Stanisław Przybyszewski
Z Wikipedii
Stanisław Feliks Przybyszewski (ur. 7 maja 1868, zm. 23 listopada 1927) - pisarz okresu Młodej Polski, skandalista, przedstawiciel cyganerii krakowskiej i nurtu polskiego dekadentyzmu. Okrzyknięty za życia legendą, stał się bohaterem wielu plotek i anegdot (min. Tadeusza Boya-Żeleńskiego czy Stanisława Brzozowskiego). Często za życia nazywany był Geniale Pole (Genialny Polak, autorem określenia był sam August Strindberg)[1]. Propagator haseł sztuka dla sztuki i naga dusza oraz autor głośnego manifestu Confiteor, który zdaniem wielu zapoczątkował epokę Młodej Polski.
Spis treści |
[edytuj] Życie
Urodził się w Łojewie pod Inowrocławiem w rodzinie wiejskiego nauczyciela, Józefa Przybyszewskiego i Doroty, córki organisty. W wieku lat 13 rozpoczął naukę w toruńskim gimnazjum. Nie osiągał dobrych wyników i często popadał w konflikty z kolegami. Otrzymał naganę za złe zachowanie od dyrekcji szkoły i w 1884r. został przeniesiony przez ojca na dalszą naukę do Wągrowca. W 1889 r. zdał tam maturę i wyjechał do Berlina, gdzie podjął studia architektoniczne, później medyczne. Zafascynowany satanizmem i filozofią Nietzschego porzucił naukę i rzucił się w wir życia artystycznej cyganerii.
W 1891 r. związał się z przyjaciółką z Wągrowca Martą Foerder. Miał z nią troje dzieci (Bolesława, Mieczysławę i Janinę), których losem i wychowaniem zbytnio się nie interesował. W 1893 r. poznał i poślubił piękną Norweżkę Dagny Juel - pianistkę, córkę lekarza z Kongsvinger. Razem tworzyli fascynującą parę skupiającą wokół siebie artystów spod znaku berlińskiej cyganerii. Mieszkali na zmianę w Berlinie i Kongsvinger. Dagny Juel urodziła mu Zenona (ur. 28 września 1895) i córkę Ivi (Iwi/Iwę) (ur. 3 października 1897). W roku 1896 Marta Foerder, nie mogąc liczyć na miłość i wsparcie Przybyszewskiego, popełniła samobójstwo, będąc w drodze z czwartym dzieckiem. Interesujący jest wątek trójkąta pomiędzy Przybyszewskim, Dagny i Munchem, ktory trwał dosć długo. W Berlinie Przybyszewski był bardzo znaną i cenioną postacią.
W 1898 r. pisarz sprowadził się do Krakowa, gdzie objął redakcję Życia, stając się artystycznym przywódcą Młodej Polski. We Lwowie odwiedził w 1899 r. Jana Kasprowicza, którego żona Jadwiga, zafascynowana twórczością Przybyszewskiego, wkrótce odeszła od męża i córek, by dzielić życie ze Stanisławem. Dagny porzuciła męża w 1900 r. i przez rok tułała się po Europie. W 1901 r. zwaśnieni małżonkowie zeszli się w Warszawie. Wkrótce Dagny zginęła zastrzelona przez młodego wielbiciela, zaś Przybyszewski i Kasprowiczowa zamieszkali w Warszawie. W tym czasie pisarz często wyjeżdżał do Rosji, gdzie cieszył się dużą popularnością.
W 1905 roku, po wybuchu rewolucji, przenieśli się z Jadwigą do Torunia, gdzie Przybyszewski poddał się kuracji odwykowej (był alkoholikiem). Problem alkoholowy nękał go jednak z przerwami już do końca życia.
Dopiero w Toruniu udało przeprowadzić się rozwód Jadwigi i Jana Kasprowiczów - Przybyszewski poślubił Jadwigę 11 kwietnia 1905 roku w Inowrocławiu (ślub cywilny w zaborze pruskim mógł odbyć się bez uprzedniego unieważnienia ślubu kościelnego).
W 1906 r. małżonkowie wyjechali do Monachium - pieniądze na podróż zdobyli dzięki sprzedaży rękopisu Ślubów. Życie w Niemczech było, w zależności od stanu finansów, mniej lub bardziej udane. W czasie wojny spadło zapotrzebowanie na literaturę - niewiele dzieł Przybyszewskiego drukowano, z czym wiązał się brak dochodów. Aby przeżyć, Przybyszewski zaprzedał swój talent na potrzeby propagandy i pisał agitacyjne broszury wojenne. Był też "na odległość" współredaktorem pisma Zdrój, ukazującego się w Wielkopolsce. Po wojnie na krótko zamieszkał w Czechach.
Do Polski wrócił w 1919. W Poznaniu ubiegał się o stanowisko kierownika literackiego teatru, ale bez powodzenia, gdyż pamiętano mu niechlubny epizod z broszurami politycznymi. Przyjął więc pracę na poczcie jako tłumacz niemieckich dokumentów. W latach 1920-1924 mieszkał w Gdańsku: w 1920 był tłumaczem niemieckich dokumentów w dyrekcji polskich kolei, później prowadził polską bibliotekę, przyczynił się też do utworzenia polskiego gimnazjum w tym zgermanizowanym mieście.
Próbował osiąść w Toruniu, Zakopanem, Bydgoszczy - wszędzie bez skutku. Wreszcie z Warszawy otrzymał propozycję pracy w kancelarii cywilnej prezydenta RP. W listopadzie 1924 r. zamieszkał na Zamku Królewskim.
Twórczość Przybyszewskiego nie budziła w owym czasie aprobaty - dorabiał odczytami o literaturze (zwł. na temat twórczości Kasprowicza), z którymi jeździł po Polsce.
W 1899 zbliżył się do malarki Anieli Pająkównej. Miał z nią jedno dziecko, córkę Stanisławę (1901-1935), która odziedziczyła talent literacki po ojcu. Jej matka zmarła w 1912, a opiekunami dziewczynki zostali Wacław i Zofia Moraczewscy oraz wujostwo Helena i Marcin Barlińscy, dzięki którym Stanisława otrzymała bardzo staranne wykształcenie. Ojciec przypomniał sobie o córce, dopiero gdy sam znalazł się w trudnej sytuacji materialnej i – o dziwo – otrzymał pomoc.
W 1927 Przybyszewski powrócił na ojczyste Kujawy, osiadając na zaproszenie Józefa Znanieckiego] w dworku w Jarontach pod Inowrocławiem, w pobliżu miejsca swych narodzin. Zmarł tamże, a pochowany został na uprzednio upatrzonym sobie miejscu - przykościelnym cmentarzu w Górze.
W 1931 r. ze społecznych składek i dotacji władz wzniesiono mu tam nagrobek z wymowną inskrypcją: Meteor Młodej Polski.
[edytuj] Twórczość
Pisarską działalność Przybyszewski rozpoczął od studiów i utworów w języku niemieckim. W 1892 r. wydał Zur Psychologie des Individuums. I. Chopin und Nietzsche. II. Ola Hansson (O psychologii jednostek), w 1893 Totenmesse (Msza żałobna, tyt. pol. Requiem Aeternam), w 1894 Vigilien (Wigilie), w 1895 De Profundis, w 1896 Im Malstrom (W Malstrom), a w 1897 Satanskinder (Dzieci Szatana). Wywarł duży wpływ na berliński ruch modernistyczny, szczególnie na Dehmela i przebywającego w owym czasie w Niemczech Strindberga.
Po przenosinach do Krakowa w 1898 r. objął redakcję Życia, stając się programowym przywódcą Młodej Polski. W swych płomiennych odezwach głosił kult sztuki jako jedynego i wyłącznego absolutu (Na drogach duszy, 1902). Ukazał światu wielkość poety Jana Kasprowicza (Z gleby kujawskiej, 1902), przedstawił swe uwielbienie dla muzyki Chopina (Szopen a Naród, 1910). Szkic Szlakiem duszy polskiej z 1917 r. to apoteoza literatury polskiej, a Moi współcześni z 1930 r. - własne wspomnienia literackie.
W pisanych sugestywnym językiem utworach Z cyklu Wigilii (1899), Nad morzem (1899), De Profundis (w języku polskim - 1900), Androgyne (1900), Requiem aeternam... (1904), Tyrteusz (1915), zawarł harmonijne powiązanie miłosnej tęsknoty z poetycką metafizyką bytu, czyniąc z nich swego rodzaju prozatorskie erotyki. Powieści Dzieci Szatana (w języku polskim - 1899), Homo Sapiens (1899 - 1901), Synowie ziemi (1904-11), Mocny człowiek (1912-13), Dzieci nędzy (1913-14), Krzyk (1917), Il regno doloroso (1924), choć uznawane za słabsze, prezentują wgląd w zagadnienia psychologiczne. Autor uczynił ich bohaterami przede wszystkim postaci o wątpliwej, wypaczonej moralności.
Przybyszewski tworzył także dramaty. W większości z nich przewija się wątek konfliktu płci, przedstawiony z nieubłaganym fatalizmem, silnie oddziaływający na odbiorcę nastrojowością sytuacji scenicznych. Najważniejsze z nich to: Dla szczęścia (1900), Taniec miłości i śmierci (1901), Matka (1902), Śnieg (1903), Śluby (1905), Odwieczna baśń (1905), Gody życia (1910), Topiel (1912), Miasto (1914), Mściciel (1927).
Rola Przybyszewskiego w literaturze polskiej była niezwykle znacząca. Obok samej genialnej twórczości, rozgłos przynosiła mu także atmosfera, jaką wokół siebie wytwarzał. Na przełomie wieków XIX i XX był wręcz legendą europejskiej bohemy, kolejne lata przyniosły jednak spadek popularności i choć jeszcze w okresie pracy dla Zdroju był wybitnym inicjatorem polskiego ekspresjonizmu (Ekspresjonizm, Słowacki i Genezis z Ducha, 1918), umarł niemal w zapomnieniu. Przybyszewskiego uważa się za prekursora współczesnego (dwudziestowiecznego) satanizmu intelektualnego. Twórca manifestu modernistycznego "Confiteor". Nazwany przez samego Strindberga "genialnym Polakiem"("geniale Pole").
[edytuj] Filmy
- "Z biegiem lat, z biegiem dni..." (1980), reż. Andrzej Wajda
