Język karelski

Z Wikipedii

Język karelski – język ugrofiński z rodziny uralskiej, z podgrupy bałtyckofińskiej języków fińskich.

Język karelski jest blisko spokrewniony z fińskim (dawniej traktowany był niekiedy, zwłaszcza przez badaczy fińskich, jako dialekt fińskiego) oraz estońskim.

[edytuj] Pochodzenie

Język karelski wywodzi się z dialektów plemion bałtyckofińskich zamieszkujących na terenie Karelii i jest kontynuacją hipotetycznego języka pra-ugro-fińskiego. Jako odrębny od innych języków bałtyckofińskich, zwłaszcza fińskiego język karelski wykształcił się prawdopodobnie nie wcześniej niż w XII w.

Na rozwój języka silny wpływ wywarły języki słowiańskie, zwłaszcza język rosyjski, w mniejszym stopniu - także bałtyckie i germańskie (szwedzki). Język ten przyswoił sobie także pewną liczbę słów, zwłaszcza związanych z religią i liturgią, wywodzących się z greki. Język karelski zachował pewne archaiczne cechy, które w wyniku rozwoju zanikły w pokrewnym mu języku fińskim.

[edytuj] Liczba użytkowników

Języka karelskiego używa ok. 100 - 150 tys. Karelów zamieszkujących północno - wschodnią Europę: w Rosji - w Karelii oraz przyległych do niej terenach (niewielkie liczby mówiących w obwodach: leningradzkim, archangielskim i murmańskim), a także w obwodzie twerskim, oraz w graniczących z rosyjską Karelią rejonach Finlandii.

Przez długie lata język karelski pozostawał gwarą warstw niewykształconych, jako język literacki stosowano na ziemiach należących do Rosji - język rosyjski, a w Finlandii - szwedzki, a potem - język fiński, który, jako pokrewny karelskiemu szybko go wyparł. Obecnie język karelski używany jest przede wszystkim w rosyjskiej Karelii, a także w rejonie miasta Twer. W Finlandii praktycznie wyszedł z użycia, językiem tym posługuje się ok. 5.000 - 10.000 osób, głównie starszych.

Język karelski nadal jest zagrożony wymarciem, teraz jednak nie w wyniku świadomej polityki wynaradawiania, lecz wskutek procesów urbanizacyjnych i migracyjnych, w wyniku który Karelowie znajdują się w sytuacji, w której z braku rozmówców nie mogą używać ojczystego języka i muszą posługiwać się językami obcymi, głównie rosyjskim i fińskim.

Średnia wieku osób posługujących się językiem karelskim jako ojczystym jest wysoka.

[edytuj] Dialekty

Dialekty i zasięg języka karelskiego ok. 1930 r. (od tego czasu obszar zamieszkany przez ludność karelojęzyczną skurczył się)
Legenda:
1 i 2 - dialekt karelski właściwy
3 - dialekt ludycki
4 - dialekt ołoniecki
5 - wywodzące się z karelskiego właściwego dialekty Karelów którzy po pokoju stołbowskim (1617 r.) osiedlili się w różnych częściach Rosji właściwej, zwłaszcza w rejonie Tweru.

Język karelski posiada silnie zróżnicowane dialekty, zwykle grupowane w 3 zespoły:

• karelski właściwy - używany przez najliczniejszą grupę Karelów - ok. 50 000 - 80 000 osób, najbliższy językowi fińskiemu. Odmiana tego dialektu stosowana jest także przez tzw. Karelów twerskich.
• ołoniecki (lub liwwski) - używany przez 30 000 - 50 000 osób zamieszkujących na północ od jeziora Ładoga, charakteryzujący się silnym udźwięcznieniem spółgłosek i dużymi wpływami języka rosyjskiego w leksyce; jest bliski językowi wepskiemu
• ludycki - używany przez ok. 3 000 - 5 000 osób zamieszkujących między jeziorami Ładoga i Onega. Dialekt ten charakteryzuje się słabszą niż w pozostałych dialektach harmonią samogłosek, ponadto wydaje się bliższy językowi wepskiemu, niż fińskiemu.

[edytuj] Piśmiennictwo

Najstarszy znaleziony zabytek piśmiennictwa w języku karelskim pochodzi z XIII w., a do jego zapisu zastosowano cyrylicę. W latach następnych zapisy w tym języku pojawiały się sporadycznie. W latach 30. XX w. pojawiło się piśmiennictwo w alfabecie opartym na cyrylicy, jednak od lat 40. do zapisu stosowano alfabet łaciński, przy czym zasady pisowni oraz dodatkowe litery zapożyczone zostały z ortografii fińskiej.

W latach 30. i 40. wydano języku karelskim ok. 50 książek.

Piśmiennictwo karelskie było prowadzone w kilku dialektach, dopiero w latach 80. XX w. wypracowana została jedna forma literacka języka karelskiego. Od tej pory powoli rozwija się piśmiennictwo karelskie, jednak jest to proces powolny, który ostatnio został jeszcze wyhamowany poprzez postępujący spadek osób posługujących się tym językiem.

[edytuj] Alfabet

Ponieważ dopiero w latach 80. pojawiła się jednolita literacka wersja języka karelskiego, także dopiero w tym okresie pojawił się jeden standard zapisu tego języka. Stosowany był on konsekwentnie od 1989 r. tylko do zapisu dialektu ołonieckiego (liwwskiego). Ostatecznie dopiero w 2007 r. rząd przyjął jeden oficjalny sposób zapisu języka karelskiego. Po opracowaniu jednolitego alfabetu dla całego języka, nieznacznie różniący się alfabet liwwski stopniowo zaczął wychodzić z użycia.

Ujednolicony alfabet stosowany do zapisu dialektu liwwskiego

Ujednolicony alfabet stosowany do zapisu języka karelskiego, przyjęty przez rząd w 2007 r.

[edytuj] Status prawny

Język karelski nie ma w żadnym kraju charakteru urzędowego (tzn. akty prawne nie są publikowane w tym języku), jednak w Karelii cieszy się pewnymi przywilejami, m.in. w systemie oświatowym.

Sytuacja, iż język narodowy rdzennej ludności republiki nie posiada statusu urzędowego jest, jak na rosyjskie standardy w tym zakresie, bardzo nietypowa. Nawet bowiem języki znacznie mniejszych grup narodowościowych, stanowiących zdecydowanie mniejszą część populacji danych jednostek polityczno-administracyjnych posiadają (przynajmniej formalnie) status języka urzędowego, jeżeli obszary te mają charakter autonomiczny, a dany język jest językiem ludności rdzennej. Taki status posiada m.in język mansyjski w Chanty-Mansyjskim OA-Jugrze, używany przez zaledwie 0,2% populacji (ok. 3,5 tys. osób), czy nawet niebędący językiem ludności rdzennej język jidisz w Żydowskim OA, którym posługuje się zalewie nieco ponad tysiąc osób (ok. 0,6% populacji tego obwodu).

Karelscy politycy czynią starania o przyznanie językowi karelskiemu statusu języka urzędowego w rosyjskiej Karelii, jednak działania te nie spotykają się z pozytywnym odzewem ze strony władz w Moskwie. Związane jest to z politycznymi problemami, jakie ten kraj posiada z narodami, stanowiącymi tzw. mniejszości wewnętrzne, starającymi się o możliwość zapisywania własnego języka alfabetem łacińskim (głównie Tatarami). Rosyjskie władze nie chcą dać możliwości zapisywania języków mniejszości wewnętrznych innymi niż cyrylica systemami pisma, i choć dla Karelów uczyniono wyjątek, to władze nie chcą poszerzać wyjątkowego charakteru tego przywileju poprzez przyznawanie mowie niezapisywanej cyrylicą statusu języka urzędowego.

[edytuj] Zobacz też

• Karelowie
• Karelia
• Języki bałtyckofińskie