Ypatingasis būrys

Z Wikipedii

Martin Weiss podczas procesu załogi Dachau

Ypatingasis būrys (lit. Vokiečių Saugumo policijos ir SD ypatingasis būrys), pełna nazwa Specjalny Oddział SD i Niemieckiej Policji Bezpieczeństwa, zwani też potocznie strzelcami ponarskimi – litewska kolaboracyjna formacja policyjna, podporządkowana SD i Sipo, istniejąca w latach 1941-1944

W poł. lipca 1941, niedługo po zajęciu obszaru Litwy przez wojska niemieckie, powstała w Wilnie specjalna jednostka policyjna złożona z Litwinów. Jej formalny status określał ją jako Sonderkommando SD w składzie litewskiej tajnej policji Sauguma (Saugumo policija). Rekrutowała się w większości spośród członków przedwojennej paramilitarnej organizacji Związek Strzelców Litewskich (Lietuvos Šaulių Sąjunga), zwanych też szaulisami. Głównymi organizatorami byli b. oficerowie armii litewskiej – por. Balys Lukošius i ppor. Balys Norvaiša. Początkowo formacja liczyła jedynie ok. 100 ludzi, wśród których było też kilku Niemców, Polaków i Rosjan. Ogółem przez jej szeregi przewinęło się kilkaset osób. Była ona całkowicie podporządkowana SD i Sipo, nie mając żadnej samodzielności.

Dowódcą jednostki przez większą część czasu był SS-Obersturmbannführer Martin Weiss. Ze strony litewskiej na jej czele stał Juozas Šidlauskas, a od listopada – por. Balys Norvaiša. Wówczas stan liczebny został zredukowany do 40-50 ludzi. Kwatera główna mieściła się w siedzibie Gestapo w Wilnie, a więzienia przy ul. Giedymina w Wilnie i na terenie b. sowieckiej bazy paliwowej w Ponarach.

Od początku okupacji Litwini brali udział w organizowanych przez Niemców pogromach swoich rodaków, Żydów i Polaków w Ponarach, Niemenczynie, Nowej Wilejce, Oranach, Jaszunach, Ejszyszkach, Trokach, Semeliškės i Święcianach. Do największych zbrodni dochodziło w Ponarach, gdzie członkowie Ypatingasis būrys wespół z Niemcami i Litwinami z innych kolaboracyjnych formacji w latach 1941-1943 wymordowali najprawdopodobniej ponad 100 tys. ludzi (patrz:Zbrodnia w Ponarach. Żołnierze formacji pełnili także funkcje strażnicze w wielu litewskich gettach.

Pod koniec sierpnia 1943 r. jednostka została przeorganizowana w oddział 11. batalionu Legionu Łotewskiego SS. Pomimo tej zmiany, dalej służyła pod zwierzchnictwem SD i Sipo. Pod koniec roku nowym litewskim dowódcą został sierżant Jonas Tumas. W grudniu więzienie w Ponarach przejęło SS i w ciągu 1944 r. Litwini nie uczestniczyli już w tamtejszych rozstrzeliwaniach. W lipcu Litwinów przeniesiono do Kowna, gdzie stacjonowali w forcie nr 9. Zorganizowali tam własne więzienie, w którym przetrzymywali i zabijali więźniów. Wobec zbliżania się Armii Czerwonej do granic Litwy przenieśli się do Stutthofu, gdzie służyli w tamtejszym obozie koncentracyjnym. W kwietniu 1944 r. eskortowali żydowskich więźniów obozu do Bydgoszczy, ale wobec bliskości frontu uciekli, co uratowało część Żydów. Część Litwinów przedostała się do Niemiec.

Po zakończeniu wojny 10 b. członków Ypatingasis būrys (Jonas Oželis-Kazlauskas, Juozas Macys, Stasys Ukrinas, Mikas Bogotkevičius, Povilas Vaitulionis, Jonas Dvilainis, Vladas Mandeika, Borisas Baltūsis, Juozas Augustas, Jonas Norkevičius) zostało osądzonych i skazanych na śmierć przez sowieckie władze,^{[potrzebne źródło]} 20 innych skazały polskie władze,^{[potrzebne źródło]} 4 z nich jeszcze w latach 70[1].

Członkowie Ypatingasis būrys od 1942 r. nosili zielone mundury SD, ze swastyką i piszczelami na czapkach. Byli uzbrojeni w zdobyczne karabiny sowieckie.