Darwinizm spoleczny Ludwika Gumplowicza
Z Wikipedii
 |
Zasugerowano, aby ten artykuł (lub sekcję) zintegrować z artykułem Ludwik Gumplowicz. |
'DARWINIZM SPOŁECZNY LUDWIKA GUMPLOWICZA'
Spis treści |
[edytuj] Życie i dzieła.
Ludwik Gumplowicz urodził się 3 marca 1838 roku w Krakowie w rodzinie inteligencji żydowskiej. Jego ojciec – Abraham, był jednym z najbardziej aktywnych jej przedstawicieli, rozwijającym program asymilacji. Także jego matka pochodziła z podobnie się asymilującej inteligenckiej rodziny żydowskiej.
Równie ważne co pochodzenie wydaje się tło historyczne, w którym dorastał młody Gumplowicz. Miało ono niemały wpływ na ukształtowanie się jego osobowości. Po powstaniu listopadowym Kraków stał się głównym centrum organizacji konspiracyjnych. Rozwijało się tu stłumione gdzie indziej życie polityczne, kształtowały nowe postawy młodego pokolenia, chociaż życie gospodarcze słabło. Krwawe wydarzenia 1846 roku pogłębiły przepaść międzystanową wewnątrz kraju i nienawiść do Austrii. Polityka germanizacyjna, która jak mówił sam Gumplowicz była „jednym z tych rysów charakterystycznych, które ciągną się jak nić czerwona przez całe dzieje Austrii”, rozpoczęta w 1796 roku, przerwana dzięki powstaniu Wolnego Miasta, nasiliła się po 1846 roku.
Za życia Gumplowicza dokonała się jednak wielka metamorfoza Krakowa. Dorastało pokolenie zbuntowane przeciwko stosunkom określającym we wszystkich dziedzinach życie tego miasta i kraju. Miasto zaczęło fermentować społecznie i politycznie.
W 1862 roku dom Abrahama Gumplowicza stał się jedną z placówek przedpowstańczej akcji konspiracyjnej. Dwóch jego starszych synów brało czynny udział w walkach powstańczych. Sam Abraham został mężem zaufania Rządu Narodowego i wraz z innymi postępowymi żydami zajął się organizacją werbunku, zbiórką pieniędzy, propagandą i służbą sanitarną.
Działalność społeczna ojca zaciążyła na zainteresowaniach młodego Ludwika i poniekąd wprowadziła go w problematykę społeczno-polityczną nie tylko środowisk żydowskich, ale także w zagadnienia ogólnokrajowe.
Na wydział prawa Uniwersytetu Krakowskiego wstąpił Ludwik Gumplowicz w 1857 roku. Czwarty rok studiów odbył w Wiedniu, poczym wrócił do Krakowa, gdzie uzyskał doktorat w 1864 roku. Jego główne zainteresowania maiły charakter historyczny i społeczny. Pierwsze swoje prace poświęcił historii prawa i ustroju społecznego dawnej Polski. Prace te cechował m.in. silny duch antyklerykalizmu. Działalność publicystyczną rozpoczął już w 1861 roku artykułami ogłoszonymi w lwowskim „Dzienniku Literackim” i warszawskiej „Jutrzence”.
W 1868 roku na podstawie swoich pierwszych rozpraw historycznych zabiegał Gumplowicz o habilitację. Jednak ze względu na wspomniany silny antyklerykalizm jego rozpraw uznano, że kandydat nie daje „gwarancji obiektywności badania”. Zgorszenie recenzentów było tak silne, że zarzut o nieścisłość i brak bezstronności badawczej opierali nie tyle na krytycznej analizie, ile na przedstawieniu wrogiego stosunku autora do kleru i kościoła katolickiego. Uczyniono także wszystko by nie dopuścić go do wykładania na Uniwersytecie.
Przez kilka lat Gumplowicz zajmował się więc praktyką notarialną i pracą publicystyczną. Był redaktorem i właścicielem krakowskiego „Kraju”. Po upadku pisma w 1874 roku wyjechał do Grazu, gdzie w 1876 roku otrzymał stanowisko docenta a później profesora tamtejszego państwowego uniwersytetu.
Jako profesor uniwersytetu w Grazu wykładał i pisał po niemiecku. W tym języku ukazały się jego podstawowe prace: „Rasse und Staat” (1875), „Philosophisches Staatsrecht” (1877), „Rechtsstaat und Sozialismus” (1881), „Der Rassenkampf” (1882), „Grundriss der Soziologie" (1885), „Soziologie und Politik” (1892), „Gesichte der Staatstheorien” (1905), „Allgemeines Staatsrecht” (1907), „Sozialphilosophie im Umriss” (1909).
Życie Gumplowicza w Grazu było najbardziej twórcze w jego biografii. Całą energię życiową poświęcił nowej dziedzinie nauki – socjologii, której stał się współtwórcą. Jednocześnie wiele czasu i energii zabierały mu wykłady prawa państwowego i administracyjnego, które wygłaszał przez 30 lat, a w których dokonywał rewizji tradycyjnych koncepcji prawniczych. Osiągnięcia naukowe, których wyrazem było tłumaczenie wielu jego dzieł na kilka języków obcych, nie dały mu pełnej satysfakcji. W Grazu czuł się do końca życia wygnańcem. Oto co pisał do Romualda Hubego: „Niczego więcej nie pragnąłbym, jak znowu wrócić do kraju i poświęcić się tym pracom, które od młodości ukochałem”.
Fakt, iż prawie cała aktywność naukowa Gumplowicza przypada na okres jego pobytu w Grazu stał się podstawą dla powszechnego poglądu, że był on uczonym austriackim. Pomimo pozornej asymilacji w Austrii kariera naukowa Gumplowicza na obczyźnie nie była łatwa. Nie uznający kompromisów pionier nowej dyscypliny, która w Austrii i Niemczech nie miała jeszcze praw obywatelskich, burzyciel mitów, wzbudzający wrogą reakcję wśród kolegów prawników wychowanych na klasycznych teoriach państwa i prawa – przez cały czas swojej kariery naukowej narażony był na nieżyczliwość i ataki środowiska uniwersyteckiego.
W roku 1892 uzyskał tytuł profesora zwyczajnego prawa państwowego. Od 1908 roku przebywał na emeryturze, jako profesor honorowy. Do Polski nigdy nie powrócił. W 1909 roku, mając 71 lat, popełnił wraz z żoną samobójstwo, gdy dowiedział się, że stan jego zdrowia jest beznadziejny (był chory na raka języka).
Gumplowicz uznawany jest przede wszystkim za socjologa. W istocie posunął on znacznie naprzód rozwój tej nauki, był jednym z jej pionierów. Ale z wykształcenia i zainteresowania był teoretykiem państwa i prawa. Jego „system socjologii” jest w dużej mierze podstawą jego teorii państwa. Gumplowicz otwiera długi poczet przedstawicieli tzw. Szkół socjologicznych w nauce o państwie i prawie.
[edytuj] Teoria konfliktu. Pojęcie walki i rasy.
Socjologiczne poglądy Gumplowicza wspierały się na dwóch założeniach filozoficznych. Po pierwsze na monizmie, który dla Gumplowicza był bardziej metodą interpretacji zjawisk niż teorią ontologiczną. Zmuszał on jednak autora do opowiedzenia się po stronie materializmu. Po drugie – determinizm. Sprowadzał się on do przekonania, że wszystkie zjawiska we wszechświecie, choć tworzą rozmaite grupy, podlegają jednym i tym samym prawom ogólnego rozwoju. Naczelnym prawem kierującym zarówno całokształtem zjawisk, jak i decydującym o wewnętrznych procesach każdej grupy, jest prawo ewolucji.
Gumplowicz stał na stanowisku ewolucjonizmu Darwina, odrzucając teorie „pierwszej pary” ludzkiej i „praojczyzny” ludzkości. Jego teza głosi, że rozwój społeczny nie przechodził drogi od jedności do wielości ale odwrotnie, od wielości do jedności, poprzez powstawanie coraz szerszych grup społecznych. Jest to tzw. amalgamacja. Gumplowicz twierdził, że zasadniczym czynnikiem rozwoju społecznego jest konflikt pomiędzy grupami społecznymi. Grupy znajdują powody do występowania przeciwko sobie jeśli są dostatecznie zróżnicowane. To zróżnicowanie powoduje, że tworzą rasę. Nie jest to jednak rasa rozumiana w sensie antropologicznym. Rasa u Gumplowicza to przede wszystkim grupa etniczna, powiązana wielorakimi węzłami społecznymi. Przyjęcie przez Gumplowicza pojęcia „rasa” doprowadziło do posądzenia go o rasizm. Dla tego należy pamiętać, że zawsze tam, gdzie posługuje się on tym pojęciem chodzi mu przede wszystkim o grupę etniczną lub narodową a nawet religijną, kastę czy klasę ekonomiczną.
Wyrazem stosunku Gumplowicza do rasizmu, który za jego życia rozpoczął już swój negatywny wpływ w krajach niemieckich, są dwa jego artykuły: „Najnowszy stan kwestii rasowej” i „Nieco z rasologii niemieckiej”. Pierwszy napisany jeszcze w 1884 roku, więc w rok po wydaniu „”, drugi w 1906. zasługuje na uwagę fakt, że w ciągu 22 lat Gumplowicz nie zmienił swoich poglądów, że od początku nie miały one nic wspólnego z koncepcjami antropologicznej socjologii ani z tendencjami wykorzystujących ten kierunek rasistów.
Pojęcie walki obejmuje u Gumplowicza przejawy konfliktów: od najbrutalniejszych rzezi do sporów parlamentarnych. Jedynym ograniczeniem tego pojęcia jest odnoszenie go wyłącznie do konfliktów powstających pomiędzy grupami ludzkimi. Ograniczenie teorii konfliktów do walki i starć grup społecznych stało się podstawą wyraźnego wyodrębnienia przedmiotu socjologii.
[edytuj] Poligenizm.
Poligenizm stał w sprzeczności do twierdzenia, iż od zarania dziejów ludzkość rozdzieliła się wychodząc ze wspólnej kolebki. Gumplowicz uważał, że wręcz przeciwnie: ze starć pierwotnych, zupełnie sobie obcych hord, powstawały coraz większe i coraz bardziej złożone społeczności. Motorem rozwoju wg niego są starcia grup. Podbój i różnoplemienność pozostają w ścisłej korelacji. Gumplowicz twierdził, że „w pierwotnych czasach, kiedy ród ludzki składał się z niezliczonej ilości różnorodnych plemion i szczepów, bezustannie toczyły się walki między tymi oddzielnymi grupami, mające za rezultat związki przymusowe różnorodnych żywiołów w ustroje państwowe”. Posłużenie się hipotezą poligenezy uważał Gumplowicz za niezbędne do wyjaśnienia historii formowania się państw.
[edytuj] Czynniki powstawania państw. Stratyfikacja społeczna.
Poszukując czynników powstawania państw Gumplowicz stwierdził, iż odpowiedź znajdzie na drodze analizy socjologicznej. Dostrzegł, że konflikt grup jest stałym elementem historii, że towarzyszy formowaniu się zarówno organizmów społecznych jak i politycznych. Walka hord, które nie znały żadnej formy wyzysku prócz kanibalizmu, stanowi dopiero wstęp do właściwej historii.
Za początek rozwoju społecznego uważa on okres, w którym dane plemię czy szczep „podbiwszy ludność obcoplemienną i odniósłszy nad nią zwycięstwo, nie zabija jej, ale w celu trwałego wyzysku sprowadza do niewoli; szczep taki kładzie podwaliny państwa i kultury”. Gumplowicz twierdzi, iż historia nie daje żadnego innego przykładu powstawania państwa jak tylko poprzez akt gwałtu jednego plemienia przeciw drugiemu. Jak podbój i ujarzmienie dokonane przez silniejsze obce plemię nad ludnością słabszą. Podbój był dla Gumplowicza aktem zasadniczym w historii powstawania państw. Natomiast „walka społeczna, wieczne zmagania się o egzystencję i o panowanie, walka o byt i o posiadanie ziemskich dóbr, oto są formy życiowego procesu w państwie”.
Gumplowicz wyróżnia trzy zasadnicze sposoby bytowania społecznego:
- pierwotna, półzwierzęca horda, która jest najbardziej podobna do rodziny,
- szczep koczowniczy, w którym istnieje rozdział na panów i niewolników,
- ustrój państwowy, stale osiedlony na pewnym terytorium.
Państwo jest potęgą, dzięki której z pierwotnie obcych sobie elementów rasowych, i pomimo stałej walki coraz to nowych warstw społecznych, powstaje naród. Jedynym kryterium narodowości jest więź duchowa. Wewnętrzny rozwój państwa dokonuje się według prawideł walki, która rządzi oddziaływaniem wzajemnym wszelkich grup ludzkich. Nie forma rządów, ale fakt panowania jest pierwszym elementem rzeczywistości państwowo-politycznej. Państwo wyprzedza i tworzy prawa ale jednocześnie samo się na nich wspiera. Główną podwalinę państwa stanowi prawo własności. Własność jest instytucją powstałą w procesie podboju i stanowi środek panowania. Prawo własności nie może nigdy zniknąć, gdyż byłoby to równoznaczne z zanikiem państwa. Istnienie państwa jest warunkiem cywilizacji. Pozostałe prawa są zmienne. Zależą od wyniku walk społecznych toczących się wewnątrz państwa. Ustalają one granice działalności różnorakich grup społecznych.
Gumplowicz zdawał sobie sprawę ze złożoności „uwarstwienia” społeczeństwa. Jednak wśród innych nie omawianych warstw społecznych dostrzegał warstwę szczególną. Występuje ona we wszystkich społeczeństwach a jej funkcje gospodarcze mają również znaczenie polityczne, gdyż jej działalność zmniejsza „tarcia” pomiędzy warstwą panów a niewolników. Ta warstwa to stan średni. Powstała w wyniku rozwoju życia gospodarczego i podziału pracy. Warstwa średnia to pośrednicy, ludzie którzy utrzymują spoistość państwa poprzez pośrednie sprawowanie władzy i pilnowanie interesów panujących oraz kontrolowanie wykonania obowiązków przez poddanych. Nazwał ją Gumplowicz „warstwą-buforem”.
Stan średni zdobywa przywileje, dzięki swej szczęśliwej pozycji w kraju, które umożliwiają mu uzyskanie edukacji i poziomu kultury nie mniejszych niż te posiadane przez klasę rządzącą. W ten sposób staje się ona największym rywalem klasy panującej. Rozporządzając kapitałem i inteligencją w podobnej mierze co klasa panująca a mając nad nią przewagę liczebną łatwo może zdobyć poparcie mas uciskanych i w końcu obalić na drodze rewolucji stary porządek. Po zwycięstwie łączy się raczej ze zwyciężonymi niż z masami. Stan średni bywa niekiedy kozłem ofiarnym, składanym w ofierze uczuciom zemsty i nienawiści nagromadzonym przeciw niemu samemu w warstwie poddanych.
[edytuj] Podsumowanie.
Dzieła niektórych twórców teorii społecznych mogą być analizowane w zupełnym oderwaniu od wiedzy o ich osobistych losach i zaangażowaniu w sprawy współczesnego im świata. Gumplowicz należy do tych twórców, którzy mogą być zrozumiali jedynie, gdy traktuje się ich jako rzeczywistych uczestników historycznie określonych celów lub ideałów. Jego twórczość można ocenić i zrozumieć jedynie na tle jego życia, które wywarło silne piętno na jego naukowych teoriach. Związek między życiem Gumplowicza a jego poglądami zasługuje tym bardziej na uwagę, iż sam Gumplowicz tych powiązań nie dostrzegał.
Aleksander Gella twierdzi, że poglądy Ludwika Gumplowicza leżą, w płaszczyźnie ideologicznej, pomiędzy społecznym darwinizmem a marksizmem. Był Gumplowicz przeciwnikiem jednej i drugiej ideologii, a równocześnie był z nimi związany przede wszystkim poprzez uznawanie teorii konfliktu, która występowała zarówno w jednym, jak i drugim kierunku. Zasadnicza różnica poglądów na zjawisko konfliktów społecznych między Marksem a Gumplowiczem leży, jak dalej twierdzi Gella, w ocenie moralnej konfliktów. Gumplowicz ich nie wartościuje. Konflikt jest dla niego zjawiskiem nie historycznym ale przyrodniczym, które nie podlega ocenom moralnym. Nie można go z życia społecznego usunąć, jak nie można usunąć z przyrody walki między różnymi gatunkami zwierząt.
Gumplowicz był w istocie przeciwnikiem rewolucyjnych dążeń. Nie wierzył w osiąganie celów, które stawiali sobie socjaliści. Widział jedynie koszty rewolucji. Wiedział, że przewroty są nieuniknione, ale sądził, iż nie jest rzeczą uczonego przyspieszać ich nadejście.
|
Bibliografia:
|
