Kanony Euzebiusza

Z Wikipedii

Tablice kanonów Euzebiusza (zakończenie pierwszego kanonu). Rękopis Ewangelii z V wieku z Watykańskiej Apostolskiej Biblioteki, (Vat. Lat. 3806. F° 2v.)

Kanony Euzebiusza — system odniesień pomiędzy paralelnymi tekstami (perykopami) czterech Ewangelii, opracowany w pierwszej połowie IV wieku przez Euzebiusza z Cezarei. Kanony Euzebiusza stosowane były w licznych rękopisach Ewangelii późnej starożytności i w średniowieczu. Stosowany też był i nadal jest stosowany w niektórych drukowanych wydaniach greckiego Nowego Testamentu^[1]. Powstał nawet osobny styl w sztuce zajmujący się artystyczną obróbką i ozdobą tablic kanonu w kształcie arkad, obejmujących kolumny numerów paralelnych tekstów (perykop) Ewangelii.

[edytuj] Struktura kanonów

Ewangelia Mateusza, Ewangelia Marka, Ewangelia Łukasza i Ewangelia Jana podzielone zostały przez Euzebiusza na 355, 233, 342 i 232 odpowiadających sobie perykop^[2], których rozmiar uzależniony jest od liczby paralel w pozostałych Ewangeliach. Perykopy ponumerowane są kolejno od początku do końca każdej Ewangelii. Numery te umieszczone zostały obok ewangelicznego tekstu, na początku poszczególnych perykop. Numery perykop, posiadających paralele w innych Ewangeliach, uszeregowane zostały w 10 tablicach (kanonach):

• Kanon I: numery perykop, posiadających paralele w pozostałych trzech Ewangeliach
• Kanon II: paralelne perykopy Мt, Мk i Łk

• Kanon III: Mt, Łk, J

• Kanon IV: Мt, Мk, J

• Kanon V: Mt, Łk

• Kanon VI: Мt, Мk

• Kanon VII: Мt, J

• Kanon VIII: Łk, Мk

• Kanon IX: Łk, J

• Kanon X: perykopy wszystkich Ewangelii, które nie posiadają paralel u pozostałych ewangelistów (kanon ten stanowiony jest nie przez jedną, lecz przez cztery tablice). Rzeczywista więc liczba tablic kanonów Euzebiusza wynosi nie 10 lecz 13^[3].

Każdy z kanonów Euzebiusza przedstawia rząd paralelnych kolumn z cyframi. Liczba kolumn każdej z tablic, za każdym razem odpowiada liczbie paralel ewangelicznych. Oto w jaki sposób zaczynają się kanony I i II:

Numery perykop w pierwszej kolumnie podawane są w porządku wzrastającym, natomiast w pozostałych kolumnach uzależnione są od paralelizmu. Na przykładzie przytoczonych tablic widać, że dla jednej perykopy może odpowiadać kilka paralelnych miejsce w drugiej Ewangelii i dlatego jeden numer może się pojawić kilkakrotnie w jednej kolumnie. Na marginesie tekstu Ewangelii, pod każdym z numerów perykop wskazuje się (w rękopisach, z reguły, czerwonym atramentem) numer kanonu, odnoszący do paralelnych perykop. W taki sposób, jeżeli czytelnik greckiego czy łacińskiego rękopisu, widząc na marginesie Ewangelii Marka następujący zapis (w pierwszym słupku – oznakowanie przyjęte we współczesnych wydaniach):

rozumiał, że odniesienie do kanonu II wskazuje na to, że dany fragment Ewangelii Marka posiada paralele w Mateuszu i Łukaszu. Sięgając do II tablicy Euzebiusza (tablice, było to regułą, umieszczone były na początku rękopisu) i znajdując w drugiej jej kolumnie numer perykopy 39, dowiadywał się, że odpowiada mu perykopa 32 Ewangelii Mateusza i perykopy 79 i 133 w Ewangelii Łukasza (patrz wyżej, początek kanonu II), które mógł łatwo odnaleźć, sięgając po odpowiednie teksty wskazanych Ewangelii:

Jeżeli pod numerem perykopy czytelnik zauważał cyfrę X, rozumiał, że ten fragment nie posiada paralel w pozostałych Ewangeliach. W tej sytuacji sięganie do tablic nie było konieczne (i tym samym 10 kanon był po prostu zbędnym).

[edytuj] Ograniczenia kanonów Euzebiusza

W odróżnieniu od współczesnych synops i metod analizy tekstu, pozwalających na odróżnienie materiału własnego Ewangelii od zapożyczonego z dokładnością do pojedynczych słów, kanony Euzebiusza umożliwiają jedynie odnajdywanie ewangelicznych paralel. W liczbie paralel, uwzględnionych w kanonach mogą się znaleźć:

• perykopy, zawierające opis tego samego wydarzenia
  • Na przykład: Chrzest Jezusa (mówią o tym: Mt 14, Mk 5, Łk 13, J 15; patrz: początek I kanonu)
• perykopy, zawierające opisy podobnych wydarzeń, zachodzących w różnym czasie i różnych miejscach
  • Na przykład: Cudowny połów ryb (mówi o tym Łk 5, 4 nn i J 21, 1 nn)
• perykopy, zawierające podobne przypowieści^[4]
  • Na przykład: Przypowieść o świecy pod korcem (patrz: wyżej)
• perykopy, zajmujące to samo miejsce w strukturze tekstu poszczególnych Ewangelii
  • Na przykład: W liczbie paralel do Prologu Ewangelii Jana (J 1, 1—5) umieszczone zostały genealogie Jezusa, zawarte w Ewangelii Mateusza i Łukasza (perykopy Mt 1, 1 nn, Łk 3, 23, J 1, 1)^[5]

Kanony Euzebiusza różnią się pod względem rozmiarów. Największą liczbę paralel zawiera kanon II, wyliczający wspólny materiał Ewangelii synoptycznych. Duża liczba paralel znajduje się także w kanonie I (materiał wspólnych dla czterech Ewangelii) i kanonie V (Mt—Łk). Spośród czterech tablic, włączonych do kanonu X, największą jest ostatnia, wyliczająca dobro własne Ewangelii Jana.

[edytuj] Historia kanonów

Fragment listu Euzebiusza do Karpiana z bizantyjskiego rękopisu VI—VII wiek. Londyńskie tablice kanonów, British Library, London (Add. MS 5111)

[edytuj] Wydanie i rękopiśmienna tradycja

Euzebiusz z Cezarei opracował swój system odniesień na długo przed powstaniem stosowanego w naszych czasach podziału ksiąg Pisma Świętego na rozdziały i wiersze. Powód, dla którego stworzył kanony, został przezeń wyjaśniony w liście do Karpiana. W następstwie tego, w licznych rękopisach Ewangelii list ten zamieszczany był na pierwszych kartach w charakterze instrukcji, co do sposobu korzystania z kanonów. Euzebiusz napisał, że wykorzystał w charakterze punktu wyjścia Harmonię czterech Ewangelii^[6], zestawioną przez Ammoniusza z Aleksandrii^[7], który zestawił paralelnie fragmenty Ewangelii Mateusza z odpowiadającymi im fragmenty pozostałych Ewangelii. Przy czym porządek ewangelicznego tekstu zachowywany został tylko dla Mateusza, teksty pozostałych Ewangelistów porządkowane były według Ewangelii Mateusza. Na dodatek, tekst pozostałych Ewangelii, nie był przedstawiany w pełni, a jedynie w tej mierze, w jakiej odnajdywał on paralele u Mateusza. Euzebiusz postanowił opracować system odniesień do paralelnych miejsc w taki sposób, aby nie naruszyć całości tekstu pozostałych Ewangelii, a jednocześnie dopomóc czytelnikowi w odnalezieniu tekstów paralelnych pozostałych Ewangelistów. Euzebiusz, opracowując swoje kanony, wykorzystał perykopy Ammoniusza, modyfikując je przy tym nieco, jednak przyjęty przez Euzebiusza podział perykop otrzymał nazwę Sekcje Ammoniusza.

System kanonów Euzebiusza szybko sobie zdobył powszechne uznanie i zastosowanie. Zastosowany został w czterech spośród pięciu najważniejszych kodeksach majuskułowych Nowego Testamentu w języku greckim. Występuje on, przede wszystkim, w Kodeksie Synajskim^[8], Kodeksie Aleksandryjskim, Kodeksie Efrema i w Kodeksie Bezy, nie występuje natomiast w Kodeksie Watykańskim. Tablice, które niegdyś należały do tych kodeksów, zostały utracone, ale odniesienia na marginesach ewangelicznego tekstu wskazują na ich pierwotną obecność.

Początek listu św. Hieronima do papieża Damazego z zawierającego cztery Ewangelie Kodeksu Beneventanus, wiek VIII, British Library, London (Add. MS 5463)

W końcu IV wieku Hieronim wykorzystał kanony Euzebiusza w zrewidowanym przekładzie łacińskich Ewangelii i w taki sposób weszły one do Wulgaty. W licznych łacińskich rękopisach Ewangelii przytaczany jest napisany w 383 roku list Hieronima do papieża Damazego, w którym wyjaśnia przyczyny przygotowania tekstu oraz, między innymi, charakter i cel wykorzystania kanonów Euzebiusza. Niedługo potem kanony Euzebiusza uzyskały szerokie zastosowanie w łacińskich rękopisach Ewangelii. Być może, takim rękopisem posłużył się już Augustyn przy pisaniu traktatu «O zgodności Ewangelistów»^[9]. Ponadto, kanony występują w rękopisach przekładu czterech Ewangelii na język syryjski, koptyjski, gocki, ormiański i inne języki, włącznie ze staro-cerkiewno-słowiańskim (zob., rękopis №70 początek XVII wieku ze zbiorów biblioteki Świętej Trójcy Siergiewnoj Ławry).

[edytuj] Drukowane wydania

Wykorzystanie kanonów Euzebiusza kontynuowane było również po wynalezieniu druku. Erazm z Rotterdamu, który jako pierwszy wydał tekst Nowego Testamentu w języku greckim (1515 rok), przy drugim wydaniu (1519 rok) zastosował kanony Euzebiusza. W następstwie tego, kanony Euzebiusza zastosowane zostały w licznych następnych wydaniach Nowego Testamentu, częściowo w wydaniach przygotowanych przez Stefanusa (1550 rok), Mill'a (1707 rok), Lachmann'a (1842 rok) i Tischendorfa (1854 rok). Znajdują się one w najszerzej dziś stosowanym wydaniu greckiego tekstu Nowego Testamentu — Novum Testamentum Graece Nestle—Alanda — w charakterze dodatkowego narzędzia pracy nad tekstem, po dziś dzień stosowanego w nowotestamentowej egzegezie. Niemiecki biblista Eberhard Nestle wskazał na znaczenie kanonów Euzebiusza dla krytyki tekstu Nowego Testamentu^[10]. Sam zestawił wykazy numerów sekcji i kanonów ze wspomnianych wyżej czterech starożytnych kodeksów majuskułowych. Niemniej jednak, tablice kanonów, umieszczone przed przygotowanym dla nich krytycznym tekście, nie opierają się bezpośrednio na rękopisach, ale na późniejszych drukowanych wydaniach. To obniża ich skrupturystyczną wartość, ponieważ rękopiśmienna baza tych tablic w dużym stopniu sprowadza się do ograniczonego wyboru późnych i nie najlepszych rękopisów, którymi posłużył się Erazm. Wydanie tablic kanonów Euzebiusza, które opierałyby się na najlepszych greckich rękopisach, aż do tej pory nie zostało dokonane. Taką pracę wykonano jedynie nad najlepszymi rękopisami Wulgaty. Tablice, opublikowane w Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem (Stuttgartiana), opierają się na starych kodeksach i być może, są bliższe początkowym wariantom kanonów, utworzonych przez Euzebiusza.

[edytuj] Obramowania tablic

Tablice kanonów stosunkowo wcześniej zwróciły na siebie uwagę artystów, dekorujących manuskrypty. Wypracowany został specjalny styl jaskrawego obramowania tablic, charakterystyczny dla późnoantycznej praktyki dekorowania rękopisów, po części, kalendarzy. Niektóre tablice towarzyszyły portretom ewangelistów, wykonanych w stylu wzorowanym na świeckiej antycznej tradycji przedstawiania autora na początku rękopisu, a także z portretów rzymskich cesarzy w późnoantycznych kalendarzach, takich jak kalendarz 354, odnaleziony w końcu XVII wieku. W licznych rękopisach, zwłaszcza wczesnych, tablice kanonów były jedynym dekoracyjnym elementem (obok inicjałów). Takie tablice są szczególnie cenne z artystycznego punktu widzenia, ponieważ pozwalają prześledzić rozwój rękopiśmiennej ornamentyki i rękopiśmiennej ilustracji na początku średniowiecza. Z owych czasów zachowało się niewiele rękopisów, a wśród nich nawet te najbardziej ilustrowane, miały mniejszą liczbę ozdobionych stron, niż późniejsze ilustrowane rękopisy.

Strona z łacińskiego kalendarza z roku 354, XVII-wieczna kopia. Codex Vaticanus Barberini latinus, Apostolska Biblioteka, Watykan.	Tablice kanonów z pochodzącego z Adysz gruzińskiego rękopisu Ewangelii rok 897. Muzeum Etnograficzne Mestia, Gruzja.
Strona z tegoż kalendarza z wizerunkiem imperatora Konstancjusza II.	Tablica kanonu VII z portretami Mateusza i Jana. Syryjskie Ewangelie Rabbuli, VI в. Bibliotheca Laurentiana, Florencja.

Tablice kanonów z Księgi z Kells.

Dekoracjom kanonów Euzebiusza poświęcony został cały szereg opracowań, dokonanych zarówno przez paleografów, jak i historyków sztuki. W szczególności, szwedzki historyk sztuki Carl Nordenfalk, który zastosował szczegółową metodę badania rozprowadzenia kanonów według stronic, podziału na kolumny i ukształtowanie ich obramowań w późnoantycznych i wczesnośredniowiecznych rękopisach. Celem badań była próba odtworzenia starożytnego pierwowzoru, który jak się sądzi, był przygotowany jeszcze za życia Euzebiusza w skryptorium w Cezarei Palestyńskiej, а także ujawnić motywy artystycznego ukształtowania obramowań kanonów i prześledzić ich ewolucję. Nordelfalk doszedł do wniosku, że pochodzące z wczesnego średniowiecza ormiańskie kodeksy (zwłaszcza Ewangelie z Echmiadzin — rękopis, sporządzony w 989 roku w klasztorze Bcheno Norabank i przekazana ze zgromadzenia klasztoru w Echmiadzin w Matenadaran, gdzie jest przechowywany pod numerem 2374) najbliższy do antycznego pierwowzoru. Do takiego wniosku doprowadził go, po części, cezarejski typ ewangelicznego tekstu owych rękopisów, świadczący o tym, że ich geneza pochodzi z rękopisów, wykonanych w Cezarei. W łacińskich tablicach kanonów zachował się podział na perykopy, zastosowany przez Euzebiusza, wypracowany został jednak inny styl dekorowania, charakterystyczny dla łacińskiej sztuki drugiej połowy IV wieku. W syryjskich rękopisach, rzecz ma się zgoła inaczej, ze względu na stosowanie nieco innego podziału na perykopy, a ukształtowanie przedstawiało sobą jedynie «prowincjonalny» wariant greckich tablic.

[edytuj] Przykłady obramowań

Londyńskie tablice kanonów (Bizancjum, w. VI—VII)	Ewangelie Rabbuli (Syria, w. VI)	Codex Brixianus (Włochy(?), w. VI)	Codex Beneventanus (Włochy, w. VIII)
Ewangeliarz z Lorsch. Rękopis Karola, rok 778—820. Początek kanonu I.	Ewangeliarz z Lorsch. Początek kanonu II.	Ewangeliarz z Lorsch. Początek kanonu V.	Ewangeliarz z Lorsch. Zakończenie kanonu X.

[edytuj] Literatura

• Oliver, H. H. 'The Epistle of Eusebius to Carpianus: Textual Tradition and Translation', Novum Testamentum, 3, 1959, pp. 138—145.

• McArthur, H. K. 'The Eusebian Sections and Canons', Catholic Biblical Quarterly, 27, 1965, pp. 250—256.

• Nordenfalk, C. 'The Eusebian Canon-Tables: Some Textual Problems', The Journal of Theological Studies, 35, 1984, pp. 96—104.

• Nestle, E., Nestle, Er., Aland, B., Aland, K., et al. (eds), Novum Testamentum Graece, 27th edition, Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft, 2001.

• Weber, R., Fischer, B., et al. (eds) Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem, Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft, 1983.

• Nordenfalk, C. Die spätaniken Kanontafeln. Gothenburg, 1938.

• Georgian Art & Culture

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Eusebian Canons: Tablice kanonów, angielski przekład listów Euzebiusza do Karpianusa i Hieronima do papieża Damazego, ponadto tablice, zestawiające system Euzebiusza ze współczesnym podziałem na rozdziały i wiersze.
• Catholic Encyclopedia: Ammonian Sections
• Encyclopedia of New Testament Textual Criticism: The Ammonian Sections and Eusebian Canon Tables
• A look at the Eusebian Canon in Codex Alexandrinus: Przykład zastosowania kanonów Euzebiusza w Kodeksie Aleksandryjskim
• Strona British Library: Tablice kanonów na przykładzie różnych rękopisów (by obejrzeć, należy szukać w: Canon tables, w rozdziale: Images
• Antique & Mediaeval Manuscripts: Ilustracje z różnych rękopisów, w tej liczbie także przykłady zastosowania kanonów
• Etchmiadzin Gospels, Matenadaran, Ms. 2374: Na stronie: Armenian Studies Program: Index of Armenian Art: Manuscripts, wyobrażenie kanonów w różnych ormiańskich rękopisach
• Ormiańskie manuskrypty z XIII—XV wieków: галерея 1, 2

Przypisy