Interwencja w Iranie 1941

Z Wikipedii

Interwencja w Iranie 1941, oficjalna nazwa ang. Operation "Y" – wojskowa operacja brytyjsko-sowiecka w Iranie w sierpniu-wrześniu 1941 r.

Spis treści 1 Geneza 2 Siły obu stron 3 Przebieg kampanii 3.1 Działania wojsk brytyjskich 3.2 Działania wojsk sowieckich 3.3 Zawieszenie broni 4 Działania dyplomatyczne 5 Straty obu stron 6 Skutki kampanii 7 Linki zewnętrzne

[edytuj] Geneza

Iran pod panowaniem szacha Rezy Szacha Pahlawiego stał się od początku II wojny światowej terenem bardzo silnej infiltracji niemieckiej. Zaniepokoiło to władze Wielkiej Brytanii i ZSRR. Brytyjczycy chcieli ponadto zabezpieczyć roponośne obszary Iranu oraz korzystać z kolei transirańskiej do dostarczania materiałów wojennych do ZSRR. Ze względów strategicznych operacja okupowania tego kraju zabezpieczyła tyły sił brytyjskich stacjonujących w Egipcie oraz południową granicę ZSRR przed niespodziewanym uderzeniem wojsk niemieckich. W tej sytuacji gen. por. Edward Quinan, dowódca sił brytyjskich w Iraku, zwanych Iraqforce, otrzymał rozkaz przygotowania się do okupacji pól naftowych w Abadanie i Naft-Shah oraz portów Bushirem i Bandar-e-Szachpur. 12 sierpnia władze ZSRR i Wielkiej Brytanii wręczyły rządowi Iranu notę, w której wyraziły nadzieję, że Irańczycy sami podejmą kroki wobec niemieckich agentów. Sowieci dołączyli listę rzekomych szpiegów. Jednakże odpowiedź z 21 sierpnia okazała się dla obydwu państw nie satysfakcjonująca. Następnego dnia ogłoszono pogotowie bojowe w wojskach brytyjskich, a 25 sierpnia w wojskach sowieckich. Brytyjczycy mieli zająć porty i obszary roponośne na południu Iranu, zaś Sowieci – północną część kraju z miejscowościami Ardabil, Tebriz, Urmia.

[edytuj] Siły obu stron

Brytyjczycy:

• Iraqforce (przemianowana 1 września na Paiforce) – d-ca gen. por. Edward Quinan
  • 8 Hinduska Dywizja Piechoty (17, 18, 24 i 25 Brygady Piechoty) – d-ca gen. mjr Charles Harvey
  • 13 Zmechanizowany Pułk Lansjerów
  • 10 Hinduska Dywizja Piechoty (3 grupy bojowe) – d-ca gen. mjr William Slim
    • "Hazelforce" (21 Hinduska Brygada Piechoty, 157 Pułk Artylerii Polowej, 19 Bateria Artylerii Średniej) – d-ca brygadier John Aldam Aizlewood
    • 2 Hinduska Pancerna Grupa Brygadowa – d-ca brygadier J. A. Aizlewood
    • brytyjska 4 Brygada Kawalerii (później przemianowana na 9 Brygadę Pancerną) ze składu 1 Dywizji Kawalerii – d-ca brygadier John C. Currie
  • 6 Hinduska Dywizja Piechoty (od 11 września) – d-ca gen. mjr James N. Thomson
• marynarka:
  • slupy: HMAS "Yarra", HMS "Falmouth", "Shoreham"
  • krążownik pomocniczy HMAS "Kanimbla"
  • korweta HMS "Snapdragon", kanonierki "Lawrence", "Cockchafer" i mniejsze jednostki
• 261 Dywizjon Myśliwski (samoloty myśliwskie Hawker Hurricane i Gloster Gladiator)
• 84 Dywizjon Bombowy (samoloty bombowe Bristol Blenheim)
• 244 Dywizjon Lotnictwa Armijnego (samoloty ogólnego przeznaczenia Vickers Vincent)
• 31 Dywizjon Bombowo-Transportowy (samoloty transportowe Vickers Valentia)

ZSRR:

• Front Zakaukaski – d-ca gen. płk Dmitrij T. Kozłow
  • 44 Armia (20 Górska Dywizja Strzelecka, 77 Górska Dywizja Strzelecka, 17 Dywizja Kawalerii, 24 Pułk Czołgów) – d-ca gen. mjr A. A. Chaldejew
  • 47 Armia (63 Górska Dywizja Strzelecka, 76 Górska Dywizja Strzelecka, 236 Dywizja Strzelecka, 6 Pułk Czołgów, 54 Pułk Czołgów, 13 Pułk Motocyklowy) – d-ca gen. mjr W. W. Nowikow
  • 53 Armia (LVIII Korpus Strzelecki, IV Korpus Kawalerii, 83 Górska Dywizja Strzelecka)
  • lotnictwo (409 samolotów bojowych, w tym co najmniej 72 myśliwce I-152, I-153, I-16, bombowce Iliuszyn DB-3, Tupolew SB-2 i samoloty zwiadowcze Polikarpow R-5)
• Marynarka - Flotylla Kaspijska
  • kanonierki: "Lenin", "Krasnyj Azerbejdżan" i mniejsze jednostki

Iran:

• Armia irańska – głównodowodzący Reza Szach Pahlawi
  • Siły lądowe – dziewięć dywizji piechoty, pięć samodzielnych brygad, samodzielna brygada zmechanizowana (pułk przeciwlotniczy, pancerny i piechoty zmechanizowanej), samodzielny pułk piechoty, pułk artylerii ciężkiej, batalion artylerii przeciwlotniczej
• Lotnictwo – 25 samolotów myśliwskich (24 Hawker Fury i 1 Hawker Hurricane), samoloty wielozadaniowe (63 Hawker Audax, 34 Hawker Hind i 3 Airspeed Oxford) oraz 75 samolotów szkolnych. Ponadto na stacji kolejowej w Ahwaz miało znajdować się w skrzyniach 9 świeżo dostarczonych samolotów myśliwskich Curtiss P-40 Warhawk
• Marynarka wojenna – 2 kanonierki (slupy) ("Babr" i "Palang"), 4 dozorowce (małe kanonierki) ("Chahbaz", "Charogh", "Karkas" i "Simorgh") oraz pewna ilość łodzi patrolowych i artyleryjskich

[edytuj] Przebieg kampanii

[edytuj] Działania wojsk brytyjskich

Kampania irańska rozpoczęła się rankiem 25 sierpnia, kiedy flota brytyjska zaatakowała okręty irańskie w strategicznych portach w Abadanie i Khorramshar. Brytyjski slup HMS "Shoreham" zatopił w Abadanie irański slup "Palang", zaś w Khorramshahr australijski slup HMAS "Yarra" zatopił irański slup "Babr". Zdobyto też 2 irańskie dozorowce (przekazane później flocie wojennej Indii) i inne pomniejsze statki.

Jednocześnie z 2 stron na terytorium Iranu wkroczyły brytyjskie siły lądowe. Jedna kolumna zaatakowała z rejonu irackiej miejscowości Al Tanuma na południe od Basry. Składała się ona z 8 Hinduskiej Dywizji Piechoty. Kierowała się na Khorramshahr, graniczne miasto, w którym stacjonował duży garnizon irański. Dzięki niespodziewanemu atakowi na bagnety Irańczycy – po krótkiej, ale zaciętej walce na ulicach miasta – zostali zmuszeni do poddania się. Zginął wówczas wraz z pewną liczbą żołnierzy admirał Beyender, głównodowodzący irańskiej marynarki wojennej. Ze strony brytyjskiej zostało zabitych 2 oficerów, a straty wśród żołnierzy wyniosły ok. 20 ludzi. Natomiast dwa bataliony 24 Hinduskiej Brygady Piechoty ze składu 8 DP – po przekroczeniu rzeki Szatt al-Arab – zdobyły bez oporu Abadan, w którym znajdowała się rafineria naftowa. Niewielkie siły (batalion z hinduskiego 10 Pułku Piechoty Baluch) desantowane z australijskiego krążownika pomocniczego (uzbrojonego statku handlowego) HMAS "Kanimbla" wylądowały też w porcie Bandar e-Szachpur, aby zabezpieczyć port i terminal naftowy. Zdobyły one 2 małe kanonierki "Karkas" i "Chahbaz". W porcie znajdowało się 8 włoskich i niemieckich statków handlowych, z których 1 został zatopiony przez własną załogę. Pozostałe zostały zabezpieczone przez żołnierzy hinduskich. 25 sierpnia wojska brytyjskie zajęły też Qasr Sheikh, gdzie zdobyły m.in. 2 działa i 3 samochody pancerne oraz wzięły ok. 350 jeńców. 28 sierpnia 8 Hinduska DP osiągnęła Ahwaz.

Na północy z rejonu irackiej miejscowości Khanaqin terytorium Iranu zaatakowała kolumna brytyjska, której główną częścią była 10 Hinduska Dywizja Piechoty, podzielona na 3 grupy bojowe. Kierowała się ona w kierunku pól naftowych Naft-i-Szach oraz miast Kermanszach i Hamadan. 27 sierpnia zostały zdobyte pozycje irańskie na przełęczy Paitak w górach Zagros, opuszczone przez Irańczyków w nocy. Stanowiły one "wrota" do centralnego Iranu. Część sił została skierowana w kierunku południowo-wschodnim, zajmując – po przełamaniu oporu niewielkiego oddziału irańskich wojsk – pola naftowe Naft-i-Szach. Inna kolumna (w składzie 13 Zmechanizowany Pułk Lansjerów i Pułk Warwickshire Yeomanry), działająca w górzystej części kraju, po krótkiej, ale zaciętej walce wzięła do niewoli ok. 2 tys. irańskich żołnierzy na płaskowyżu na wschód od miejscowości Gilan. Następnie zajęła Szachabad. Planowane na 28 sierpnia uderzenie na Kermanszach zostało odłożone, gdyż obrońcy rozpoczęli rozmowy w sprawie poddania się.

Opisane powyżej działania wspierało z powietrza Royal Air Force, atakując irańskie bazy lotnicze i linie komunikacyjne oraz wspierając siły lądowe. Większość irańskich samolotów została zniszczona na ziemi (np. w bazie w Ahwaz ok. 12).

[edytuj] Działania wojsk sowieckich

Siły Armii Czerwonej, rzucone przeciwko Irańczykom, były zdecydowanie od nich silniejsze. Stąd postępy wojsk sowieckich były szybkie. Pierwszym celem była miejscowość Maku. 25 sierpnia została ona silnie zbombardowana (zginęło kilkuset cywilów), po czym wkroczyły do niej bez oporu siły lądowe. Wojska irańskie zamierzały stawić opór, ale ostatecznie wycofały się na południe. Desantem z morza zostało zajęte Bandar-e Pahlavi na wybrzeżu Morza Kaspijskiego. Doszło wówczas do pomyłkowego ostrzelania własnej piechoty przez sowieckie samoloty i okręty wojenne. 26 sierpnia zajęto miejscowości Lissar, Ardabil, Tabriz i Dilman. Lotnictwo zbombardowało lotnisko w Chalus nad Morzem Kaspijskim, po czym Sowieci ruszyli na Mianeh. Napotkali niewielki opór wojsk irańskich, ale szybko go przełamali. Do 28 sierpnia dotarli do Zinjan.

[edytuj] Zawieszenie broni

28 sierpnia Reza Szach Pahlavi rozkazał podległym wojskom wstrzymać opór, ogłaszając zawieszenie broni. W ciągu 30 i 31 sierpnia wojska brytyjskie i sowieckie spotkały się w miejscowościach Senna i Kazvin.

[edytuj] Działania dyplomatyczne

Równocześnie z działaniami zbrojnymi toczyły się rozmowy dyplomatyczne. Już 25 sierpnia, tj. 1. dnia inwazji, ambasador brytyjski Reader Bullard i sowiecki M. Smirnow spotkali się z Rezą Szachem Pahlavim. W wyniku tego następnego dnia został zdymisjonowany dotychczasowy premier irański Ali Mansur, a jego miejsce zajął bardziej ugodowy Mohammad Ali Chan Fourughi. Poinformował on natychmiast Medżlis, że zostanie ogłoszone zawieszenie broni, a także przyjęte warunki stawiane przez Brytyjczyków i Sowietów. Zyskało to aprobatę parlamentu. W tym samym czasie Reza Szach Pahlavi usiłował bezskutecznie uzyskać mediację amerykańskiego prezydenta Franklina Delano Roosevelta, powołując się na zapisy Karty Atlantyckiej. W tej sytuacji rozpoczęto negocjacje, które do 6 września przyniosły zgodę irańskiego rządu na okupację brytyjską południa, a sowiecką północy kraju. Z Iranu mieli być wydaleni Niemcy podejrzewani o działalność szpiegowską, a linie kolejowe wykorzystane do przewozu sprzętu i wyposażenia wojskowego do ZSRR w ramach Lend-Lease. Ze względu jednak na nie wykonywanie niektórych żądań wojska brytyjskie i sowieckie wznowiły swój marsz w głąb Iranu, grożąc okupacją Teheranu. W nocy z 15 na 16 września sowieckie radio oskarżyło Irańczyków o nieszczere zamiary, "niewybaczalną powolność" i niechęć do wyrzucenia z kraju hitlerowskich agentów. Następnego dnia Reza Szach Pahlavi na nadzwyczajnym posiedzeniu parlamentu abdykował na rzecz swojego syna Mohammada Rezy Pahlaviego, a następnie opuścił Iran. 17 września do Teheranu weszły wspólnie wojska brytyjskie i sowieckie, przypieczętowując podwójną okupację kraju.

[edytuj] Straty obu stron

Straty strony brytyjskiej wyniosły 22 zabitych, w tym 5 oficerów brytyjskich i 1 hinduski oraz 15 żołnierzy hinduskich i 1 brytyjski. Rannych zostało ok. 50 żołnierzy. Co najmniej 1 czołg został zniszczony. Natomiast Armia Czerwona straciła 40 zabitych i 3 samoloty zestrzelone. Irańczycy mieli zabitych ok. 800 żołnierzy i ok. 200 cywilów, zatopione 2 kanonierki, uszkodzone 4 inne statki i zestrzelonych 6 samolotów (reszta lotnictwa została zniszczona na ziemi).

[edytuj] Skutki kampanii

W styczniu 1942 r. Mohammad Reza Pahlavi podpisał z Brytyjczykami i Sowietami pakt trójstronny, w którym zadeklarował neutralność, ale po stronie aliantów. W tym samym roku na terytorium Iranu wkroczyły też wojska amerykańskie. We wrześniu 1943 r. rząd irański wypowiedział formalnie wojnę III Rzeszy. Alianci do końca wojny przetransportowali głównie do ZSRR ponad 5 mln ton materiałów wojennych w ramach Lend-Lease. Po zakończeniu II wojny światowej wojska brytyjskie wycofały się z Iranu. Natomiast Armia Czerwona pozostawała na jego terytorium aż do maja 1946 r. Sowieci zainstalowali w północnej prowincji Azerbejdżan Irański 2 komunistyczne rządy marionetkowe – Ludowej Republiki Azerbejdżanu i Kurdyjskiej Republiki Ludowej. Jednakże po wyjściu wojsk sowieckich z Iranu oba państewka szybko upadły.

Hasło napisane na podstawie anglojęzycznej Wikipedii.

[edytuj] Linki zewnętrzne

Historia zatopienia irańskich sloopów "Babr" i "Palang" (jęz. angielski)