Z Wikipedii

Prawo rzymskie - termin oznaczający najczęściej prawo starożytnego Rzymu, które rozwijało się od czasów prawa zwyczajowego, aż do kodyfikacji Justyniana I Wielkiego (VI wiek n.e.). Prawo rzymskie miało istotny wpływ na rozwój prawodawstwa europejskiego (tzw. recepcja prawa rzymskiego) w postaci prawa powszechnego (ius commune) w średniowieczu, pandektystykę (usus modernus pandectarum), która osiągnęła swoje apogeum w XIX wieku, a także na współczesną naukę, rozwijaną jako przedmiot uniwersytecki.

Spis treści 1 Chronologia prawa rzymskiego 2 Źródła prawa rzymskiego 2.1 Okres archaiczny 2.1.1 Zwyczaj 2.1.2 Ustawy królewskie 2.1.3 Ustawa XII tablic 2.1.4 Leges i plebiscita 2.2 Okres przedklasyczny 2.2.1 Edykty urzędnicze 2.2.2 Działalność jurystów 2.3 Okres klasyczny 2.3.1 Uchwały senatu 2.3.2 Edictum perpetuum 2.3.3 Konstytucje cesarskie 2.3.3.1 Edykty 2.3.3.2 Mandaty 2.3.3.3 Dekrety 2.3.3.4 Reskrypty 2.3.4 Działalność jurystów 2.3.5 Instytucje Gaiusa 2.4 Okres poklasyczny 2.4.1 Kodeksy 2.4.2 Ius 2.4.3 Inne dzieła 2.4.4 Wulgaryzacja prawa 2.4.5 Kodyfikacja Justyniańska 2.4.5.1 Digesta seu Pandecta 2.4.5.2 Codex 2.4.5.3 Institutiones 2.4.5.4 Novellae 2.5 Osoby 2.5.1 Osoby fizyczne 2.5.1.1 Wolni a niewolnicy 2.5.1.2 Obywatele rzymscy a nie obywatele 2.5.1.3 Osoby sui iuris i alieni iuris 2.5.1.4 Pokrewieństwo kognacyjne 2.5.1.5 Pokrewieństwo agnacyjne 2.5.1.6 Zdolność prawna 2.5.2 Osoby prawne 2.5.3 Postliminium 2.6 Rodzina 2.6.1 Prawo małżeńskie 2.6.1.1 Zaręczyny(sponsalia) 2.6.1.2 Iustum matrimonium 2.6.1.3 Conventio in manum 2.6.1.4 Stosunki majątkowe i osobiste w małżeństwie 2.6.1.5 Ustawodawstwo małżeńskie Augusta 2.6.1.6 Konkubinat 2.6.2 Patria potestas 2.6.2.1 Wejście pod patria potestas 2.6.2.2 Uprawnienia i obowiązki 2.6.2.3 Wyjście spod patria potestas 2.6.2.4 Sytuacja prawna osób będących pod patria potestas 2.6.2.5 Opieka (łac. tutela) 2.6.3 Zdolność do czynności prawnych 3 Prawo dotyczące rzeczy... 4 Znaczenie prawa rzymskiego 5 Wybrani specjaliści prawa rzymskiego 6 Zobacz też 7 Linki zewnętrzne 8 Bibliografia

[edytuj] Chronologia prawa rzymskiego

Historia prawa rzymskiego obejmuje podział na następujące okresy:

• okres archaiczny od założenia Rzymu (około 753 p.n.e.) do pierwszej wojny punickiej - 264 p.n.e.
• okres przedklasyczny od połowy III w.p.n.e. do końca republiki - 27 p.n.e.
• okres klasyczny od początku pryncypatu do objęcia władzy przez Dioklecjana - 284 rok n.e.
• okres poklasyczny od początków panowania cesarza Dioklecjana do śmierci Justyniana I - 565 r.

Podział ten jest umowny i w różnych źródłach przedstawiany jest z wieloma modyfikacjami. Przedmiotem największego zainteresowania współczesnej nauki jest okres klasyczny. Używając pojęcia prawo rzymskie często ma się na myśli właśnie prawo tego okresu.

[edytuj] Źródła prawa rzymskiego

[edytuj] Okres archaiczny

[edytuj] Zwyczaj

Zwyczaj, zwany w państwie rzymskim mos lub mos maiorum, miał ogromne znaczenie w późniejszym kształtowaniu prawodawstwa pisanego. Przejmowano wiele elementów prawa zwyczajowego, jak np. zakaz darowizn między małżonkami, czy zakaz małżeństw między krewnymi. Mos maiorum miało duże znaczenie nawet w dobie rozwoju prawa stanowionego, często powoływano się na nie, gdyż cieszyło się nieprzerwanie dużym szacunkiem.

[edytuj] Ustawy królewskie

Ustawy królewskie, zwane inaczej leges regiae lub też, od twórcy zbioru, ius Papirianum, stanowiły prawa wydawane przez kolejnych królów rzymskich, choć obecnie uważa się, że zostały spisane na początku republiki i tylko dla większej powagi nazwane ustawami królewskimi.

[edytuj] Ustawa XII tablic

Uchwalona w latach 451 p.n.e.-450 p.n.e. ustawa XII tablic stała się pierwszą ustawą dotyczącą prawa prywatnego. Choć była typowo kazuistyczna i zwyczajowa, to jednak na długie lata stała się głównym źródłem prawa w starożytnym Rzymie i nigdy nie została formalnie zniesiona. Cieszyła się dużym poważaniem w społeczeństwie, głównie ze względu na historię jej powstania, czyli uchwalenia na wniosek plebejuszy. Tekst ustaw został spisany na drewnianych tablicach i wystawiony na forum Romanum, które spłonęły w czasie najazdu Gallów w 390 p.n.e.. Najbardziej wiarygodna rekonstrukcja została utworzona w roku 1613 przez Jacoba Gothofredusa.

[edytuj] Leges i plebiscita

Istotnym elementem prawodawstwa w starożytnym Rzymie stanowiły ustawy uchwalane bezpośrednio przez obywateli rzymskich na zgromadzeniach ludowych.

Uchwały zgromadzeń ludowych, zwane leges, obowiązywały wszystkich obywateli rzymskich. Projekt ustawy wnosił tzw. magistratus (konsul, pretor lub dyktator), którą następnie przegłosowywano (jawnie, później tajnie). Do roku 339 p.n.e. (lex Publilia Philonis) uchwalona ustawa wymagała zatwierdzenia senatu. Składała się z trzech części:

• praescriptio - zawierającą imię wnioskodawcy, datę zebrania się zgromadzenia ludowego itp.
• rogatio - zawierającą treść ustawy
• sanctio - zawierające sankcje na wypadek złamania treści ustawy

Uchwaloną ustawę - lex - nazywano imieniem wnioskodawcy:

• lex Poetelia 326 p.n.e.
• lex Ogulnia 300 p.n.e.
• lex Hortensia 287 p.n.e.

Uchwały plebsu uchwalane na zgromadzeniach plebejuszy concilia plebis zwane plebiscita dotyczyły w okresie archaicznym wyłącznie samych plebejuszy. Dopiero od roku 287 p.n.e. po uchwaleniu lex Hortensia uchwały plebejskie zostały zrównanie z leges i zaczęły odgrywać podstawową rolę w kształtowaniu prawa rzymskiego.

[edytuj] Okres przedklasyczny

[edytuj] Edykty urzędnicze

• lex Claudia 218 p.n.e.
• lex Villia Annalis 180 p.n.e.
• lex Gabinia 139 p.n.e.
• lex Cassia137 p.n.e.
• lex Papiria 131 p.n.e.
• lex Thoria 111 p.n.e.
• lex Iulia 90 p.n.e.

[edytuj] Działalność jurystów

[edytuj] Okres klasyczny

[edytuj] Uchwały senatu

• lex Aelia Sentia
• lex Fufia Caninia 2 p.n.e.

[edytuj] Edictum perpetuum

Był to edykt stworzony na polecenie cesarza Hadriana przez wybitnego prawnika Juliana w 130 r. n.e. Edykt stanowił jednolity tekst edyktu pretora i edyla kurulnego. Zatwierdzony został uchwałą senatu.

[edytuj] Konstytucje cesarskie

• lex de imperio Vespasiani 70 n.e.

[edytuj] Edykty

[edytuj] Mandaty

Mandaty (mandata)- były to instrukcje dla namiestników tak w prowincjach cesarskich, jak i senackich, bądź też dla innych urzędników cesarskich. Chociaż adresatem ich był urzędnik, wiązały one jednak mieszkańców, którzy temu urzędnikowi podlegali. Mandatem np. Trajan uregulował kwestię konkubinatu żołnierzy.

[edytuj] Dekrety

Dekrety (Decretum) - Był to wyrok wydawany przez cesarza jako najwyższego sędziego. Dekrety w okresie dominatu odgrywały drugorzędną rolę.

[edytuj] Reskrypty

Reskrypt (rescriptum)- to akt normatywny wychodzący z kancelarii cesarskiej (constitutiones), który ze względu na formę przybrał postać reskryptu. Reskrypt jest to odpowiedź cesarza na zapytanie urzędników, sędziów lub osób prywatnych w kwestiach prawnych. Po skodyfikowaniu edyktu pretorskiego cesarz stał się viva vox iuris civilis (żywym głosem prawa cywilnego), a poprzez reskrypty dokonywał autentycznej interpretacji obowiązującego prawa. Odpowiedzi te, stosowane następnie w praktyce sądowej, były często elementem kształtującym nową praktykę sądową, jak np. reskrypt Hadriana o zasadach oceny zeznań świadków w procesie rzymskim.

[edytuj] Działalność jurystów

[edytuj] Instytucje Gaiusa

Gai Institutionum commentari quattuor zostały odkryte w 1816 r. w bibliotece kapituły w Weronie. Instytucje to podręcznik dla adeptów nauki prawa napisany w II w.n.e. Jego duże znaczenie dla nauki prawa rzymskiego polega na tym, że nie pochodzi z późniejszych kompilacji lecz jest prawie w całości odtworzony jako oryginalny tekst z okresu klasycznego. Instytucje przedstawiają prawo w swoistej systematyce przeciwstawianej systematyce pandektowej; podręcznik jest podzielony na trzy części - personae (prawo osobowe), res (prawo rzeczowe, w którym zawarte jest także prawo zobowiązań), actiones (prawo dotyczące skarg).

[edytuj] Okres poklasyczny

[edytuj] Kodeksy

[edytuj] Ius

[edytuj] Inne dzieła

• edykt Dioklecjana 303 n.e.
• edykt tolerancyjny Galeriusza 311 n.e.
• edykt mediolański 313 n.e.

[edytuj] Wulgaryzacja prawa

Termin ten wiąże się z okresem upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 r. Po tym czasie napływające ludy barbarzyńskie, zaczęły przyjmować oraz zniekształcać obowiązujące dotychczas prawo rzymskie. Okres wulgaryzacji prawa uważa się za okres w którym sztuka prawnicza wiele straciła. Prawo stało się wtedy dość prymitywne, a przepisy prawne ujmowane były często w sposób kazuistyczny.

[edytuj] Kodyfikacja Justyniańska

Kodyfikacja Justyniańska jest jednym z głównych źródeł poznania prawa rzymskiego i pochodzi z 534 r.. Kodyfikacja składa się z trzech części: Digestów (Digesta seu Pandecta), Zbioru ustaw cesarskich (Codex) i Instytucji (Institutiones). Ustawodawstwo Justyniana obowiązywało we wschodnim cesarstwie aż do jego upadku w 1453 roku n.e. Na zachodzie szybko popadła w zapomnienie aż do XI wieku, kiedy to "odkryli" ją glosatorowie. Dziełem glosatorów było ułożenie zbioru składającego się z czterech części - do Digestów, Kodeksu i Instytucji dodali Nowele (Novellae). W tej formie w średniowieczu zaczęto nazywać ten zbiór Corpus Iuris Civilis dla odróżnienia go od Corpus Iuris Canonici.

[edytuj] Digesta seu Pandecta

Digesta stanowią wybór z pism prawników. Zostały opracowane przez 17-osobową komisję. Zawierają 9123 fragmenty zawarte w 50 księgach, które w opinii twórców były najlepszymi osiągnięciami myśli prawniczej. Digesta cytuje się podając numer księgi, numer tytułu, numer fragmentu, numer paragrafu oddzielając je przecinkami i poprzedzając literą "D.", czyli np. D. 2,1,11,2.

Digesta zostały opracowane przez komisję kodyfikacyjną powołaną przez Justynianiana z Trybonianem, wybitnym prawnikiem na czele, na podstawie pism 38 prawników: 3 z okresu przedklasycznego, 33 klasycznego i 2 poklasycznego, jednakże dzieła Ulpiana i Paulusa stanowią prawie połowę materiału. Po zebraniu i dokonaniu kompilacji Justynian nakazał spalić teksty źródłowe oraz zakazał komentowania Digestów czy choćby przytaczania oryginalnych fragmentów dla uniknięcia niejednoznaczności.

[edytuj] Codex

Codex zawiera konstytucje cesarskie w porządku chronologicznym od cesarza Hadriana do Justyniana. Komisja tworząca Codex była upoważniona do wprowadzania zmian (interpolacji) w treściach konstytucji (podobnie rzecz się miała z pismami jurystów zebranymi w Digestach).

[edytuj] Institutiones

Institutiones to jeden z najbardziej znanych podręczników prawa w starożytnym Rzymie. Opublikowany w 533 r. zastąpił Instytucje Gaiusa w szkołach prawa jako dzieło udoskonalone i uaktualnione. Jego twórcami byli profesorowie prawa: Theofilus i Dorotheus, których pracą kierował Trybonian. Treść podręcznika oparto m.in. na cytatach z Digestów i Instytucji Gaiusa. Institutiones, niepodobnie współczesnym podręcznikom, był obowiązującym prawem.

[edytuj] Novellae

Jest to zbiór konstytucji Justyniańskich wydanych po 534 r. W sumie zbiór ten zawiera 168 nowel, ostatnie 10 pochodzi z okresu pojustyniańskiego (Novellae postiustinianae). Nie wchodziły w skład kodyfikacji w pierwotnej formie - zostały do niej właczone dopiero przez glosatorów.

= Rzymskie definicje prawne i ich systematyzacja

=Prawo dotyczące osób=

[edytuj] Osoby

[edytuj] Osoby fizyczne

[edytuj] Wolni a niewolnicy

[edytuj] Obywatele rzymscy a nie obywatele

[edytuj] Osoby sui iuris i alieni iuris

Osoba sui iuris była osobą o pełnej zdolności do czynności prawnych, w szczególności do bycia podmiotem praw majątkowych. Przykładem może być zwierzchnik familijny (pater familias), będący obywatelem Rzymu. Natomiast osoba alieni iuris tej zdolności nie posiadała.

Osoby alieni iuris to osoby podlegające władzy zwierzchnika rodzinnego, nie miały swego majątku, wszystko co nabywały, nabywały dla pater familias, ich sytuacja majątkowa była podobna do sytuacji niewolników.

[edytuj] Pokrewieństwo kognacyjne

Rodzina kognatyczna była oparta na pokrewieństwie naturalnym, idącego poprzez rzeczywiste węzły krwi. Pojęcie kognacji nabierało coraz większego znaczenia od schyłku republiki, a w ustawodawstwie Justyniana kognacja wyparła ostatecznie agnację. Wypracowany w prawie rzymskim sposób obliczania pokrewieństwa pozostaje aktualny tak we współczesnym prawie cywilnym jak i kanonicznym.

[edytuj] Pokrewieństwo agnacyjne

[edytuj] Zdolność prawna

[edytuj] Osoby prawne

Osobami prawnymi w prawie rzymskim były:
a) związki osób – korporacje (universitatis), stowarzyszenia (sodalitates), gminy (muncipia)
b) masy majątkowe – fundacje, którym prawo nadaje w pewnym zakresie podmiotowość prawną.

[edytuj] Postliminium

Jeńcy wojenni stawali się zawsze niewolnikami. W ten sposób niewolnikiem mógł się stać nawet obywatel rzymski, ale przed konsekwencjami capitis deminutio maxima chroniły go dwie fikcje:
- jeżeli jeniec powrócił z niewoli, jego prawa jako człowieka wolnego odżywały na podstawie tzw. ius postliminii – „prawa powrotu” do poprzedniego miejsca zamieszkania i poprzedniej sytuacji prawnej (postliminium  „powrót poza próg”, od limen – próg, granica). Gasły jedynie stosunki prawne oparte na faktach niemożliwych do pogodzenia z faktem niewoli, a mianowicie małżeństwo i posiadanie.
- jeżeli natomiast Rzymianin zmarł w niewoli, to na podstawie lex Cornelia przyjmowano fikcję, że śmierć nastąpiła w chwili popadnięcia w niewolę. W ten sposób można było dziedziczyć po nim jak po człowieku wolnym.

[edytuj] Rodzina

[edytuj] Prawo małżeńskie

[edytuj] Zaręczyny(sponsalia)

[edytuj] Iustum matrimonium

Pełnoprawne małżeństwo rzymskie.

[edytuj] Conventio in manum

[edytuj] Stosunki majątkowe i osobiste w małżeństwie

[edytuj] Ustawodawstwo małżeńskie Augusta

[edytuj] Konkubinat

[edytuj] Patria potestas

[edytuj] Wejście pod patria potestas

[edytuj] Uprawnienia i obowiązki

[edytuj] Wyjście spod patria potestas

[edytuj] Sytuacja prawna osób będących pod patria potestas

[edytuj] Opieka (łac. tutela)

W prawie rzymskim opiece podlegały osoby, które z różnorakich przyczyn nie miały całkowicie, lub częściowo zdolności do czynności prawnych. Takimi osobami były m. in. - całkowite sieroty - półsieroty nie mające ojca - osoby wyzwolone - osoby emancypowane do 25 roku życia - kobiety nie podlegające władzy ojca czy męża - nad niedojrzałymi tzw. tutela impuberum czyli nad dziećmi i niedojrzałymi do 12 bądź 14 roku życia

Istniały 3 sposoby powołania opiekuna: 1) tutela legitima - opieka ustawowa - do sprawowania opieki byli ustanowieni najbliżsi agnaci, 2) tutela testamentaria - opiekun powołany był w testamencie, 3) tutela dativa - opiekun był powołany na zarządzenie władz, podczas gdy nie było w ogóle opiekuna ustawowego lub testamentowego.

Opiekun sprawował władzę nad majątkiem pupila, jednak nie mógł dokonywać darowizn jego majątkiem, ani go zmniejszać.

[edytuj] Zdolność do czynności prawnych

[edytuj] Prawo dotyczące rzeczy...

Rzymianie zasadniczo nie definiowali prawa rzeczowego, jakakolwiek definicja wynika z podziału na różnego rodzaju rzeczy. Rzymianie znali ich kilka: Res corporales czyli rzeczy materialne, "których można dotknąć" (quae tangi possunt) np. zwierzę, pieniądze, oraz res incorporales czyli rzeczy niematerialne, "których nie można dotknąć" (quae tangi non possunt) były to w zasadzie prawa do czegoś np. prawo do spadku, prawo pierwokupu. Res corporales dzielą się z kolei na res mancipi (rzeczy szczególnie wartościowe np. nieruchomości, zwierzęta juczne, niewolnicy) oraz res nec mancipi (rzeczy mniej wartościowe np. pieniądze, żywność). Dalszym podziałem jest podział na res in patrimonio czyli rzeczy w majątku osób prywatnych, oraz res extra patrimonium czyli rzeczy wyjęte z obrotu osób prywatnych. Te ostatnie dzieliły się na jeszcze dwie kategorie, a mianowicie według divini iuris (prawa boskiego) np. obiekty kultu religijnego, cmentarze etc, oraz humani iuris (prawa ludzkiego) np. akwedukty, drogi, powietrze, woda etc. czyli rzeczy użytku publicznego, przeznaczone dla wszystkich mieszkańców.

[edytuj] Znaczenie prawa rzymskiego

Prawo rzymskie odegrało kapitalną rolę w tworzeniu współczesnych systemów prawnych, w szczególności na płaszczyźnie prawa cywilnego. Obecnie wszystkie systemy prawne Europy kontynentalnej są mniej lub bardziej oparte na tradycji rzymskiej. Dużą rolę w podtrzymaniu tradycji prawa rzymskiego odegrał Kodeks napoleoński. Także kultura common law oryginalnie bazowała na prawie rzymskim, by później wypracować własną tradycję.

Prawu rzymskiemu zawdzięczamy m.in.:

• Odróżnienie własności od posiadania. (Rzymianie własność rozumieli jako prawo do wyłącznego rozporządzania rzeczą wraz z czerpaniem z niej pożytków, natomiast posiadanie jako stan faktyczny, w którym rzecz znajduje się we władztwie danej osoby. Rozróżnenie to było doskonale widoczne w rei vindicatio czyli powództwie nieposiadającego właściciela przeciw posiadającemu niewłaścicielowi.)
• Podział praw na względne i bezwzględne.
• Podział odpowiedzialności odszkodowawczej na kontraktową i deliktową. (Przeciwnie niż w starożytnej Grecji, gdzie naruszenie kontraktu pociągało odpowiedzialność deliktową.)
• Wykształcenie podstawowych kontraktów tj. sprzedaż, pożyczka, najem, zlecenie. (Główną zasługą jurysprudencji rzymskiej było tutaj określenie wzajemnych praw i obowiązków stron kontraktu, a także sfery w jakie strony mogą kształtować umowę. Kontrakty te oczywiście istniały przed cywilizacją rzymską, ale brakowało im precyzji i zasadności w określeniu wzajemnej odpowiedzialności stron.)

[edytuj] Wybrani specjaliści prawa rzymskiego

• Franciszek Bossowski
• Wojciech Dajczak
• Tony Honore
• Kazimierz Kolańczyk
• Henryk Kupiszewski
• Marek Kuryłowicz
• Wiesław Litewski
• Franciszek Longchamps de Bérier
• Theodor Mommsen
• Władysław Rozwadowski
• Bronisław Sitek
• Janusz Sondel
• Edward Szymoszek
• Rafał Taubenschlag
• Eduardo Volterra
• Witold Wołodkiewicz

[edytuj] Zobacz też

• Prawo osobowe w prawie rzymskim
• Cesarstwo Rzymskie
• Niewolnictwo
• Gaius

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Strona Ernesta Metzgera
• The Roman Law Library by Professor Yves Lassard and Alexandr Koptev

[edytuj] Bibliografia

• Bojarski W., Prawo rzymskie, Toruń 1994.
• Dębiński A., Rzymskie prawo prywatne. Kompendium, Warszawa 2003.
• Goldberger S., Prawo rzymskie, Lwów 1934.
• Kolańczyk K., Prawo rzymskie, Warszawa 1997.
• Kunderewicz C., Rzymskie prawo prywatne, Łódź 1995.
• Kurylowicz M., Prawo rzymskie. Historia, tradycja, współczesność, Lublin 2003.
• Kurylowicz M., Wiliński A., Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu, Kraków 2002.
• Litewski W., Rzymskie prawo prywatne, Warszawa 2003.
• Litewski W., Słownik encyklopedyczny prawa rzymskiego, Kraków 1998.
• Łapicki B., Prawo rzymskie, Warszawa 1948.
• Osuchowski W., Zarys rzymskiego prawa prywatnego, Warszawa 1971.
• Osuchowski W., Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu, Warszawa 1988.
• Palmirski T., Reszczyński J., Prawo rzymskie. Praktyczny przewodnik do nauki przedmiotu, Kraków 2004.
• Rozwadowski W., Prawo rzymskie. Zarys wykładu z wyborem źródeł, Poznań 1996.
• Szymoszek E., Żeber I., Prawo rzymskie, Wrocław 2005.
• Święcicka-Wystrychowska P., Prawo rzymskie. Repetytorium, Kraków 2004.
• Taubenschlag R., Kozubski W., Historia i instytucje rzymskiego prawa prywatnego, Warszawa 1947.
• Taubenschlag R., Rzymskie prawo prywatne, Warszawa 1955.
• Taubenschlag R., Rzymskie prawo prywatne na tle praw antycznych, Warszawa 1955.
• Wiliński A., Kuryłowicz M., Rzymskie prawo prywatne-zarys wykładu, Lublin 2001.
• Wojtunik A., Prawo rzymskie, Kraków 1946.
• Wołodkiewicz W., Zabłocka M., Prawo rzymskie. Instytucje, Warszawa 1995.

To jest tylko zalążek artykułu związanego z prawem. Jeśli potrafisz, rozbuduj go.