Aleksander Weissberg-Cybulski

Z Wikipedii

Aleksander Weissberg-Cybulski (ur. 8 października 1901 w Krakowie, zm. 4 kwietnia 1964 w Paryżu) – fizyk, więzień NKWD (1937-1940), gestapo (1940), świadek i jeden z pierwszych analityków wielkiej czystki w ZSRR.

Urodził się w Krakowie jako syn zamożnego żydowskiego kupca Samuela Weissberga. Gdy był pięcioletnim dzieckiem rodzice przenieśli się do Wiednia. Tam studiował później matematykę, fizykę, elektrotechnikę i fizykę techniczną. W roku 1929 otrzymał dyplom inżyniera fizyki technicznej.

W roku 1918 wstąpił do młodzieżowego ruchu socjalistycznego, stał się członkiem partii socjaldemokratycznej (SPŌ), a w roku 1927 został członkiem austriackiej partii komunistycznej. Wyjechał do Berlina, gdzie został asystentem profesora Wilhelma Westphalla w Instytucie Fizyki na Berlińskim Uniwersytecie Technicznym (Technische Hochschule) W tym okresie przebywał wśród komunistycznych intelektualistów Berlina, w tym Ericha Mühsama, Bertolda Brechta i Arthura Koestlera.

W marcu 1931 r. wyjechał do ZSRR na kontrakt z U.F.T.I. (Ukraiński Instytut Fizyki Technicznej) w Charkowie. Założył "Przegląd Fizyczny Związku Sowieckiego" – centralny organ fizyki radzieckiej wydawany w językach: angielskim i niemieckim, i został jego pierwszym redaktorem naczelnym. Z racji obowiązków w Instytucie (jego faktycznej organizacji i budowy infrastruktury) jeździł często do Moskwy na rozmowy i uzgodnienia z komisarzem przemysłu ciężkiego ZSRR Sergo Ordżonikidze, zastępcą Ordżonikidze Jurijem Piatakowem, wreszcie z Nikołajem Bucharinem (w początku lat 30., przed objęciem w styczniu 1934 r. redakcji Izwiestii, dyrektorem departamentu badań naukowych komisariatu przemysłu ciężkiego).

Aleksander Weissberg został aresztowany przez NKWD 1 marca 1937 r. Przeszedł przez śledztwo (w tym konwejer) i więzienia śledcze w Charkowie, Kijowie i Moskwie. W jego obronie list do Stalina napisał osobiście Albert Einstein. Podobny list do stalinowskiego prokuratora generalnego ZSRR Wyszynskiego wystosowali: Frederic Joliot-Curie, Irene Joliot-Curie i Jean Perrin. Oba listy pozostały bez odpowiedzi i bez konsekwencji.

Życie Weissberga uratował pakt Ribbentrop-Mołotow i czasowy sojusz sowiecko-nazistowski. 5 stycznia 1940 r. na moście granicznym w Brześciu nad Bugiem oficerowie NKWD przekazali swoim kolegom z gestapo grupę kilkudziesięciu komunistów i socjaldemokratów niemieckich i austriackich, w tym Weissberga (który od Anschlussu Austrii był obywatelem Rzeszy Niemieckiej). Niemcy osadzili wszystkich najpierw w więzieniu w Białej Podlaskiej, następnie przenieśli na Pawiak w Warszawie, gdzie dokonano selekcji rasowej. Pięciu Żydów, w tym Weissberga przekazano do więzienia na Zamku w Lublinie, pozostałych wywieziono w głąb Rzeszy.

Po dwumiesięcznym pobycie w więzieniu lubelskim Weissbergowi wręczono opaskę z gwiazdą Dawida i zwolniono, wydając jednocześnie nakaz osiedlenia się w Krakowie (prawdopodobnie z uwagi na miejsce urodzenia). W Krakowie Weissberg zamieszkał u krewnych. Udało mu się nawiązać kontakt z przebywającym w USA Einsteinem. Einstein zaproponował tymczasowo Weissbergowi katedrę uniwersytecką w Manili (Filipiny), deklarując że stamtąd sprowadzi go do Stanów Zjednoczonych. Do wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w czerwcu 1941 r. emigracja Żydów z Niemiec i krajów przez nie okupowanych była nadal możliwa. Jednakże Weissberg otrzymał odmowę zgody władz okupacyjnych Generalnego Gubernatorstwa na wyjazd. To przypieczętowało mój los jako fizyka. Po latach nie mogłem już wrócić do mego dawnego powołania – napisał później.

21 marca 1941 r. (najpóźniej w GG) hitlerowcy utworzyli getto w Krakowie. Weissberg początkowo zamieszkał tam, ale po znalezieniu się na niemieckiej liście zakładników spośród "starszych" getta (przeznaczonych do ew. rozstrzelania) zbiegł z Krakowa i przebywał do września 1942 r. w gettach w Bochni i w Tarnowie. Wobec rozpoczęcia masowej zagłady Żydów polskich przeszedł na całkowicie nielegalny tryb życia na stronie aryjskiej wyjeżdżając do Warszawy. Tu ukryła go w swym mieszkaniu Zofia Cybulska – późniejsza żona. 4 marca 1943 r. został w jej mieszkaniu aresztowany przez gestapo – Cybulska musiała zacząć się ukrywać. Weissberga osadzono ponownie na Pawiaku, a następnie wysłano do obozu pracy w Kawęczynie. Zbiegł stamtąd dzięki pomocy niemieckiego kierownika robót (Weissberga ratowały wielokrotnie: nienaganna znajomość niemieckiego i wiedeńsko- berliński okres życiorysu, a także faktyczne obywatelstwo niemieckie). W Warszawie ponownie zaopiekowała się nim Zofia Cybulska. Ukrywając się dotrwał do powstania warszawskiego, w którym wziął czynny udział. Po klęsce podoficer niemiecki ocalił go przed obozem w Pruszkowie – Weissberg przez ostatnie miesiące okupacji niemieckiej ukrywał się we Włochach pod Warszawą. Zawierając małżeństwo z Zofią Cybulską przybrał nazwisko żony – chcąc zataić przed ewentualnym spotkaniem z NKWD swoją tożsamość. W połowie 1946 r. wydostał się ze zsowietyzowanej Polski do Szwecji, gdzie wkrótce dołączyła do niego żona. W roku 1947 zamieszkali w Londynie.

W roku 1951 opublikował autobiografię Wielka Czystka (wyd. polskie Instytut Literacki Paryż 1966). Przedmowę do niemieckiego wydania (Hexensabbat) napisał Arthur Koestler, polskie poprzedził wstępem Gustaw Herling-Grudziński – również osobisty znajomy Weissberga.

Wielka Czystka to nie tylko opis przejść Weissberga w więzieniach sowieckich lat 1937-1940, ale również dzięki ścisłemu, analitycznemu umysłowi autora jedna z pierwszych – i w większości wniosków do dziś aktualna – analiza fenomenu okresu wielkiego terroru w ZSRR lat 1934-1939, jego genezy, przebiegu, mechanizmów socjotechnicznych i konsekwencji. Pisana soczystym, barwnym językiem przechodzi od opisu obrazu, poprzez anegdotyczne niekiedy sytuacje, do analizy socjologicznej fenomenu czystki.

Autor nie miał wątpliwości co do szans komunizmu sowieckiego na przetrwanie. Motto książki brzmi "Despotyzm runie. Wolność w Kraju Sowietów zmartwychwstanie. Moich przyjaciół, ludzi wielkiej czystki nie będzie już wśród żywych. Ich pamięci tę książkę poświęcam."