Szlachta w Polsce
Z Wikipedii
 |
Zasugerowano, aby artykuł Historia polskich rodów szlacheckich zintegrować z tym artykułem lub sekcją. (dyskusja) |
.jpg/250px-Stanislaw_Antoni_Szczuka_(1652_1654-1710).jpg)
Szlachta – stan społeczny istniejący w Królestwie Polskim, Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz na polskich, litewskich i ukraińskich ziemiach w czasie rozbiorów. Powstała z przekształcenia się stanu rycerskiego w szlachecki.
Szlachta to określenie wywodzące się od niem. Geschlecht (ród), a zarazem od starodolnoniemieckiego slahta, co oznacza "rąbać". Do Polski słowo to przyszło z Czech, wraz z innymi słowami dotyczącymi kwestii administracyjnych państwa.
Szlachta posiadała szereg przywilejów oraz obowiązków. Dane tytuły szlacheckie na przeciągu wieków traciły i zyskiwały wartość i przywileje z nimi związane. Większość przywilejów szlacheckich zostało zabranych przez zaborców, a sam stan stracił swój status prawny w II Rzeczypospolitej. Przetrwała bogata kultura, tradycje, zabytki i rodziny szlacheckie.
Ustrój stanowy w Polsce został zniesiony przez Konstytucję Marcową z 1921. W artykule 96. zapisano: Rzeczpospolita Polska nie uznaje przywilejów rodowych ani stanowych, jak również żadnych herbów, tytułów rodowych i innych z wyjątkiem naukowych, urzędowych i zawodowych. Obywatelowi Rzeczypospolitej nie wolno przyjmować bez zezwolenia Prezydenta Rzeczypospolitej tytułów ani orderów cudzoziemskich.
Spis treści |
[edytuj] Podział szlachty
Szlachectwo przysługiwało "szlachetnie urodzonym", czyli wywodzącym się od rodziców o takim samym pochodzeniu (od 1505 przynajmniej ojciec musiał być szlachcicem), lub nobilitowanym (uszlachconym) w uznaniu jakichś szczególnych zasług, w odróżnieniu od "pospólstwa".
Formalnie i prawnie nie istniało w Polsce rozróżnienie na szlachtę wyższą i niższą, różnice leżały jedynie w zamożności. Rozróżnienie formalne istniało jeszcze w stanie rycerskim, kiedy to przewidywano odmienne kary dla rycerstwa wyższego i niższego, lecz ustrój demokracji szlacheckiej zrównał nominalnie w prawach wszystkich szlachetnie urodzonych. Z czasem jednak i z napływem szlachty zagranicznej, zaczęło się pojawiać coraz głębsze zróżnicowanie ekonomiczne, pojawiły się rody arystokratyczne, średnia szlachta i drobna szlachta o różnym statusie społecznym, czasem różniąca się od chłopstwa jedynie kultywowaniem rodowej tradycji.
Drobną szlachtę nazywano szlachtą:
- szaraczkową (nazwa pochodzi od noszonych przez nią żupanów z szarej, niefarbowanej wełny),
- zagrodową (ponieważ dysponowała niewielkimi gospodarstwami, zagrodą),
- zagonową (od zagonu czyli niewielkiej ilości posiadanego pola),
- cząstkową (od małej części posiadanej wsi),
- zaściankową (od zaścianka oznaczającego wieś zamieszkiwaną przez szlachtę),
- okoliczną (od okolicy czyli kolejnego określenia szlacheckiej wsi),
- drążkową (nie starczało dla niej krzeseł i ław a zasiadała na wąskich niewygodnych ławkach, drążkach),
- chodaczkową (od noszonych częstokroć chodaków z kory lipowej zamiast butów)
- gołotą (jeżeli nie posiadała ziemi w ogóle),
a pogardliwie:
- pankami (np. wśród szlachty kaszubskiej).
- szlachtą brukową (od bruku miejskiego, szlachta, która mieszkała w mieście).
Rody najstarsze, o genealogii sięgającej "niepamiętnych czasów" zwano "karmazynami" lub szlachtą karmazynową (określenie to mylnie kojarzy się z rodami zamożnymi).
[edytuj] Szlachta w innych krajach
Polski stan szlachecki nie miał właściwie swoich odpowiedników w innych krajach. Odmiennie niż w Polsce szlachetnie urodzeni dzielili się na warstwy mające odrębne prawa.
- W Niemczech do szlachty zaliczyć trzeba zarówno książąt, hrabiów i margrabiów (szlachta wyższa) oraz baronów i rycerzy (szlachta niższa).
- W Hiszpanii grandowie i kawalerowie (książęta, markizowie, hrabiowie, wicehrabiowie, baronowie) mieli całkiem inną pozycję prawną niż hidalgoos.
- Rosyjscy bojarzy uważani potocznie za odpowiednik polskiej szlachty, to w rzeczywistości wraz z kniaziami odrębny stan wyższy, do którego przedostanie się ze stanu dworiaństwa (szlachta niższa, służebna) było trudniejsze niż nobilitacja chłopa w Rzeczypospolitej.
- Francuska wyższa szlachta (książęta, markizowie,diukowie, hrabiowie i wicehrabiowie), odmiennie niż baronowie i zwykli kawalerowie, wywodziła się z seniorów feudalnych.
- Podział na parów i gentry, oraz inne ich uprawnienia, zachował się w Anglii do dzisiaj.
[edytuj] Zobacz też
- Szlachta
- Magnateria polska
- Sarmatyzm
- Ziemiaństwo
- Heraldyka polska
- Herby szlachty polskiej (galeria)
- Heroldia Królestwa Polskiego
- Arystokracja
- Historia polskich rodów szlacheckich
- Przywileje szlacheckie
- Tytuły szlacheckie
- Związek Szlachty Polskiej
- Nikołaj Iwanowicz Pawliszczew
[edytuj] Źródła
- Poczet szlachty galicyjskiej i bukowińskiej, wydane we Lwowie 1857
- Urzędnicy grodzcy i ziemscy lwowscy w latach 1352 - 1783, Karol Maleczyński, Lwów 1938
