Stanisław Vincenz

Z Wikipedii

Stanisław Vincenz (ur. 30 listopada 1888 w Słobodzie Rungurskiej, zm. 28 stycznia 1971 w Lozannie) – polski prozaik i eseista, miłośnik i znawca Huculszczyzny i Pokucia, myśli i sztuki starożytnej Grecji. Jego prochy spoczywają w Krakowie, na cmentarzu na Salwatorze.

[edytuj] Droga życiowa

Był prawnukiem francuskiego emigranta Charles'a-François de Vincenza, który po Wielkiej Rewolucji Francuskiej w 1789 przybył do Wiednia, gdzie poślubił Polkę, która po śmierci męża zamieszkała w Stanisławowie. Dziadek Stanisława był austriackim urzędnikiem. Miał 12 dzieci, wśród nich urodzonego w 1854 ojca pisarza, jednego z pionierów przemysłu naftowego w Galicji, bliskiego współpracownika głośnego działacza społeczno-gospodarczego Stanisława Szczepanowskiego. Matką pisarza była Zofia z domu Przybyłowska, ze starej szlacheckiej rodziny, właścicieli Krzyworówni na Pokuciu, w ówczesnej wschodniej Galicji, gdzie większość dzieciństwa spędził Stanisław. Od dzieciństwa uczył się od Hucułów języka ukraińskiego w miejscowej gwarze, poznawał obyczaje i kulturę tego narodu, był wychowywany przez huculską nianię Pałahnę Slipenczuk-Rybenczuk (którą wspominał z wdzięcznością do końca życia). Przyszły pisarz żył na pograniczu kulturowym wołoskim, węgierskim, żydowskim, cygańskim, słowackim, ormiańskim, ukraińskim, czeskim, polskim i austriackim, przywiązując wielką wagę do historycznej idei tolerancyjnego współżycia i współdziałania ludów, grup społecznych i różnych wyznań dawnej Rzeczypospolitej. Obywatele huculskiej krainy posługiwali się bez trudu językiem polskim, ukraińskim, niemieckim, rumuńskim.

Uczył się w gimnazjum w Kołomyi, później w Stryju, gdzie poznał Kazimierza Wierzyńskiego i Wilama Horzycę, a także został członkiem literacko-patriotyczno-niepodległościowego kółka samokształceniowego, któremu przewodził przyszły profesor językoznawstwa Stefan Vrtel-Wierczyński. W czasie nauki w gimnazjum zapoznał się z Homerem, stając się z czasem jego znawcą w skali międzynarodowej. Studiował początkowo na Uniwersytecie Lwowskim, następnie w Wiedniu prawo, biologię, sanskryt, psychologię i filozofię. Uzyskał w Wiedniu doktorat filozofii za dysertację o wpływie Hegla na filozofię Feuerbacha. Nauczył się rosyjskiego, języka pogardzanego w Galicji; przekładał Dostojewskiego. W Wiedniu poznał swoją pierwszą żonę, Rosjankę Lenę.

W czasie I wojny światowej walczył na froncie pod Haliczem, następnie we włoskich Dolomitach. W 1919 zgłosił się ochotniczo do Wojska Polskiego. Był wykładowcą w szkole wojskowej w Modlinie, wziął udział w wyprawie Piłsudskiego na Kijów. Po demobilizacji w 1922 działał w PSL Wyzwolenie, optując za współpracą z Ukraińską Partią Radykalną. W latach 20. był redaktorem miesięcznika "Droga", gdzie publikował eseje z zakresu filozofii religii.

Około 1930 zajął się pisaniem dzieła swego życia – powieści "Na wysokiej połoninie", która ukazała się w 1936 jako pierwsza część trylogii.

We wrześniu 1939 przedostał się na Węgry, gdzie nawiązał liczne kontakty z pisarzami węgierskimi. Będąc na Węgrzech pomagał Żydom, za co został wyróżniony jako "Sprawiedliwy wśród narodów świata".

Po wojnie z żoną Ireną i córką Barbarą przeniósł się najpierw na kilka miesięcy do Niemiec (gdzie syn Andrzej pracował w redakcji "Dziennika Żołnierza" I Dywizji Pancernej gen. Maczka), potem osiadł w okolicy Grenoble na południu Francji. Znaczną część roku spędzał w małej miejscowości alpejskiej La Combe. Współpracował z paryską Kulturą. Był mistrzem duchowym m.in. Czesława Miłosza. Zgromadził wokół siebie "prywatną akademię platońską", do La Combe po nauki przyjeżdżali do niego zwłaszcza młodzi Szwajcarzy.

[edytuj] Twórczość (wybór)

• cykl Na wysokiej połoninie:
  • cz. 1. Prawda starowieku (Warszawa 1938);
  • cz. 2. Nowe czasy (Zwada) (Londyn 1970); Nowe czasy (Listy z nieba) Londyn 1974;
  • cz. 3. Barwinkowy wianek (Londyn 1979);

(przekład na angielski: "On the High Uplands. Sagas, Songs, Tales and Legends of the Carpathians". Translated by H.C. Stevens. London 1955)

• O książkach i czytaniu (Budapeszt 1942)
• Po stronie pamięci (Paryż 1965)
• Dialogi z Sowietami (Londyn 1966)

(przekład czeski: Dialogy ze Sovety. Prelozil Jiri Cervenka. Praha 2002

(przekład węgierski: "Beszelgetes a szovjet megszallokkal. 1939-40; 1944-45". Szerkesztobizottsag: Kiss,Gy.Csaba, Komaromy Sandor, Kovats Daniel, Petneki Aron, Sturm Laszlo, Karol Wlachovsky

• Tematy żydowskie (Londyn 1977)
• Z perspektywy podróży (Kraków 1980)
• Po stronie dialogu (Warszawa 1983)
• Powojenne perypetie Sokratesa (Kraków 1985)
• Outopos. Zapiski z lat 1938-1944 (Wrocław 1992)
• Atlantyda. Pisma rozproszone z lat II wojny światowej (Warszawa 1994)

[edytuj] Wybór prac o Stanisławie Vincenzie

• Jan Pieszczachowicz: Stanisław Vincenz – pisarz uniwersalnego dialogu. Kraków 2005.
• Vincenz i Krytycy. Antologia tekstów. Wybór, wstęp i oprac. Piotr Nowaczyński. Lublin 2003
• Stanisław Vincenz – humanista XX wieku. Pod red. Mirosławy Ołdakowskiej-Kuflowej. 2002
• Mirosława Ołdakowska-Kuflowa: Wypowiedzieć słowo. Stanisław Vincenz wobec dziedzictwa kultury. Lublin 1997
• W. Próchnicki: Człowiek i dialog. "Na wysokiej połoninie" Stanisława Vincenza. Kraków 1994
• Irena Vincenzowa: Rozmowy ze Stanisławem Vincenzem. "Regiony" 1993-1996
• E. Czaplejewicz: Stanisław Vincenz, czyli kontynuacja dialogów Platona. "Przegląd Humanistyczny" 1981 nr 6
• Cz. Miłosz: La Combe, w: St.Vincenz, Po stronie dialogu, t. I, Warszawa 1983 s. 17-32

Czesław Miłosz o Stanisławie Vincenzie

w: La Combe, w: St.Vincenz, Po stronie dialogu, t. I, Warszawa 1983 s. 17-32

"Są ojczyzny, które przechowują pamiątki po swoich Napoleonach, ta przechowywała pamiątki po zbójnickim hetmanie i łagodnym mędrcu, który realizował zasady Kazania na Górze. W dziele Vincenza "Na wysokiej połoninie" baśń o nich wyobraża dwa zasadnicze wątki, cywilizacji pasterskiej i chasydyzmu. Dzieło to, w trzech tomach, (...) musi moim zdaniem okryć się patyną, zanim dostarczy inspiracji pisarzom i artystom. Gdyż bywają książki, w których patyna jest niejako przyjęta z założenia, podobnie jak w rzeźbach zyskujących na przygaśnięciu połysku metalu czy granitu. Odgaduję u autora taki właśnie zamiar. Zapewne widzi on z góry materiał w jego liniach i bryłach już płynnych, falistych, niby stopnie w skale zarosłe mchem.

Dr Vincenz. Uzyskał doktorat filozofii w Wiedniu przed I wojną światową za dysertację o Heglu. W epoce specjalistów, kiedy filozof oznacza profesora uniwersytetu, nie jest filozofem. Reprezentuje rzadki gatunek, gatunek, któremu wiedza humanistyczna zawdzięcza swoje najwyższe osiągnięcia: prywatnego myśliciela, przerzucającego pomosty pomiędzy różnymi dyscyplinami, posługującego się czytanym po grecku Homerem w swoich rozważaniach nad herosami Karpat, niechętnego dyskusjom o historiozofii w oderwaniu od filozofii pasterzy. (...)

"On jest stamtąd, skąd wszyscy" Tak żartobliwie określa się pochodzenie ludzi najbardziej intelektualnie aktywnych na Zachodzie. Nie bawmy się w procenty. Rozglądając się naokoło, czy w Ameryce, czy nawet we Francji, trudno oprzeć się wrażeniu, że autochtonom nie dostaje soli. Stamtąd, skąd wszyscy, to znaczy z obszarów pomiędzy Niemcami i Rosją. Wiedeń, Budapeszt, Praga, Sudety, Ruś zakarpacka, ziemie dawnej Rzeczypospolitej. Liczy się tu przede wszystkim emigracja żydowska w pierwszym albo w drugim pokoleniu, bez której pisarz i artysta nie mógłby chyba oddychać, ale nie tylko. Niejasne pokrewieństwo wiąże tych obywateli różnych państw ze sobą, oparte zapewne na wyczuciu, że tylko podwójność wyostrza i że ci, co są zanurzeni w jednej tylko cywilizacji, są ubożsi. Oto klienci Vincenza. Kto raz praktykował dobre sąsiedztwo, umie wniknąć w każdych sąsiadów. Vincenz z eks-wiedeńczykami porozumiewa się szyfrem zagadkowym dla niewtajemniczonych; syn rabina z Zabiego, któremu sądzone było zostać profesorem materializmu dialektycznego na uniwersytecie berlińskim za Republiki Weimarskiej, znajduje w nim swego ziomka; Sakson z Siedmiogrodu spostrzega, że tu rozumie się naprawdę tamtejsze narodowościowe powikłania; szwajcarska filozofka, której rodzice przywędrowali z Wilna, jest znów u swoich; u swoich jest też rumuński góral, bo Karpaty; Ukrainiec może do woli spierać się o odcienie ukraińskich dialektów: a Węgrom Vincenz recytuje ich poetów po węgiersku.

Ale powoli koło przyjaciół zaczęło się rozszerzać. Vincenz wie, że ludzie tęsknią dzisiaj do ojczyzny, a zamiast niej przyznaje się im tylko państwa. Ojczyzna jest organiczna, wrośnięta w przeszłość, zawsze nieduża, grzejąca serce, bliska jak własne ciało. (...)

Podpatrywałem sekret Vincenza. Miałem przed sobą kogoś, kto za jednym zamachem obalał dwie rozdęte mitologie. Również tę mniejszą, lamentujących "tułaczy", gotowych zmarnować całe życie na tymczasowość i oczekiwanie powrotu (powrotu do czego?), byle udawać, że nie są, gdzie są.

Jego sekretem była ta sama rewerencja dla ognia, chleba, oliwy i wina, których brak jest złamaniem prawa i wystarcza, żeby wiele z dumnych prób obrócić w nicość. Znikąd nie był wygnany. Żaden anioł nie stał za nim w bramie z obwieszczeniem, że musimy wybrać albo zupełną bierność, albo ścigać Erę jak psy metalowego zająca. Dokoła rozpościerała się ziemia, dostateczna, bo wyposażona we wszystko, co nam jest potrzebne do codziennego podziwu.

Vincenz obchodzi w listopadzie siedemdziesiątą rocznicę urodzin. Składam mu w podarunku ten artykuł. Napisałem go z wdzięczności i po to, żeby zerwać z nałogiem przemilczania w druku związków najbardziej twórczych, o skutkach powolnych, ale pewnych. Vincenz nas obdarowywał. Jeżeli każdy z nas przez to się jakoś zmieniał i z kolei coś przynosił ludziom? Jeżeli ci z kolei? Słuszne więc jest, jeżeli pozbędziemy się zazdrosnej chęci ogłoszenia go za naszą wyłączną własność.

Józef Czapski o Stanisławie Vincenzie

W: "Kultura" Paryż, 1971, nr 3

Jeżeli nie zdziczeliśmy wszyscy na naszych wyspach oddalonych, nie o geografię tu chodzi, zawdzięczamy to paru ludziom wśród nas – miary Stanisława Vincenza – którzy byli naszym sumieniem historii, bo sobą realizowali pewną polską, a jednocześnie najbardziej uniwersalną tradycję, jej nurt najcenniejszy, niezarażony ani naszą pychą, ani żadną wolą podporządkowania sobie kogokolwiek (...)

Sam mogłem najbliżej obserwować pana Stanisława w 1965 roku w La Combe de Lancey, małej wiosce górskiej, dokąd Vincenzowie jeździli na lato. Już wówczas poruszał się z trudem. Kamienne schodki prowadzące do jego domu były już dla niego ciężką wspinaczką, ale jeszcze rwał się ku górom i jeszcze pragnął podejść, podjechać bliżej i wyżej. A dom i malutki ogródek z rozłożystą wiśnią i krzewem figi był co dzień odwiedzany. Nie było człowieka, którego sprawy intymne nie stawałyby się sprawami pana Stanisława i nie było takiego gościa, którego by w pewnej chwili nie próbował zarazić swymi pasjami humanistycznymi i miłością do Gecji, któremu nie próbował czytać czy choć opowiadać "Iliadę" i "Odyseję", któremu nie cytował Dantego, z którym jak z Homerem zawsze obcował. (...)

Jeanne Hersch: O Stanisławie Vincenzie Pierwodruk w "Gazette de Lausanne", przekład pióra Andrzeja Vincenza

"Był czytelnikiem. Tak wielki był w nim głód dotarcia do każdego z najróżnorodniejszych głosów człowieka w całej ich dosłowności i swoistości, że osiągnął zdolność czytania w oryginale w czternastu rozmaitych językach. Ale przywiązywał się tylko do arcydzieł. Nie wydaje mi się, aby mógł choć jeden dzień spędzić bez Homera czy Dantego i Szekspira. (...)

Był arystokratą. Jedyną rzeczą, której nienawidził, którą gardził, była tandeta. We wszystkich dziedzinach: letniość uczuć, odmowa płacenia za nie ceny, ozdóbki literackie, pretensjonalność, słowa bez znaczenia, obietnice bez pokrycia, pozorne racje; wiedza pretendująca do wyczerpania całej prawdy, moda pod wszelkimi postaciami i na wszystkich szczeblach; strategie uczuciowe czy polityczne; pogoń za karierą.

(...) Był również nauczycielem, który potrafił pojąć i przyjąć melancholię nieobecności i śmierci. Był wierzącym katolikiem i niepoprawnym heretykiem. Nie wydaje mi się, by ktokolwiek bardziej niewzruszenie wierzył w Boga, bardziej cierpiał od zła, usilniej się buntował. Był niepocieszony z powodu zagłady Żydów. Nie widziałam nigdy, by mówił o Żydach inaczej niż ze łzami w oczach. (...)

Był pisarzem. W jego ojczystych Karpatach, w kraju Hucułów, Polacy, Rumuni, Ukraińcy i Żydzi chasydzi przekazywali ustnie skarby swej tradycji. Zebrał je wszystkie w sobie, a potem rozsnuł na papierze. (...)

Nie jest to ani dzieło naukowe, ani folklor. Opowiadacz – niespieszny jak Homer – przywraca do życia dusze i mądrość wielu zaginionych światów.