejszych i większych państw, zresztą o dosyć luźnym charakterze. Traktat westfalski był ukoronowaniem rozbicia Niemiec, przyznał władcom terytorialnym prawo samodzielnego zawierania przymierzy, nawet z obcymi państwami. Samuel Pufendorf niemiecki prawnik określił Rzeszę w XVII w. jako "jakieś bezkształtne ciało do potwora podobne" ("irregulare aliquod corpus et monstro simile").
Cesarz Franciszek II, który w 1804 r. ogłosił się cesarzem Austrii, patentem z 6 sierpnia 1806 uznał za nieistniejącą godność cesarza Świętej Rzeszy Niemieckiej.
[edytuj] Recepcja prawa rzymskiego
Rzesza jako całość nie miała jednolitego prawa. Jej rozbicie wewnętrzne przyczyniło się do utrzymania różnorodnych praw lokalnych. Przyjęcie (recepcję) prawa rzymskiego ułatwiała teoretycznie okoliczność, że prawu rzymskiemu, zwłaszcza Corpus iuris civilis, jako ustawodawstwu poprzedników cesarzy rzymskoniemieckich, przyznawano formalnie nadal moc obowiązującą. W stosunku do praw partykularnych prawo rzymskie jako prawo powszechne miało charakter posiłkowy. To prawo stosował przede wszystkim w praktyce Państwowy Sąd Kameralny, a za jego przykładem sądy władców terytorialnych, w których zasiadali doktorzy prawa. Prawo rzymskie regulujące szczegółowo prawo obligacyjne, odpowiadało interesom nowej klasy: burżuazji miejskiej. Dlatego też nowe kodyfikacje praw miejskich, zwłaszcza w XVI wieku były oparte, szczególnie jeśli chodzi o prawo prywatne, na prawie rzymskim. Prawo to było dogodne w pewnym stopniu również dla klasy feudałów – właścicieli ziemskich. W szczególności korzystne dla nich były postanowienia o emfiteuzie i o kolonach (dawały panom prawną podstawę przywiązania chłopa do ziemi oraz ścigania zbiegłych poddanych). Feudałowie wykorzystując nieznajomość prawa rzymskiego przez chłopów nie zabiegali nawet o zachowanie choćby pozoru prawa.
[edytuj] Ustawodawstwo w monarchii habsburskiej
Działalność ustawodawcza w terytoriach była bardziej ożywiona niż w Rzeszy. Szczególnie żywa działalność kodyfikatorska rozwinęła się w terytoriach w połowie XVII wieku. W Austrii prace kodyfikacyjne mające na celu stworzenie jednolitego prawa rozpoczęto za panowania Marii Teresy. Najpierw zostały ukończone prace w dziedzinie prawa karnego. W 1768 r. został opublikowany kodeks karny pod nazwą Constitutio criminalis Theresiana (w skrócie Theresiana). Był on zredagowany w jęz. niemieckim, miał nagłówki w języku łacińskim i oparty był częściowo na wcześniejszych partykularnych kodyfikacjach karnych obowiązujących w tzw. krajach dziedzicznych. Składał się z 2 części:
- prawo procesowe
- prawo prywatne materialne
Theresiana dzieliły przestępstwa na publiczne (tj. naruszające bezpośrednio lub pośrednio interes publiczny), prywatne (naruszające interes jednostki, np. drobne sprawy honorowe) oraz mieszane (np. rabunek, kradzież). Ze względu na rodzaj, Theresiana dzieliły przestępstwa na dziewięć grup.
- przeciw porządkowi publicznemu
- przeciw dobrym obyczajom (moralności)
- przeciw zdrowiu i życiu
- przeciw Bogu, świętym i religii
- przeciw panującemu i państwu
- przeciw zwierzchnim prawom panującego i skarbowi
- przeciw mieniu i innym prawom
- przeciw czci i dobrej sławie bliźniego
- pozostałe
Z uwagi na rodzaj kary, Theresiana przeprowadzały podział przestępstw na:
- bardzo ciężkie
- ciężkie
- lekkie
W porównaniu z Theresianami, bardziej postępowy był kodeks karny wydany przez Józefa II w 1787 roku – "Powszechny kodeks karny o zbrodniach i karach" (w skrócie Josephina). Zawarte w nim przepisy są wolne od kazuistyki. Wprowadził on podział przestępstw na 2 grupy:
- na cięższe, tzw. zbrodnie kryminalne
- na lżejsze, tzw. zbrodnie polityczne
Zrywał on z wprowadzoną przez Carolina i utrzymaną przez Theresiana zasadą analogii, jeśli chodzi o karanie czynów w ustawie nie przewidzianych, a opierał się na zasadzie, że przestępstwem jest tylko taki czyn, który jest określony w ustawie, jako przestępstwo (nullum crimen sine lege) oraz że nie można wymierzyć kary, która w ustawie nie jest przewidziana (nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege poenali anteriori). Sędzia powinien trzymać się ściśle litery prawa. Kara śmierci nie zna w ogóle przedawnienia zbrodni i kary. Kodeks ten zrównuje usiłowanie z dokonaniem i odrzuca wszelkie odróżnienia w ramach usiłowania (w Theresiana istniał podział usiłowań na oddalone – conatus remotus, bliskie – propinquus, bardzo bliskie – proximus). Kara śmierci została w nim zniesiona w zwyczajnym postępowaniu, a utrzymana jedynie w postępowaniu doraźnym (ogłaszanym w przypadku buntów i rozruchów), przy czym został utrzymany jeden rodzaj kary śmierci -przez powieszenie. Swoistym novum były kary pozbawienia wolności połączone z różnego rodzaju obostrzeniami, które były męczarnia dla skazanego. Kodeks józefiański nie znał już przestępstwa czarów, ale znał jeszcze karę za samobójstwo. Zbrodnie przeciw religii Josephina zaliczały do "zbrodni politycznych", a więc karanych przez władze administracyjne.
[edytuj] XIX wiek
Kodeks z 1803 roku dzieli się na dwie księgi. Każda z ksiąg zawiera część ogólna i szczegółową. Kodeks ten wprowadził ponownie karę śmierci, ale tylko jej jeden rodzaj – powieszenie i zniósł wszelkie zaostrzenia tej kary. Kary więzienia (podzielone na trzy rodzaje) są w kodeksie z 1803 r. mniej surowe niż w Josephina. Przewiduje on jednak obostrzenie kary więzienia. Ponadto kodeks ten wprowadził nadzwyczajne złagodzenie kary, zezwalając w przypadku, gdy dane przestępstwo nie jest zagrożone karą więzienia ponad pięć lat, zamienić na więzienie o stopień niższe, niż przewiduje ustawa, jak również skrócić czas trwania kary poniżej ustawowego minimum, jeśli zachodzą okoliczności tego rodzaju, że można oczekiwać poprawy winowajcy.
W dalszych latach podejmowano pracę nad nowym kodeksem prawa cywilnego, które zostały zakończone wydaniem w 1811 roku "Powszechnego kodeksu cywilnego" - ABGB, który do dziś obowiązuje z Austrii.
