Kościół św. Jakuba Apostoła w Krakowie

Z Wikipedii

Nieistniejący obecnie kościół pw. św. Jakuba Apostoła wznosił się na terenie obecnej krakowskiej dzielnicy Kazimierz, do końca XVIII w. suwerennego miasta, w jego południowo-zachodnim narożniku, w pobliżu miejskich murów obronnych, a konkretnie Bramy Skawińskiej, na wzniesieniu nad zakolem Wisły. Obecnie jest to niezabudowany teren bulwarów nadwiślanych na tyłach ulicy Hieronima Wietora. Była to budowla murowana, o półkolistym prezbiterium (absydzie) zwróconym na wschód. Główne wejście znajdowało się od zachodu. Do południowo-wschodniego narożnika kościoła przylegała czworokątna dzwonnica, początkowo drewniana, jednak już w 1748 r. murowana. Na dzwonnicy wisiały trzy dzwony. Od północy przybudowana była zakrystia oraz kaplica Bractwa Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. W północnej ścianie było także boczne wejście do kościoła. Na dachu kościoła wznosiła się sygnaturka. Wokół rozpościerał się cmentarz parafialny, na którym w ciągu wieków pochowano setki dawnych parafian. Od północy do muru cmentarnego przybudowane były m.in. szkoła parafialna i plebania (zburzona dopiero w 1963 r.!), położone już przy obecnej ul. Skawińskiej.

Na wyposażenie kościoła składało się osiem ołtarzy wzmiankowanych w XVI i XVII w., z których w wieku XVIII pozostało tylko siedem. W ołtarzu głównym umieszczony był, co najmniej od 1711 roku, obraz Wniebowzięcia NMP. Następnie, w prezbiterium, przy ścianie południowej, stały dwa ołtarze: jeden nieznanego wezwania i drugi pw. Trójcy Świętej. W korpusie usytuowane były dalsze cztery ołtarze: jeden, również nieznanego wezwania, przy ścianie północnej, przy granicy z prezbiterium (tzw. tęczy), drugi od strony południowej, pod nieznanym wezwaniem (gdzie przechowywano Najświętszy Sakrament), dalej, posuwając się ku zachodowi, pw. Św. Krzysztofa, oraz NMP. W kaplicy NMP, zwanej Gładyszowską, stał ostatni ołtarz, pw. Wniebowzięcia NMP, Św. Św. Szymona, Judy i Erazma. W ołtarzu tym znajdował się otaczany czcią, obwieszony wotami, cudowny obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem. Kaplicą opiekowało się Arcybractwo Niepokalanego Poczęcia NMP.

Pierwsza znana wzmianka źródłowa o parafii św. Jakuba pochodzi z 1313 r. Są jednak wskazówki świadczące, że istniała ona już przed 1278 r., być może już od początku XII w. Fundatorami kościoła był rycerski ród herbu Strzemię, zawołania Ławszowa, który w tym miejscu miał swoją osadę, a kościół św. Jakuba był ich kaplicą dworską. Do parafii św. Jakuba należały: czwarta część miasta Kazimierza, przedmieścia kazimierskie (Podbrzezie i Św. Leonarda), Płaszów, Zabłocie, Prokocim, Rżąka, Wola Duchacka, Kurdwanów, Swoszowice, Wróblowice, Pokrzywnica, Jugowice, Borek, Łagiewniki, Podborze oraz część wsi Bawół (obecna ul. Szeroka na Kazimierzu). Pierwotnie do parafii należały także Lusina, Strzałkowice i reszta wsi Bawół.

Aż do 1466 r. parafię obsługiwało dwóch proboszczów – jeden części św. Jakuba, drugi części św. Krzysztofa. W 1466 r., po śmierci jednego z plebanów, obydwie plebanie połączono w jedną całość, którą podniesiono do godności prepozytury, z majątku drugiego plebana uposażając kolegium mansjonarzy. Na prepozycie spoczywał, oprócz typowych dla proboszcza powinności duszpasterskich, obowiązek utrzymywania na swój koszt rektora szkoły parafialnej, organisty i wikarego. Aż do 1758 r. prawo do mianowania prepozytów przysługiwało szlachcie herbu Strzemię. Potem zostało ono przeniesione na biskupów krakowskich, a następnie na rektorów Akademii Krakowskiej. Na 29 prepozytów wybranych w latach 1466-1773 było m.in. 11 kanoników (w tym 4 prałatów), 9 proboszczów innych parafii oraz 3 profesorów Akademii Krakowskiej. Proboszczami parafii św. Jakuba byli m.in. Stanisław i Grzegorz (1325), Zbigniew z Nasiechowic (1374-1381) oraz Jan Pątnicz z Wieliczki (1432). Prepozytami byli m.in. Maciej Knutel (1523), Jan Wojnarowski (1530), Szymon Gładysz (1570-1590), Sebastian Krupek (1595), Jan Brzeziński (1599), Franciszek Skarbek Borowski (początek XVII w.), Wojciech Sporecjusz (1616), Jan Olchawski (1629), Sadkowski (1642), Lucatellius (1665), Adam Styrkowski (1692), Ludwik Siemieradzki (1724-1729), Filip Borowski (1739-1748), Kazimierz Stęplowski (1757-1772). Ostatni prepozyt, Antoni Żołędziowski (od 1777), rektor Akademii Krakowskiej, złożył rezygnację 26 maja 1783 roku.

Przy kościele św. Jakuba istniały dwa bractwa – starsze, o średniowiecznej genezie, Bractwo Ubogich, obsługiwane przez mansjonarzy, oraz założone w 1629 r. Arcybractwo Niepokalanego Poczęcia NMP, posiadające własnego kapelana, opiekujące się kaplicą bracką.

Kościół otaczał cmentarz parafialny, na którym stała m.in. kostnica. Cmentarze przykościelne były niewielkie, toteż były wielokrotnie przekopywane, zwłaszcza w tak dużej parafii, jak omawiana. W związku z tym przy kolejnym pochówku napotkane w ziemi szczątki składane były w budynku, zwanym kostnicą. Po zapełnieniu kostnicy wszystkie szczątki z niej były uroczyście chowane w zbiorowej mogile przy ścianie kościoła, po czym kostnicę napełniano od nowa. Ponadto, na środku kościoła, przed wielkim ołtarzem znajdowała się krypta, w której chowano nie tylko szlachtę, lecz także bogatszych kmieci.

W czasie potopu szwedzkiego, a następnie Wojny Północnej, Kazimierz uległ silnemu zubożeniu. Także nie odnawiany kościół Św. Jakuba chylił się ku upadkowi. W 1726 r. stan techniczny kaplicy brackiej był tak zły, że stojąca w niej chrzcielnica została przeniesiona do wnętrza kościoła a sama kaplica wkrótce zburzona. W 1748 r. ściany kościoła były popękane, a dzwonnica wymagała naprawy i nie jest już widoczna na tzw. Planie Kołłątajowskim z 1785 r. "Gwoździem do trumny" dla kościoła był pierwszy rozbiór Polski, gdy granica została ustalona na Wiśle, a kościół św. Jakuba utracił większą część swoich dochodów. W tej sytuacji w roku 1783 prymas Michał Poniatowski zniósł kościół i parafię św. Jakuba. Kościół stał jeszcze kilka lat, po czym został rozebrany. Nie wiadomo, gdzie zostały przekazane ołtarze i inne elementy wyposażenia kościoła. Wiadomo jedynie, że odbyła się licytacja sprzętu kościelnego, jednak nie znamy jego dalszych losów. Część epitafiów została przeniesiona do kościoła Bożego Ciała na Kazimierzu, gdzie jednak później zaginęła.

[edytuj] Bibliografia

T. Ściężor, Historyczny Prokocim. Monografia wsi podkrakowskiej XIV-poł.XX w., Kraków 2008
M. Wolski, Nie istniejący kościół pod wezwaniem św. Jakuba Starszego na Kazimierzu, Rocznik Krakowski, t. LXI, 1995