Wenedowie

Z Wikipedii

Kultury archeologiczne okresu przedrzymskiego epoki żelaza (600 lat p.n.e - I w. p.n.e.); kolor ciemnozielony grupy nordyckie, kolor ciemnoczerwony kultura jastorfska, kolor żółty grupa Harpstedt-Nienburger, kolor pomarańczowy plemiona celtyckie, kolor jasnozielony kultura przeworska, kolor czerwony grupa gubińska, kolor brązowy kultura oksywska, kolor różowy kultura wschodniobałtycka strefy leśnej, kolor fioletowy kultura kurhanów zachodniobałtyjskich, kolor turkusowy kultura zarubiniecka, kolor czarny grupy estońskie, kolor jasnobrązowy grupy trackie, kolor jasnożółty kultura Poieneşti-Lukaševka (grupa kultury przeworsko-jastorfskiej)

Wenedowie, Wendowie, Wenetowie, Wenedzi - lud dawniej dość powszechnie identyfikowany ze Słowianami zachodnimi, zamieszkujący, w okresie rzymskim (I-IV w. n.e.), ziemie nad Bałtykiem.

[edytuj] Przekazy

O Wenedach wspominają źródła rzymskie z I i II wieku, między innymi Pliniusz Starszy, Tacyt, Ptolemeusz Klaudiusz. Określają oni "Górami Wenedzkimi" prawdopodobnie morenowe pagóry Pojezierza Mazurskiego (próbowano z nimi identyfikować także Góry Świętokrzyskie lub Karpaty), a "Morzem Wenedzkim" (Morze Bałtyckie). Jordanes (w VI wieku) terminem Wenedowie określa Słowian (Antów i Sklawenów).

Pliniusz Starszy (Naturalis Historia, IV-97): "Niektórzy twierdzą, że ziemie te aż do rzeki Vistla zamieszkane są przez Sarmatów, Wenedów, Scirów, Hirrów." (wiadomość z ok. 5 r. n.e. ?);

Klaudiusz Ptolemeusz (Geografia, III-5.1): "Sarmacja europejska ograniczona jest od północy Oceanem Sarmackim wzdłuż zatoki Wenedyjskiej (Sinus Venedicus)"; (ibidem, III-5.5):"Góry Wenedyjskie (Venedici Montes)"; (ibid., III-5.7-10): "zamieszkują Sarmację ogromne ludy: Wenedowie wzdłuż Zatoki Wenetyjskiej (...) Z mniejszych zaś ludów siedzą w Sarmacji Gytonowie koło rzeki Wistula, poniżej Wenedów (...) Bardziej ku wschodowi od wymienionych siedzą poniżej Wenedów: Galindowie, Sudinowie i Stawanowie aż do Alanów."

Tacyt (Germania, 46): "Wenetowie przejęli wiele z obyczajów Sarmatów. Przebiegają bowiem w celach łupieskich wszystkie lasy i góry znajdujące się między Peucynami a Fennami. Jednak powinni być raczej zaliczani do Germanów, ponieważ budują domy, noszą tarcze i lubią szybkie, piesze marsze. Odróżnia ich to od Sarmatów żyjących na wozie i na koniu".

Jordanes (Getica, 119): "Po rzezi Herulów Ermenryk skierował oręż przeciw Wenetom, którzy chociaż pośledni żołnierze, lecz mnogością silni, zrazu próbowali stawiać opór. Cóż jednak wskóra rzesza nieotrzaskanych z rzemiosłem wojennym, kiedy i Bóg dopuszcza, i rzesza nadejdzie. Wenetowie zaś, (...) pochodząc z jednego pnia, występują dzisiaj pod trzema nazwami: Wenetów, Antów i Sklawenów. I chociaż dzisiaj, w wyniku naszych grzechów wszędzie się srożą, wtedy wszyscy spełniali pokornie rozkazy Ermenryka."; (ibid., 246-247): "Wiadomo, że po śmierci króla Ermenryka, rozdzieliwszy się z Wizygotami, którzy odeszli (na zachód), Ostrogoci pozostali w tej samej ojczyźnie uznając zwierzchnictwo Hunów, jakkolwiek Vinithar, przedstawiciel Amalów, zachował oznaki swego przywództwa (...) Powoli wydobywał się spod ich jarzma. Usiłując zarazem dać dowód swego męstwa, ruszył z wojskiem na ziemie Antów. Wszcząwszy działania wojenne, w pierwszym spotkaniu poniósł klęskę. Następnie (...) króla ich, imieniem Boz, wraz z synami i siedemdziesięcioma naczelnikami dla postrachu ukrzyżował, aby trupy wiszących w dwójnasób trwożyły pokonanych"- tu Antowie jako część Wenetów, vide Vinithar < *Vinitha-harjis "Wenetobójca"; (ibid., 34-35): "Ujęta w sieć tych rzek (Tisa, Danubius i Aluta) leży Dacja, którą osłaniają na kształt wieńca strome Alpy (tu: Karpaty). Wzdłuż ich lewego skłonu, który zwraca się w kierunku północnym, od źródeł rzeki Vistuli na niezmierzonych przestrzeniach usadowiło się ludne plemię Wenetów, którzy chociaż teraz przybierają różne miana od rodów i miejsc, w zasadzie są nazywani Sklawenami i Antami. Sklawenowie siedzą na obszarze od grodu Noviodunum i jeziora określanego jako Mursjańskie, po rzekę Danaster, a na północy po Visclę, mając błota i lasy zamiast grodów. Ziemie Antów zaś, którzy są najdzielniejszymi przedstawicielami plemienia, ciągną się nad zakrętem morza Pontyjskiego od Danastru po Danaper, rzek oddalonych jedna od drugiej na wiele staj"; (ibid, 36): "Przy samym Oceanie, gdzie trzema gardzielami morze spija wody Vistuli, usadowili się Vidivariowie, zlepek różnorodnych szczepów. Za nimi, też na wybrzeżu Oceanu, pędzą żywot Estowie, lud ze wszech miar usposobiony pokojowo" - Z Vidivariami prawdopodobnie należy łączyć nazwę Witland, krainę, w czasie, z którego pochodzi o niej przekaz, już estyjską (stanowiącą granicę między terenami Bałtów a krajem słowiańskich Wenetów). Jeśli nazwa Vidi-varii (na gruncie germańskim etnonim tłumaczy się zwykle jako "leśni ludzie") byłaby zniekształconą formą *Vindi-varii (germ. "mężowie [z plemienia] Vindów/Wenedów"), byłaby to ostatnia (odnosząca się do VI w.) wzmianka o nadbałtyckich, niesłowiańskich Wenedach.

[edytuj] Interpretacja etniczna

Lud ten identyfikuje się z italo-celtycką bądź (północno-)iliryjską grupą językową lub proto-Słowianami. Swoje imię pozostawili w spadku Słowianom (lub szerzej - Bałto-Słowianom). By ograniczyć do minimum pole hipotez, należy wyjść od dostępnych nam danych o realnie istniejącym ludzie Wenetów:

dialekty wenetyjskie zalicza się zasadniczo do grupy italoceltyckiej z wyraźnymi cechami italskimi (efekt tworzenia się tzw. językowej "ligi italskiej" ?), ale i nawiązaniami germańskimi (wspólne innowacje). Są to wskazówki mówiące, że dialekty te musiały być używane pierwotnie na pograniczu italo-celtyckim i germańskim (górne dorzecze Renu i Dunaju ?; zob. Ł).

dialekty iliryjskie natomiast są odrębne od grupy tak italskiej, jak i trackiej, zbliżały się do grupy dako-myzyjskiej (jednakże języki te należały do dwu różnych rodzin - iliryjskie do kentumowej, dako-myzyjskie do satemowej), wykazują też związki z germańskimi.

Analiza toponimów na terenie Polski wykazała istnienie szeregu nazw, które mogą być łączone z pierwszą lub drugą grupą dialektów. Przewagą zdają się mieć jednak nazwy pochodzenia prawdopodobnie wenetyjskiego, skupiające się w Polsce północnej - Wielkopolska i pas od środkowej Wisły po Sambię. W mniejszej liczbie zaobserwować można nazwy pochodzenia iliryjskiego (na przedgórzu sudeckim) i dako-myzyjskiego (na Podkarpaciu). Znaczące jest, iż krańce ich występowania (południowe dialektów wenetyjskich i północne - dla nazw iliryjskich i dako-myzyjskich) z grubsza pokrywają się z granicami osadnictwa wczesnoprzeworskiego, wbijającego się klinem między te dwa obszary dialektalne. Najpóźniejsze osadnictwo weneckie (wg R. Wołągiewicza) skupia się na obszarze kultury wielbarskiej, w dolnym biegu Wisły (szczególnie u jej prawego brzegu) (patrz: Pliniusz Starszy - "do Wisły " Wenedowie, Scirowie i Hirrowie; Ptolemeusz - Wenedowie nad Bałtykiem, na wschód od Wisły). Na tym obszarze (prawobrzeże dolnej Wisły) jednak sytuuje się także jądro osadnictwa gockiego (K. Godłowski).

[edytuj] Etymologia (wg T. Milewskiego)

PIE*wen "kochać", celt. veni- "ród", gal. Veni-carus, sirl. fin "rodzina", fine (< *venia) "pokrewieństwo, ród, rodzina", bret. gwenn "rasa"; forma Veneti to nom. pl. od italocelt. tematu *ven-e-to-, analog. do -cing-e-to w Ver-cingeto-rix "nad-król wojowników" (por.: sirl. cing "wojownik" = gal. cingeto, z cingim "kroczę, ciągnę (na wojnę)" - tak zamo jak w germ. gang "zespół współchodzących - współdziałających ludzi" - goc. gangan "iść, chodzić").