Szare Szeregi
Z Wikipedii
| Historia Polski |
 Ten artykuł jest częścią cyklu: |
Szare Szeregi – kryptonim konspiracyjny Organizacji Harcerzy ZHP i szerzej – całego Związku Harcerstwa Polskiego, w okresie okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej 1939-1945. Szare Szeregi zostały powołane 27 września 1939 w Warszawie przez grono członków Naczelnej Rady Harcerskiej.
Szare Szeregi współpracowały z Delegaturą Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj oraz Komendą Główną Armii Krajowej. Całością konspiracyjnego ZHP kierowało Naczelnictwo, początkowo 5, a od zimy 1943/44 – 6-osobowe. Do sierpnia 1942 przewodniczącym Szarych Szeregów był ks. hm. RP Jan Mauersberger, po jego śmierci dr Tadeusz Kupczyński.
Spis treści |
[edytuj] Struktura
Kotwica – Znak Polski Walczącej namalowany przez Jana Guta na placu Unii Lubelskiej w Warszawie. Po przeciwnej stronie cokołu Pomnika Lotnika Kotwicę namalował Jan Bytnar ps. Rudy. |
|
|
Organizacja harcerzy opierała się na strukturze przedwojennego ZHP, posługiwano się kryptonimami:
Na czele organizacji harcerzy stał Naczelnik z Główną Kwaterą Pasieką.
Naczelnicy Szarych Szeregów:
- Florian Marciniak (27 września 1939 – 6 maja 1943)
- Stanisław Broniewski (12 maja 1943 – 3 października 1944)
- Leon Marszałek (3 października 1944 – 18 stycznia 1945).
Główna Kwatera kierowała w okresie najpełniejszego rozwoju pracą 20 chorągwi harcerskich, wśród nich 5 obejmowało tereny zachodnie włączone do Rzeszy:
- Pomorska – ul "Lina"
- Wielkopolska – ul "Przemysław"
- Łódzka – ul "Kominy"
- Zagłębiowska – ul "Barbara"
- Śląska – ul "Huta"
Jedna chorągiew skupiała przebywających na terenie Generalnego Gubernatorstwa harcerzy z terenów zachodnich (ul "Chrobry"). Całością prac tych 6 chorągwi kierował Wydział Zachodni ("Z") Głównej Kwatery.
Wydział Wschodni ("W") kierował pracą 5 chorągwi na terenach wschodnich:
- Białostocka – ul "Biały"
- Wileńska – ul "Brama"
- Poleska – ul "Błota"
- Nowogródzka – ul "Las"
- Wołyńska – ul "Gleba"
oraz 1 chorągwią skupiającą przebywających na terenie Generalnego Gubernatorstwa harcerzy z ziem wschodnich (ul "Złoty").
Na terenie Generalnego Gubernatorstwa pracowało 8 chorągwi: 4 z nich stanowiły Polskę Centralną ("C"):
- Warszawska – ul "Wisła"
- Mazowiecka – ul "Puszcza"
- Radomska – ul "Rady"
- Lubelska – ul "Zboże"
Cztery chorągwie stanowiły Polskę południową ("P"):
- Kielecka – ul "Skała"
- Częstochowska – ul "Warta"
- Krakowska – ul "Smok"
- Lwowska – ul "Lew".
Łączność z chorągwiami oraz nadzór nad ich pracą sprawowali wizytatorzy podlegli bezpośrednio lub przez wydział zachodni i wschodni Szefowi Głównej Kwatery. Szefowie GK:
[edytuj] Historia kryptonimu
Nazwa Szare Szeregi została przyjęta w całym kraju dopiero w 1940. Początkowo kryptonim ten funkcjonował w Poznaniu. Geneza powstania kryptonimu związana jest z przeprowadzoną przez poznańskich harcerzy akcją informacyjną, podczas której roznoszono w godzinach wieczornych i nocnych ulotki do skrzynek listowych mieszkań zasiedlonych przez rodziny niemieckie z Litwy, Łotwy, Estonii. Rodziny polskie były przymusowo wysiedlane do Generalnego Gubernatorstwa, a rodziny niemieckie informowano o dobrowolnym opuszczeniu mieszkań przez Polaków. Ulotki, napisane w języku niemieckim, podające sprostowanie zostały podpisane inicjałami SS. Skrót rozwinęli w kryptonim Szare Szeregi harcmistrz dr Józef Wiza i harcmistrz Roman Łuczywek. Kryptonim przyjął się w Poznaniu, w Chorągwi "Ul Przemysław". Informację o przyjętej nazwie przywiózł do Warszawy podharcmistrz Witold Marcinkowski. Nazwę przyjęto z poleceniem wprowadzenia kryptonimu w całej podziemnej organizacji harcerskiej.
[edytuj] Podział młodzieży
Stan liczebny organizacji harcerzy, zmieniający się w poszczególnych okresach, na dzień 1 maja 1944 wynosił 8 359 członków. Organizacja Harcerzy obejmowała (ze względów konspiracyjnych) początkowo jedynie młodzież powyżej 17 lat. Z czasem z powodu naporu młodych i konieczności zajęcia się nimi, rozpiętość wieku zwiększono. Z punktu widzenia programowego i metodycznego podzielono wówczas (najwcześniej w Warszawie – w 1942) młodzież na 3 grupy:
[edytuj] "Zawisza" – 12-15 lat
Drużyny "Zawiszy" nie brały w zasadzie udziału w walce bieżącej. Natomiast przygotowywały się do pełnienia służby pomocniczej, a nauką na tajnych kompletach – do odbudowy Polski po wojnie. Spośród służb pomocniczych, pełnionych w okresie "przełomu", najbardziej znana jest zorganizowana w czasie powstania warszawskiego Harcerska Poczta Polowa.
[edytuj] "Szkoły Bojowe" (BS) – 16-18 lat
Drużyny BS pełniły służbę w małym sabotażu, będącym akcją propagandową skierowaną do ludności polskiej (w Warszawie w ramach organizacji "Wawer-Palmiry"). Akcja obejmowała pisanie na murach, rozlepianie afiszy i nalepek, rozdawanie ulotek, kolportaż fikcyjnych dodatków nadzwyczajnych do gazet, podłączenie się do niemieckich megafonów, zrywanie niemieckich flag, usuwanie z wystaw i gablot niemieckich fotografii, gazowanie kin. Do najgłośniejszych akcji należy zdjęcie niemieckiej tablicy z pomnika Mikołaja Kopernika w Warszawie. Wykonywana przez drużyny BS akcja "N" była destrukcyjną akcją propagandową, skierowaną do Niemców, polegającą głównie na podrzucaniu dywersyjnych ulotek i gazetek. Drużyny BS uczestniczyły w akcji "WISS" ("Wywiad – Informacja Szarych Szeregów"), polegającej na obserwacji niemieckich wojsk i ich ruchów. W ramach przygotowań do "przełomu" drużyny BS przechodziły przeszkolenie wojskowe, otrzymywały przydziały do jednostek AK (np. jako poczty dowódców, oddziały łączności i oddziały rozpoznawcze). Do okresu odbudowy przygotowywali się chłopcy z BS, podobnie jak z "Zawiszy", ucząc się. W powstaniu warszawskim walczyli w Śródmieściu jako kompania, a w innych dzielnicach jako plutony piechoty.
[edytuj] "Grupy Szturmowe" (GS) – powyżej 18 lat
Drużyny GS, podporządkowane "Kedywowi" (Kierownictwu Dywersji) AK, pełniły służbę w "wielkiej dywersji". W Warszawie w sierpniu 1943 utworzono z nich batalion "Zośka", którego 3. kompanię wydzielono do zadań specjalnych ("Agat", później "Pegaz"). Wiosną 1944 powstał z niej batalion "Parasol". Oddziały GS wykonały wiele akcji bojowych, w tym wysadzanie mostów kolejowych, pociągów, odbijanie więźniów (akcja pod Arsenałem, akcja w Celestynowie), likwidacja funkcjonariuszy aparatu terroru (Kutschera, Koppe, Burcki, oraz odpowiedzialnych za katowanie Jana Bytnara "Rudego": Schultza i Langego). Inne oddziały GS (np. Chorągwi Radomskiej i Krakowskiej) walczyły w oddziałach partyzanckich oraz prowadziły sabotaż kolejowy. Do "przełomu" oddziały GS przygotowywały się przez szkolenie w szkołach podchorążych (m.in. prowadzona przez Szare Szeregi Szkoła Podchorążych Piechoty Rezerwy "Agricola") i szkolenie na kursach niższych dowódców (motorowe i saperskie). Do okresu odbudowy powojennej drużyny GS przygotowywały się kończąc naukę szkolną, podejmując tajne studia wyższe oraz samokształcenie (w tym tematykę tzw. ziem postulowanych). W okresie "przełomu" wiele oddziałów GS brało udział w walkach oddziałów AK, w tym w marszu na pomoc Warszawie. W powstaniu warszawskim bataliony "Zośka" i "Parasol" walczyły na Woli, Starówce i Czerniakowie, ponosząc straty sięgające 80%. Kompania "Rudy" batalionu "Zośka" została nazwana przez Komendanta Głównego AK najlepszą kompanią Armii Krajowej. Batalion "Wigry" walczył na Woli i Starówce.
[edytuj] Podstawowe zasady
Członków organizacji obowiązywało przedwojenne Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie. Przyrzeczenie uzupełniono dodatkową rotą konspiracyjną:
"Ślubuję na Twoje ręce pełnić służbę w Szarych Szeregach, tajemnic organizacyjnych dochować, do rozkazów służbowych się stosować, nie cofnąć się przed ofiarą życia".
Podstawową zasadą programu było wychowanie przez walkę. Program został sprecyzowany w koncepcji Dziś – jutro – pojutrze.
- "Dziś" oznaczało okres konspiracji i przygotowanie do powstania
- "Jutro" – otwartą walkę zbrojną z okupantem, powstanie
- "Pojutrze" – pracę w wolnej Polsce
[edytuj] Działalność
Organizacja harcerzy prowadziła ponadto akcję "M", usiłując oddziaływać na całą młodzież niezorganizowaną. Wydawała wiele pism, w tym pisma Głównej Kwatery: "Źródło", później "Dęby", "Drogowskaz", "Pismo Młodych", "Brzask", wydawała liczne broszury i książki, m.in. "O powołaniu naszego pokolenia", "Wielka gra", "Przodownik" i "Kamienie na szaniec". Wyszkoliła ok. 300 instruktorów.
Oddział specjalny – III Kompania Wydzielona (nazwy: "Agat" – "Pegaz" – "Parasol"). Zadaniem oddziału było likwidowanie szczególnie szkodliwych hitlerowców – głównie funkcjonariuszy SS lub innych wysokich oficerów niemieckich.
Organizacja harcerzy poniosła bardzo duże straty, m.in. 21 lutego 1944 zginął w obozie Gross-Rosen twórca i pierwszy Naczelnik Florian Marciniak (aresztowany 6 maja 1943), w powstaniu warszawskim poległ zastępca Naczelnika E. Stasiecki. Szare Szeregi zostały rozwiązane 17 stycznia 1945.
[edytuj] Ważniejsze akcje Szarych Szeregów
- Wieniec I i II – wysadzanie pociągów.
- Meksyk II – 26 marca 1943 – Akcja pod Arsenałem – odbicie 25 więźniów z niemieckiego konwoju policyjnego, w tym Jana Bytnara "Rudego", który zmarł po trzech dniach od ran, jakie hitlerowcy zadali mu podczas przesłuchań. Po akcji zmarli również: "Alek" – Aleksy Dawidowski i "Buzdygan" – Tadeusz Krzyżewicz. Dowódcą akcji był Stanisław Broniewski "Orsza", a jego zastępcą Tadeusz Zawadzki "Zośka".
- Meksyk III – odbicie Floriana Marciniaka (akcja odwołana).
- Celestynów – 20 maja 1943 odbicie transportu więźniów do Oświęcimia.
- Akcja Kutschera – 1 lutego 1944 – zamach (udany) na komendanta warszawskiej policji i SS Franza Kutscherę. Niemcy przestali rozstrzeliwać na ulicach miasta polskich patriotów.
- Akcja Koppe – nieudany zamach na szefa policji niemieckiej w Generalnym Gubernatorstwie.
- "Taśma" – Sieczychy – 20 sierpnia 1943 – likwidacja strażnic granicznych. Podczas tej akcji zginął Tadeusz Zawadzki "Zośka".
- "N" – akcja propagandowa wśród Niemców osłabiająca ich ducha walki.
- "M" – akcja Młodzież.
[edytuj] Harcerki
Oddzielnie działała Organizacja Harcerek, nosząca kryptonim "Bądź gotów" i "Związek Koniczyn", zorganizowana w Pogotowie Harcerek.
Przy Kwaterze Głównej Szarych Szeregów działała od 1940 r. żeńska Grupa Wykonawcza Łączniczek i Kolporterek podległa Mirosławowi Cieplakowi "Giewontowi"; była to ok. 50 – osobowa grupa harcerek (w 1944), powstała z kręgu starszoharcerskiego przy 54 Warszawskiej Drużynie Harcerskiej, a następnie z utworzonej 54 Żeńskiej Drużyny Harcerskiej im. Władysława Jagiełły. Jej drużynową przez cały czas okupacji była Romana Łukaszewska "Ewa". Głównym zadaniem tego zespołu był kolportaż prasy konspiracyjnej Szarych Szeregów.
[edytuj] Inne Organizacje Harcerskie Okupacyjnej Polski
Szare Szeregi nie były jedyną organizacją harcerską podczas okupacji – dużą stosunkowo organizacją były Hufce Polskie. Mimo wielokrotnych rozmów była to jedyna poważna organizacja konspiracyjna o rodowodzie harcerskim która nie włączyła się w konspiracyjne Szare Szeregi.
W wczesnym okresie konspiracji samoistnie powstawało wiele samodzielnych konspiracyjnych organizacji o rodowodzie harcerskim, większość z nich zostało włączonych w struktury Szarych Szeregów lub Armii Krajowej, m.in.:
- na wcielonym do Rzeszy terenie Pomorza, głównie w Gdyni działał Tajny Hufiec Harcerzy, włączony w struktury Szarych Szeregów na początku 1943 roku.
[edytuj] Stowarzyszenie "Szare Szeregi"
Spadkobiercą tradycji Szarych Szeregów jest Stowarzyszenie "Szare Szeregi". Honorowym przewodniczącym do śmierci był Stanisław Broniewski.
Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.
Podczas 50-lecia Szarych Szeregów, odbyły się centralne uroczystości w Warszawie w dniach 16-17 września 1989 roku. Podczas obchodów odbył się zlot gwiaździsty zastępów harcerskich z całej Polski, obchody z udziałem dawnych członków Szarych Szeregów i żołnierzy AK, organizacji kombatanckich z kraju i zagranicy. Podniosłym wydarzeniem obchodów było wręczenie Krzyża Virtuti Militari Szarym Szeregom przyznanego przez Prezydenta RP w Londynie Ryszarda Kaczorowskiego.
Aktualnie Przewodniczącym stowarzyszenia Szarych Szeregów jest Leszek Kołacz.
[edytuj] Linki zewnętrzne
- Szare Szeregi
- Batalion Baszta
- Batalion Parasol
- Batalion Zośka
- Powstanie Warszawskie
- Powstanie Warszawskie
- Historia Gimnazjum i Liceum im. Mikołaja Reja – jednej z siedzib Szarych Szeregów i żołnierzy AK
- Kalendarium Szarych Szeregów
[edytuj] Zobacz też
- historia harcerstwa
- Pasieka
- Batalion Zośka
- Batalion "Parasol"
- akcja pod Arsenałem
- Kamienie na szaniec
- Aleksander Kamiński
- Statek "Szare Szeregi".
- Hufiec ZHP Warszawa-Mokotów im. Szarych Szeregów
- Związek Harcerstwa Polskiego
