Podskarbi wielki koronny

Z Wikipedii

Dwa klucze – herb podskarbich wielkich koronnych

Podskarbi wielki koronny (łac. supremus thesaurarius, supremus rei monetariae magister) – urząd centralny w I Rzeczypospolitej, sprawujący pieczę nad skarbem i mennicą państwową. Jego prerogatywy zbliżone były do uprawnień dzisiejszego ministra skarbu, finansów i szefa banku centralnego.

[edytuj] Historia urzędu

Wyłonił się z istniejącego już w XIII wieku skarbnego (łac. thesaurarius). Wtedy też pojawili się podskarbi (łac. subthesaurarius) i skarbny nadworny (łac. thesaurarius curiae). Urząd podskarbiego wielkiego powołał Kazimierz III Wielki, podnosząc do tej godności podskarbiego krakowskiego. Od 1504 podskarbi wchodził jako minister do senatu. Zygmunt II August powołał podskarbiego wielkiego litewskiego.

[edytuj] Zakres działalności

Statut Aleksandra Jagiellończyka z 1504 określał zakres działania tego urzędu.

Podskarbi miał strzec klejnotów koronnych, w tym koron królewskich (w XVII wieku zastąpił go w tym kustosz koronny).
Miał zarządzać skarbem publicznym, jego wydatkami i przychodami. W 1590 sejm rozdzielił skarb publiczny na skarb królewski (który oddano pieczy podskarbiego nadwornego koronnego) i skarb państwowy pod kontrolą podskarbiego wielkiego.
Kontrolował też finanse publiczne i emitował monetę jako zwierzchnik mennic państwowych.
Do 1717 wypłacał też żołd wojsku, po tym roku kontrolował ściąganie podatków, z których opłacana była armia. Od 1578 sejmy wybierały delegatów, którzy razem z podskarbim decydowali o wydawaniu środków państwowych. Od 1613 kontrolę nad skarbem przejął Trybunał Skarbowy Radomski.
Podskarbi administrował nieobsadzonymi królewszczyznami, przekazując ich dochody do skarbu centralnego. W czasie bezkrólewia opiekował się dobrami stołowymi króla.
Ze swojej działalności musiał każdorazowo rozliczać się przed sejmem.

[edytuj] Nadużycia

Jako urzędnik centralny podskarbi był praktycznie bezkarny. Jego działalność skarbowa była często okazją do licznych nadużyć i fałszerstw. Księgowość i rachunkowość nie była mocną stroną szlachty I Rzeczypospolitej. Stąd często zdarzało się, iż podskarbiowie podawali fałszywe dane, by ukryć korupcję i malwersacje. Formalnie podskarbi nie pobierał pensji od Rzeczypospolitej, musiał opłacać pisarzy skarbowych z własnej kiesy. Później jednak żądał rekompensaty za poniesione wydatki i tu zaczynały się malwersacje. Nagminne było wystawianie fałszywych kwitów. Sławny był przypadek podskarbiego wielkiego koronnego Bogusława Leszczyńskiego, który aby uzyskać absolutorium od sejmu przekupił wszystkich posłów w izbie, a usłyszawszy sprzeciw jednego zapytał: "A który to tam taki syn, com mu nie dał?". Starano się później ukrócić te praktyki, oddając podskarbim dzierżawę ceł jako podstawę ich uposażenia. Stało się to jednak jeszcze jedną okazją dla tych urzędników na wydobycie z Rzeczypospolitej nielegalnych dochodów.