Komitat Szepes

Z Wikipedii

Szepes
Dane pochodzą z 1910
Siedziba władz	Lewocza
Powierzchnia	3.654 km²
Liczba mieszkańców	172.867 osób
Narodowości	Słowacy 58% Niemcy 25% Rusini 8% Węgrzy 6%

Szepes (pol. Spisz, łac. Scepusium, comitatus Scepusiensis, niem. Zips, słow. Špiš) - dawny komitat w północnej części Królestwa Węgier.

Tereny dzisiejszego Spisza Węgrzy trwale opanowali w II połowie XI wieku, jednak do 1312 północna część Spisza, na północ od doliny Popradu, należała do Polski. Komitat spiski został wyodrębniony w II połowie XII wieku. Siedzibą władz komitatu był najpierw Zamek Spiski (Špišský hrad), a od XVI wieku - Lewocza (Lőcse). Spiszem władały rody Zápolyów (1464-1627), Thurzonów (1531-1636) i Csákych (1638-1848). Od XV wieku komitat dzielił się na trzy processus, od 1798 - na cztery, w XX wieku było ich już osiem, a oprócz tego osiem miast.

W 1412 król węgierski jako zabezpieczenie pożyczki zastawił królowi polskiemu trzynaście miast spiskich oraz zamek w Starej Lubowli (zastaw spiski). Tereny te, sięgające środkowego Spisza, pozostały częścią Królestwa Węgier, jednak władzę królewską, w szczególności uprawnienia podatkowe, wykonywał na tym terenie król polski. Tak więc nie podlegały one władzy żupanów spiskich. Król polski utworzył z nich starostwo spiskie. Siedzibą starostów był zamek lubowelski.

Poza terenem objętym zastawem spiskim na terenie Spisza istniały dwie szczególne jednostki administracyjne cieszące się autonomią: Prowincja X kopijników spiskich i Prowincja XXIV miast spiskich. Ponadto w 1465 król wyjął spod władzy komitatu szereg miast górniczych na południu Spisza, głównie zamieszkanych przez Niemców.

Prowincja X kopijników spiskich leżała na wschód od Popradu. Miała charakter marchii obsadzonej przez mieszkających tam strażników granicznych. Składała się z kilkunastu wsi, nie tworzących zwartego terytorium. Jej wybieralny zarząd był częściowo podporządkowany żupanowi spiskiemu. Istniała od XII wieku do 1802, gdy jej mieszkańcy zadecydowali o przyłączeniu się do właściwego Spisza.

Prowincja XXIV miast spiskich stanowiła wspólnotę miast niemieckich położonych w dolinach Popradu i Hornádu. Powstała pod koniec XIV wieku na gruncie wspólnych przywilejów królewskich, nadających im status zbliżony do wolnego miasta królewskiego, oraz wspólnego prawa miejskiego - tzw. wilkierza spiskiego. Wspólnota była wyjęta spod władzy żupana spiskiego i obierała własnego żupana, odpowiedzialnego przed królem. Po tym, jak w 1412 trzynaście miast tej wspólnoty zostało zastawionych królowi polskiemu, wspólnota się rozpadła. Z pozostałych jedenastu miast powstała Prowincja XI miast spiskich, która jednak nie była w stanie utrzymać swych przywilejów i w 1465 została przez króla wcielona do komitatu spiskiego. Natomiast trzynaście zastawionych miast utrzymało swe przywileje i utworzyło Prowincję XIII miast spiskich, która przetrwała do likwidacji zastawu w 1769. W 1778 przywileje tych miast zostały potwierdzone oraz rozszerzone na trzy kolejne miasta. Powstała w ten sposób Prowincja XVI miast spiskich przetrwała do unifikacji administracji węgierskiej w 1876.

Po rozbiorze Węgier w XVI wieku Szepes znalazł się w części przypadłej Habsburgom. Po traktacie w Trianon przeważająca część komitatu Szepes przypadła Czechosłowacji. Po reformie administracyjnej w 1923 komitat (żupa) Szepes przestał istnieć jako jednostka administracyjna.

Po arbitrażu Rady Ambasadorów w 1920 północno-zachodni skrawek Spisza o powierzchni 195,5 km² przyłączono do Polski (Polski Spisz). Stał się on częścią starostwa spisko-orawskiego, a w 1925 został włączony do powiatu nowotarskiego w ówczesnym województwie krakowskim.

Obecnie nazwa Špiš / Spisz jest używana w Polsce i w Słowacji jako oznaczenie tradycyjnego regionu etnograficznego odpowiadającego terytorialnie dawnemu komitatowi.

Powiaty (járás)
Powiat	Siedziba władz
Gölnicbánya	Gölnicbánya
Igló	Igló
Késmárk	Késmárk
Lőcse	Lőcse
Ólubló	Ólubló
Szepesófalu	Szepesófalu
Szepesszombat	Szepesszombat
Szepesváralja	Szepesváralja
Miasta komitackie (rendezett tanácsú város)
Gölnicbánya
Igló
Késmárk
Lőcse
Szepesváralja
Szepesbéla
Szepesolaszi
Poprád