Ivajło

Z Wikipedii

Ivajło (Iwajło) (bułg. Ивайло), zwany też po bułgarsku "Vărdokva" (Бърдоква) i po grecku "Lachanas" (Λαχανας), czyli "Kapusta", zm. 1280 – bułgarski car-świniopas, wizjoner i przywódca ludowy, zasiadający na tronie Drugiego Carstwa w latach 1278–1279. Obdarzony nieprzeciętną charyzmą i talentem przywódczym, Ivajło zdobył sobie ogromną popularność jako ludowy obrońca Bułgarii przed najazdami tatarskimi. Dokonał rzeczy niebywałej, z natchnionego hodowcy trzody chlewnej awansując do pozycji samodzierżcy (autokratora) w Wielkim Tyrnowie.

Ivajło pochodził prawdopodobnie z naddunajskich terytoriów Bułgarii i trudnił się hodowlą świń. Profesja ta na Bałkanach zawsze należała do intratnych, a bogaci właściciele stad zdobywali sobie nierzadko wielkie wpływy i prestiż społeczny (zob. Karađorđe, założyciel dynastii Karađorđeviciów). Swą błyskotliwą karierę rozpoczął od dowodzenia oddziałami pogranicznej samoobrony w walkach z łupieżczymi rajdami Tatarów z ordy Nogaja, które nękały Bułgarię szczególnie intensywnie w latach siedemdziesiątych XIII wieku. Ówczesny car Konstantin Tih (1257–1277) był od 1264/1265 r. sparaliżowany od pasa w dół wskutek nieszczęśliwego upadku z konia i nie był w stanie pełnić funkcji polowego dowódcy sił zbrojnych. Powstałą w ten sposób lukę w autorytecie władcy usiłowali wypełnić lokalni panowie, stając na czele skrzykniętych pod broń zastępów. Ivajło wyróżniał się wśród nich nie tylko umiejętnościami na polu walki, ale nade wszystko niebywałym darem przekonywania. Jego zwolennicy i podkomendni, w tym także liczni bojarzy, utrzymywali, że Ivajło miewa wizje wielkich dokonań i pozostaje w kontakcie z niebem i świętymi.

Przepowiednie o sukcesach szybko znalazły potwierdzenie w postaci skutecznej kampanii Ivajły przeciw tatarskim najeźdźcom. Świniopas wyrósł na zbawcę Bułgarii, a jego popularność rosła z każdym dniem, aż wreszcie zdecydował się ogłosić siebie carem. Broniąc swej władzy w państwie, Konstantin Tih wydał mu pod koniec 1277 r. bitwę. Wojska cara nie dochowały mu jednak wierności i rozpierzchły się, opuszczając sparaliżowanego władcę na jego wozie. Konstantin zginął z rąk ludzi Ivajły, a sam świniopas pomaszerował ku Wielkiemu Tyrnowu, gdzie wymusił na carycy Marii otworzenie mu bram i drzwi alkowy. Sukces w negocjacjach ułatwiło mu wtargnięcie od południa do Bułgarii bizantyńskiego korpusu interwencyjnego, wysłanego przez Michała VIII Paleologa przeciw chłopskiemu rebeliantowi. Ponieważ Maria, siostrzenica cesarza Bizantyńczyków, potępiła przystąpienie przez niego do unii lyońskiej (1274), ona również nie mogła się po bizantyńskiej wyprawie spodziewać niczego korzystnego. Akcja bizantyńska zbiegła się na dodatek w czasie z nową agresją Nogaja na Bułgarię; część Tatarów pod komendą Kasim-beğa połączyła siły z Bizantyńczykami. Maria była w potrzasku. Ivajło został więc wpuszczony do stolicy, poślubił carycę-wdowę i koronował się na cara (1278). Wstępując w progi dworu carskiego i wiążąc się z elitą tyrnowską i otoczeniem Marii, stracił jednak swoje zaplecze społeczne i starych popleczników. Okazało się to dlań wkrótce zgubne.

Jesienią 1278 r. Ivajło dał się namówić na kampanię przeciw Nogajowi i wymknął się z oblężonego Tyrnowa na północ. Pogłoski o jego śmierci skłoniły Marię do kapitulacji przed Ivanem Asenem III, kandydatem Michała VIII na tron bułgarski. Bizantyńczycy obsadzili stolicę, Tatarzy plądrowali kraj. Kasim-beğ otrzymał godność protostratora, zaś brzemienna Maria została uwięziona w Adrianopolu, głównej bizantyńskiej bazie wypadowo-wywiadowczej przeciw Bułgarii. Ten stan rzeczy nie utrzymał się długo. Ivajło odparł ataki armii bizantyńskiej na Silistrię, gdzie przebywał, po czym przeszedł do kontrataku, przeciągając na swą stronę Kasim-beğa. Ivan Asen III na próżno usiłował pozyskać bojarów. Kumański bojar Jerzy Terter otrzymał jego siostrę za żonę; własną małżonkę odesłał wówczas do Konstantynopola wraz ze swym synem Todorem Svetosłavem. Ivajło tymczasem rozbił kolejno w puch dwie bizantyńskie armie odsieczowe (17 czerwca i 5 sierpnia 1279 r.), zmuszając Ivana Asena III do ucieczki przez Messembrię do Bizancjum.

Tyrnowscy bojarzy nie podporządkowali się jednak carowi-świniopasowi i ogłosili władcą Jerzego Tertera (koniec 1279 r.). Ivajło i Kasim-beğ postanowili szukać przeciw niemu pomocy u Nogaja. Podobnie postąpił Michał VIII, śląc do chana swego protegowanego, Ivana Asena III. Nogaj trzymał ich wszystkich długo w niepewności, odwlekając decyzję. Pewnej nocy jednak suto zakrapiany bankiet ułatwił mu przechylenie się na stronę Bizancjum. Pijany chan wydał na śmierć Ivajłę wraz z Kasim-beğiem (1280). Ivan Asen III również nic nie wskórał, za to powrócił do roli bizantyńskiego arystokraty szczęśliwy, że uszedł z życiem. Nogaj pozwolił natomiast Bizancjum podjudzać się przeciwko Bułgarom i z upodobaniem plądrował kraj, w 1285 r. zapuszczając się aż do Macedonii i Tracji. Na lata 1280–1299 przypadł okres niezależności Nogaja i jego potęgi w regionie (stał się protektorem i zwierzchnikiem wszystkich państewek bułgarskich), połączony z najgorszymi zniszczeniami tatarskimi w Bułgarii.

Dalsze losy Marii i córki, którą urodziła Ivajle, pozostają nieznane. Prawdopodobnie resztę życia caryca spędziła w Bizancjum, podczas gdy przez jej dawną stolicę do końca stulecia przewijały się sylwetki słabych, niesamodzielnych carów, tak różnych od dzielnego świniopasa.

[edytuj] Bibliografia

Georgios Pachymerēs (Jeorjos Pachimeris), Syggraphikai historiai (De Michaele et Andronico Palaeologis) [in:] Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, ed. Immanuel Bekker, Bonn 1835.

John Van Antwerp Fine, The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest, University of Michigan Press, Ann Arbor 1987.