Heraldyka polska

Z Wikipedii

Zobacz galerię na Wikimedia Commons:
Heraldyka polska

Heraldyka polska – dział heraldyki zajmujący się herbami polskimi, badający m.in. historię powstania i używania herbów w Polsce, swoiście polskie cechy herbów i reguły heraldyczne, pod wieloma względami różne się od heraldyki innych państw europejskich.

Ze względu na specyficzny rozwój społeczeństwa feudalnego w Polsce prowadzący do objęcia znanym w całej Europie postulatem równości szlachty wyjątkowo szerokiego grona osób (inaczej niż np. w Anglii, gdzie tytuł dziedziczy tylko jedna osoba), także ze względu na odmienną historię i bliższe kontakty z ludami azjatyckimi, być może ze względu dłuższe funkcjonowanie niż na Zachodzie pozostałości ustroju plemiennego heraldyka polska posiada kilka cech zasadniczo odróżniających ją od heraldyki w innych krajach.

Zawołanie – specyficznie polski, akustyczny element heraldyczny, występujący obok elementów wizualnych herbu. Było pozostałością po rodowych zawołaniach bojowych, zwołujących współrodowców do lub w czasie boju. Podobne zawołania występowały też na Zachodzie (np. slynne "Montjoie!" królów Francji, czy w zawołaniach bojowych klanów szkockich. Z czasem ewoluowały one w stronę dzisiejszych dewiz herbowych. Jedynie w heraldyce polskiej i szkockiej pozostały jako osobny akustyczny identyfikator rodu, niezależny od stosowanej dewizy herbowej. W heraldyce polskiej zawołanie nie jest zazwyczaj przedstawiane graficznie w wizerunku herbu, w szkockiej jest zwykle ukazywane na wstędze ponad klejnotem herbu.

Równość – ze względu na przywiązanie szlachty właściwej do zasady równości w obrębie stanu, heraldyka polskiej szlachty właściwej pozbawiona jest elementów mogących naruszać tę równość. Zgodnie z prawem w Rzeczypospolitej zakazane były zagraniczne tytuły arystokratyczne i ordery, a także ich odzwierciedlenie w herbach. Jedyną zwyczajowo przyjętą koroną w herbie była korona szlachecka i w przeciwieństwie do zasad w innych krajach była w Polsce nieodzownym elementem herbu szlacheckiego. Choć znane są też z zachowanych zabytków przypadki używania herbu bez korony. Herby mieszczańskie z zasady nie posiadały korony, podobnie jak herby angielskiej gentry. Jedyny wyjątek w zasadach równości było dopuszczenie używania tytułu księcia dla nielicznej grupy dynastycznych książąt piastowskich, litewsko – ruskich i tatarskich. Była to jednak różnica czysto honorowa, nie pociągała ona za sobą żadnych przywilejów. Te rodziny używały w herbie mitry, często na hełmie, ale często przedstawiały swój herb jak zwykły herb szlachecki. Rzadko stosowano również w polskiej heraldyce inne elementy herbu – jak trzymacze heraldyczne czy dewizy herbowe.

Rody herbowe – występujące tylko w Polsce zjawisko używania jednego herbu, w niezmienionej postaci przez wiele, czasem kilkaset rodzin ze sobą nie spokrewnionych. W zachodniej Europie herb przyługuje tylko jednej, konkretnej rodzinie, niekiedy (Anglia, Szkocja) tylko jednej konkretnej osobie. Pozostali członkowie rodziny musieli wprowdzać do herbu zmiany odróżniające poszczegółne osoby. Stąd w wielu krajach funkcjonowało niekiedy kilka tysięcy herbów rodowych wraz z ich odmianami. Nie istnieją poza Polską nazwy herbów, herb określa się nazwiskim rodziny lub osoby do której należy, lub opisuje (blazonuje). W Polsce sprawy potoczyły się inaczej: rodziny wywodzące się z jednego rodu najczęściej używają herbu swoich przodków w postaci niezmienionej (jest to heraldyczna manifestacja zasady prawnej stanowiącej że, inaczej niż np. w Anglii, wszyscy prawnie uznani synowie szlachcica dziedziczą jego rangę). W efekcie herby określa się nie nazwiskiem danej rodziny ale nazwą noszącego go rodu z którego rodzina ta się wywodzi. Takich nazw dla jednego rodu jest często kilka i są używane wymiennie (np. nazwa "Łabędzie", utworzona od łabędzia w godle używana wymiennie z nazwą "Duninowie" na określenie tego samego rodu rycerskiego, wywodzących się z niego rodzin i wreszcie rodu heraldycznego). W Polsce zaś, najliczniejszy w krajach europejski stan szlachecki posługiwał się niewielką liczbą herbów, nie przekraczającą początkowo 160, z których każdy posiadał własną nazwę, niekiedy tożsamą z zawołaniem. Rodziny używające tego samego herbu tworzyły tzw. ród herbowy, obecnie niekiedy porównywany z klanem. Współherbowość była prawdopodobnie w wielu przypadkach śladem wspólnego pochodzenia z czasów plemiennych i wczesnego średniowiecza. W niektórych przypadkach mogła świadczyć o wspólnym terytorialnym pochodzeniu. Niespokrewnione ze sobą rodziny należące do jednego rodu herbowego, wykazywały często rodzaj solidarności rodowej. Solidarność ta obejmowała również rodziny z którymi nawet legendarnego pokrewieństwa nie mogło być, np. adoptowane do herbu rodziny nobilitowane i rody szlachty litewskiej.

Godła heraldyczne – charakterystyczne dla polskich herbów to podkowy, krzyże, strzały, półksiężyce, gwiazdy. Często występują w nich znaki, przypominające gmerki czy pismo runiczne. Stało się to zresztą podstawą do odrzuconej już teorii Franciszka Piekosińskiego o runicznym pochodzeniu polskich herbów. Często linearny charakter wielu polskich godeł tłumaczy się zwykle tym że wywodzą się one z plemiennych znaków własnościowych i stanic które musiały być łatwe do wycięcia lub wypalenia np. na drzewach, barciach, słupach granicznych, skórze bydła itp. Herby zachodnioeuropejskie powstawały zaś jako obiekty malowane na tarczach, stąd większe bogactwo i plastyczność ich godeł. Nieco podobne do polskich godła występują w herbach i znakach rodowych sąsiednich narodów, m.in. Litwy i Ukrainy, jeszcze przed połączeniem z Rzeczpospolitą. Niektórzy heraldycy wywodzili godła polskich, litewskich i ruskich herbów od tamga sarmackich. Podczas gdy niektóre herby rodów tataskich, litewskich i ruskich niewątpliwie pochodzą od tamg, to wywodzenie szerszej grupy herbów rdzennie polskich od tych znaków nie znajduje dziś w oczach historyków uzasadnienia. Jednocześnie dużo rzadziej niż w heraldyce zachodnioeuropejskiej stosowane są figury heraldyczne t.j. figury powstałe przez podział tarczy herbowej.

Klejnot herbowy występujący obecnie w herbach staropolskiej szlachty właściwej jest zwykle uboższy od zachodnioeuropejskich. Najczęściej powtarzają się niezmienione w wielu różnych herbach pióra strusie lub pawie. Jest to wynik niesumienności wydawców dawnych herbarzy, którzy dla oszczędności w druku ujednolicili herbowe klejnoty. Pierwotne cymery polskich herbów były niemniej bogate i fantazyjne od zachodnich.

Herby złożone – w polskiej heraldyce odzwierciedlały zazwyczaj związki krwi, herby małżonków, matki, dziadków, w innych krajach zazwyczaj wiązały się z zwierzchnictwem lennym lub posiadaniem ziem do których herby się odnosiły. W Polsce herby złożone oddające zwierzchnictwa lenne występują w heraldyce królewskiej i książęcej.

Szlacheckość heraldyki polskiej wiąże się panującym w dawnej Polsce monopolem szlachty na posiadanie herbów. W innych krajach posiadanie i używanie herbu nie było przywilejem tylko szlachty, herby mieli mieszczanie a niekiedy i chłopi. W Polsce herb mieszczański nazywano nieco pogardliwie herbikiem, i poza nielicznymi wyjątkami, nie istniały przypadki nadania mieszczaninowi herbu, bez nadania szlachectwa, co było praktykowane powszechnie np. w Niemczech, przez tzw. listy herbowe. Wiele rodzin mieszczańskich, idąc śladem szlachty, przyjmowało herby bez oficjalnego nadania. Często były to gmerki (znaki rzemieślniczo-kupieckie) poddane procesowi heraldyzacji to znaczy umieszczone w tarczy herbowej. Ale bez korony rangowej.

Barwy herbów polskich są związane jak i w heraldykach innych krajów, w znacznym stopniu z barwami herbu i flagi państwowej, stąd częste stosowanie jako tynktury czerwieni, a jako metalu srebra. Bardzo rzadkie są natomiast w polskich herbach futra.

Blazonowanie specyficznie polskie nie wykształciło się w pełni, może przez brak instytucji heroldii w dawnej Polsce, a może zostało zarzucone i zapomniane. Później, w okresie rozbiorów przyjmowano zasady opisywania herbów wg reguł państw zaborczych i zwykle w ich językach. Jednak przetrwało sporo staropolskich określeń heraldycznych – zwłaszcza nazwy swoistych godeł (np. wręby, krzywaśń, łękawica), określenia ułożenia mobiliów herbowych na tarczy (księżyce zwrócone do siebie barkami, krzyż zaćwieczony)

[edytuj] Przykłady polskich herbów i godeł

herb Awdańców	herb Jastrzębców	herb Ogończyków	herb Nałęczów
herb Lubiczów	przykład godła z polskich herbów	łękawica - polskie godło heraldyczne	przykład godła z polskich herbów