Języki bantu

Z Wikipedii

Języki bantu – rodzina języków afrykańskich, zaliczana do wielkiej rodziny nigero-kongijskiej. W rodzinie tej wyróżnia się ponad 400 języków, którymi posługuje się około 150 mln mówiących na terenie niemal całej Czarnej Afryki z wyjątkiem większości Afryki Zachodniej, Rogu Afryki oraz południowo-centralnej Namibii i zachodniego RPA. Najważniejsze języki z tej grupy to: suahili, rwanda, lingala, niandża, makua, bemba, tonga, szona, xhosa, zulu.

Spis treści 1 Cechy charakterystyczne 2 Geneza i rozprzestrzenianie się języków bantu 2.1 Hipoteza J. Greenberga 2.2 Hipoteza M. Guthriego 2.3 Hipoteza B. Heinego 2.4 Hipoteza D.W. Phillipsona 3 Klasyfikacja języków bantu 4 Przypisy 5 Zobacz też 6 Bibliografia

[edytuj] Cechy charakterystyczne

Podstawowe cechy języków rodziny bantu to:

• duże podobieństwo słownictwa i struktury gramatycznej,
• aglutynacyjność,
• rozwinięty system klas rzeczownikowych,
• brak fleksji,
• brak gramatycznego rozróżnienia rodzaju męskiego i żeńskiego,
• stały szyk zdania SVO.

Rzeczowniki w języku bantu zawierają z reguły temat poprzedzony prefiksem, zmieniającym postać w zależności od kategorii liczby. Rzeczowniki dzielą się na klasy na podstawie tychże prefiksów. Niemal wszystkie wyrazy w zdaniu bantu są zazwyczaj wyposażone w prefiks, oznaczający klasę, do której należy rzeczownik, użyty w tym zdaniu w funkcji podmiotu. W języku bantu występują również sufiksy, zazwyczaj dołączane do tematów czasownikowych.

[edytuj] Geneza i rozprzestrzenianie się języków bantu

Pochodzenie języków bantu od wspólnego prajęzyka nie jest dziś w zasadzie przez nikogo podważane. Wśród specjalistów od bantuistyki nie ma jednak zgody co do obszaru pierwotnego występowania tych języków, ani kierunków ich migracji. Rekonstrukcję wspólnego języka protobantu dodatkowo utrudnia niski stopień poznania większości języków tej rodziny (zwłaszcza z północnych krańców zajmowanego przez nie obszaru) oraz fakt tworzenia przez nie kontinuum językowego, co wskazuje na ich wzajemne interakcje. Z drugiej strony pewnych wskazówek na temat historii języków bantu dostarcza ich wysoki stopień podobieństwa i zwarty, choć rozległy obszar ich występowania. Uważa się, że taka dystrybucja wskazuje na względnie krótki czas różnicowania się tych języków (ok. 3-4 tys. lat).

[edytuj] Hipoteza J. Greenberga

W latach czterdziestych XX w. Joseph Greenberg oparł swoją hipotezę wędrówek ludów mówiących językami bantu na spostrzeżeniu – dziś przez nikogo nie kwestionowanym – że są one spokrewnione z używanymi w Afryce Zachodniej językami kordofańskimi (Greenberg proponował jednak nieco dalsze pokrewieństwo, niż się dzisiaj sądzi). Zgodnie z teorią Greenberga praojczyzną ludów bantu miałyby być tereny na styku obszarów zajmowanych przez te grupy językowe, a więc na terenach dzisiejszego Kamerunu. Greenberg nie przedstawił jednak koncepcji dalszego rozprzestrzeniania się języków bantu, ani ich klasyfikacji.

[edytuj] Hipoteza M. Guthriego

Malcolm Guthrie wysunął pod koniec lat sześćdziesiątych XX w. hipotezę rozprzestrzeniania się języków bantu, opartą na badaniach leksykostatystycznych. Zrekonstruował on około 2000 wspólnych rdzeni bantu i zbadał stopień ich zachowania w kilkudziesięciu językach testowych tej rodziny. Guthrie przyjął następnie teoretyczne założenie, że obszar zajmowany przez języki zachowujące najwięcej pierwotnych rdzeni jest obszarem pierwotnego występowania języków bantu. Zgodnie z tym założeniem, języki różnicowałyby się coraz bardziej w miarę oddalania się mówiących nimi ludów od swojej pierwotnej siedziby. W świetle tych założeń praojczyzną języków bantu miałyby być tereny Wyżyny Katanga w południowo-wschodniej części Demokratycznej Republiki Konga (za hipotetyczne jądro języków bantu często uznaje się w tym kontekście język bemba^[1]). Teza ta jest jednak krytykowana.

[edytuj] Hipoteza B. Heinego

W latach siedemdziesiątych kilku niemieckich uczonych, m.in. Bernd Heine, Hans Hoff i Rainer Vossen zaproponowali kilkuetapowy proces rozprzestrzeniania się języków bantu. Podobnie jak Greenberg za ich pierwotną siedzibę uznał tereny dzisiejszego Kamerunu. Zdaniem niemieckich uczonych drugim ośrodkiem były tereny Konga, skąd języki bantu rozprzestrzeniły się na południe, ku Angoli, Namibii i RPA oraz na południowy wschód, gdzie posługujące się nimi ludy utworzyły drugi ośrodek kulturowy. Znajdować się on miał na obszarze wskazanym przez Guthriego jako praojczyzna wszystkich języków bantu, a więc na terenie wyżyny Katanga w południowo-wschodniej Demokratycznej Republice Konga. Zgodnie z teorią niemieckich uczonych miała stąd nastąpić ostatnia faza ekspansji języków bantu na Afrykę Wschodnią.

[edytuj] Hipoteza D.W. Phillipsona

W 1980 r. D. W. Phillipson zaproponował chronologię i trasy wędrówek ludów bantu, uwzględniające kontakty języków tej rodziny z językami nilo-saharyjskimi, widoczne w materiale leksykograficznym.

• Faza 1 – około 1000 p.n.e. tworzy się społeczność protobantu. Podobnie jak poprzednicy Philipson przyjęła praojczyznę języków bantu na obszarach dzisiejszego Kamerunu i południowo-wschodniej Nigerii.
• Faza 2a – w okresie 1000-400 p.n.e. część ludów bantu przemieszcza się na wschód, wzdłuż północnej granicy lasu tropikalnego. Ludy bantu mają tu kontakt z ludnością mówiącą wczesnymi językami środkowosudańskimi (grupa nilo-saharyjska). Świadczą o tym liczne zapożyczenia leksykalne.
• Faza 2b – jednocześnie, w okresie 1000-200 p.n.e. inna część ludów bantu wędruje z pierwotnej siedziby w kierunku południowym wdłuż wybrzeży Atlantyku.
• Faza 3 – w okresie 400-300 p.n.e. ludność bantu migrująca na wschód tworzy na terenach Międzyjezierza kulturę Urewe (kultura wczesnej epoki żelaza).
• Faza 4 – w okresie 300-100 p.n.e. część ludów kultury Urewe wędruje na zachód południowym skrajem lasu tropikalnego i miesza się tam z ostatnimi ludami fali migracyjnej 2b, dzieląc się z nimi zdobyczami techniki kultury Urewe.
• Faza 5 – zmieszane fale migracyjne 2b i 4 wędrują na południe tworząc ok. roku 100 p.n.e. ośrodek późniejszego rozprzestrzeniania się języków bantu na Afrykę Południową.
• Faza 6 – w okresie 100-200 n.e. ludy kultury Urewe przemieszczają się ku wybrzeżom Oceanu Indyjskiego na obszarach dzisiejszego pogranicza Tanzanii i Kenii, tworząc tam kulturę Kwale. Powstają tu języki pochodzące bezpośrednio od narzeczy używanych przez ludy fali migracyjnej 2a i kultury Urewe.
• Faza 7a i 7b – w okresie 300-400 n.e. ludy kultur Urewe i Kwale wędrują na południe
• Faza 8 i 9 – w okresie 400-500 n.e. ludy fali migracyjnej 5 wędrują na wschód i napotykają tam migrujące ludy z kultur Kwale i Urewe. W wyniku zmieszania się tych dwóch kultur powstaje ok. 500 roku n.e. nowy ośrodek kulturowy w regionie wyżyny Katanga w południowej części dzisiejszej Demokratycznej Republiki Konga.
• Faza 10 – w okresie 1000-1100 n.e. następuje ekspansja kultury 9 na cały obszar Afryki Wschodniej.

[edytuj] Klasyfikacja języków bantu

Słaby stopień poznania większości języków bantu nie pozwala na obecnym etapie badań na przedstawienie ich jednoznacznej klasyfikacji genetycznej. Poniżej przedstawiono klasyfikację języków bantu według M. Guthriego. Jest to raczej klasyfikacja geograficzno-referencyjna niż genetyczna.

• Bantu A

języki lundu-balong – mbo, balundu

języki duala – duala, bakwiri

języki bube-benga – bubi

języki basa – basaa, banen

język bafia

język sanaga

języki yaunde-fang – yaunde, fang, eton

języki maka-njem – makaa, mundani

języki kaka – kaka, pol

• Bantu B

język myene

języki kele – kele, kota

język tsogo

języki shira-punu – punu, sira

języki njabi – njabi, duma, tsangi

języki mbete – mbete, mbama

język teke

języki tende-yanzi – tende, yanzi

• Bantu C

języki ngundi – mbati, ngundi, lobala

języki mboshi – mboshi, mboko

języki bangi-ntumba – bangi, sakata, ntomba, bolia, lingala

języki ngombe – ngombe, boa

języki soko-kele – soko, lokele

języki mongo-nkundu – mongo, ngando, lalia

języki tetela – tetela, kela, yela, nkutu, kusu

języki kuba – kuba, lele

• Bantu D

języki mbole-ena – mbole

języki lega-kalanga – lega, kalanga

języki bira-huku – bira, nyali

języki konjo – ndande, konjo

języki bembe-kabwari – bembe, hunde, tembo

języki ruanda-rundi – rwanda, rundi, fuliiro, ha

• Bantu E

języki nyoro-ganda – nyoro, toro, nyankole, ganda, chiga, soga, gwere

języki haya-jita – haya, jita, jinja, kerewe

języki masaba-luhya – masaba, luhya, nyore, saamia

języki ragoli-kuria – gusii, ragoli, kuria

języki kikuyu-kamba – kikuyu, kamba, meru, embu, segeju

język chaga

języki nyika-taita – giryama, digo, taita, nyika, pokomo

• Bantu F

języki tongwe – tongwe, bende

języki sukuma-nyamwezi – sukuma, nyamwezi

języki ilamba-irangi – ilamba, nyaturu, irangi

• Bantu G

języki gogo – gogo, kagulu

języki shambala – shambala, pare, asu, bondei

języki zigula-zaramo – zaramo, zigula, sagala, ruguru

język suahili i język komoryjski

języki pogoro – pogoro, ndamba

języki bena-kinga – hehe, bena, kinga, pangwa

• Bantu H

języki kikongo – beembe, kongo (wraz z odmianami wehikularnymi – kituba, monokutuba)

język mbundu

języki kiyaka – yaka, suku, mbangala

język mnala

• Bantu K

języki chokwe-luchazi – chokwe, lunda, luchazi

język lozi

język luyana

języki subiya – subiya, totela

• Bantu L

język pende

język songe

język luba

język kaonde

język lunda

język nkoya

• Bantu M

języki fipa-mambwe – fipa, mambwe, lungu

języki nyika-safwa – nyika, safwa

język konde

języki bemba – bemba, taabwa

języki bisa-lamba – lamba, lala, bisa

języki lenje-tonga – lenje, ila, tonga

• Bantu N

język manda

język tumbuka

język nyanja

języki senga-sena – sena, senga, nsenga, nyungwe

• Bantu P

języki matumbi – matumbi, język ngindo

języki yao – yao, makonde, maviha

języki makua – makua, ngulu

• Bantu R

język umbundu

języki ndonga – kwanyama, ndonga

język herero

język yeye

• Bantu S

język shona

język venda

języki sotho-tswana – sotho, tswana

języki nguni – zulu, xhosa, ndebele, suazi

języki tswa-ronga – ronga, tswa, tsonga, changana

języki chopi – chopi, tonga

[edytuj] Przypisy

1. ↑ Damm, Krystyna i Mikusińska, Aldona (red.), Ludy i języki świata, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, str. 39

[edytuj] Zobacz też

• Ludy bantu
• Języki świata

[edytuj] Bibliografia

• Stanisław Piłaszewicz, Eugeniusz Rzewuski Wstęp do afrykanistyki, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2004, ISBN 83-235-0061-4
• Renfrew, Colin (2001), Archeologia i język. Łamigłówka pochodzenia Indoeuropejczyków., Warszawa – Poznań: Wydawnictwo Naukowe PWN