Galicja

Z Wikipedii

Królestwo Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim i Księstwem Oświęcimia i Zatoru , Königreich Galizien und Lodomerien mit dem Großherzogtum Krakau und den Herzogtümern Auschwitz und Zator
← ← 1772-1918 → →
Flaga Galicji i Lodomerii Godło Galicji i Lodomerii
Język urzędowy	niemiecki, polski
Stolica	Lwów
Status terytorium	Kraj koronny Cesarstwa Austrii (Zabór austriacki). Autonomia w ramach monarchii, od 1867
Ostatnia głowa terytorium	król Karol I Habsburg
Gubernator
Powierzchnia  • całkowita	78 500 km²
Liczba ludności (1888)  • całkowita   • gęstość zaludnienia  • narodowości	6 400 000 osób/km² Polacy, Ukraińcy, Żydzi, Niemcy, Węgrzy
Jednostka monetarna	Korona
Dekret Cesarzowej Marii Teresy	1772
rozpad monarchii	1918
Religia dominująca	rzymskokatolicy, unici
Kod samochodowy	A

Galicja (niem. Galizien, węg. Gácsország, cz. Halič, jidisz: גאַליציע, tur. Haliç, rum. Galiţia, ukr. Галичина - Hałyczyna) – potoczna nazwa narzucona przez zaborców i stosowana na określenie ziem w Polsce i Ukrainie składających się na dawny zabór austriacki. Zalicza się do niej ziemie południowej Małopolski po Wisłę, Ruś Czerwoną oraz zachodnią część Podola do linii Zbrucza. Jest to stosunkowo nowe pojęcie o charakterze kulturowym i historyczno-administracyjnym. Granice Galicji nie pokrywają się z granicami dawniejszych krain historycznych ani regionów geograficznych takich jak Małopolska czy ziemia halicka.

Spis treści 1 Podział Królestwa Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim i Księstwem Oświęcimia i Zatora 2 Etymologia 2.1 Galicja w składzie Cesarstwa Austriackiego i Austro-Węgier 2.2 Centusie 3 Historia 3.1 Grody Czerwieńskie 3.2 Ruś 3.3 Królestwo Polskie 3.4 II Rzeczpospolita 3.5 II wojna światowa 3.6 Galicja wschodnia w składzie Ukrainy 4 Przypisy 5 Bibliografia 6 Źródła 7 Zobacz też 8 Linki zewnętrzne

[edytuj] Podział Królestwa Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim i Księstwem Oświęcimia i Zatora

W obrębie Galicji zwykło się wyróżniać część zachodnią i wschodnią, kryterium podziału stanowiły okręgi sądów apelacyjnych w Krakowie dla Galicji zachodniej i we Lwowie dla wschodniej. Zachodnia Galicja obejmowała Kraków (formalnie nie należał do Galicji - Wielkie Księstwo Krakowskie, lecz de facto był jej częścią), Tarnów, Rzeszów, Nowy Targ, Jaworzno i Nowy Sącz, do wschodniej zaliczano Sanok, Krosno, Przemyśl, Lwów, Stanisławów (obecnie Iwano-Frankowsk) i Tarnopol. Po I rozbiorze Polski ziemie I Rzeczypospolitej weszły w skład nowo utworzonej prowincji austriackiej - Królestwa Galicji i Lodomerii. Stolicę prowincji miano umieścić w Jarosławiu (jako mieście położonym w centrum prowincji), rozważano też kandydaturę Przemyśla, w końcu zdecydowano się jednak na Lwów, jako największe miasto prowincji^[1].

Początkowo w 1774 obszar prowincji podzielono na 6 cyrkułów: bełski, czerwonoruski, krakowski, lubelski, podolski i sandomierski. Te z kolei dzieliły się na 59 dystryktów. W 1777 zmniejszono liczbę dystryktów do 19, a w 1782 zrezygnowano z dwustopniowego podziału administracyjnego, ustanawiając 19 cyrkułów.

W 1854 wprowadzono nowy podział administracyjny, ustanawiając w obrębie cyrkułów powiaty, a w latach 1865-1867 zlikwidowano cyrkuły i zreorganizowano sieć powiatów, likwidując część z nich.

[edytuj] Etymologia

Obecne znaczenie nazwy Galicja utrwaliło się za czasów panowania austriackiego, przy czym pełna nazwa tej prowincji brzmiała Galicja i Lodomeria. Jest to zlatynizowana nazwa ziemi halickiej i włodzimierskiej, która trafiła do języka polskiego za pośrednictwem niemieckiego. Oba człony pochodzą od zlatynizowanych nazw średniowiecznych stolic książęcych: Galicja – od Halicza, zaś Lodomeria – od Włodzimierza Wołyńskiego. Pojęcie Galicja oznacza jednak obszar o wiele większy niż sama tylko ziemia halicka, za to nie zawiera większej części dawnej ziemi włodzimierskiej.

[edytuj] Galicja w składzie Cesarstwa Austriackiego i Austro-Węgier

Określenie Galicja i Lodomeria, potocznie skracane do samej tylko Galicji, do szerszego użycia weszło po I rozbiorze Polski. Wówczas to Austrii przypadły ziemie obejmujące m.in. Ruś Czerwoną ze Lwowem, Przemyślem, Sanokiem i Bełzem, południową Małopolskę z Oświęcimiem, Tarnowem i Nowym Sączem oraz zachodni fragment Podola (Tarnopol, Zbaraż) i fragment ziemi chełmsko-włodzimierskiej z Zamościem. Tereny te uzyskały status kraju koronnego Austrii o oficjalnej nazwie Królestwo Galicji i Lodomerii (niem. Königreich Galizien und Lodomerien, ukr. Королівство Галіції і Лодомерії lub w formie zreukrainizowanej Королівство Галичини і Володимирії). Nawiązując do tytułu Rex Galiciæ et Lodomeriæ, dyplomacja austriacka starała się uzasadnić prawo monarchów austriackich – jako spadkobierców korony węgierskiej – do zajętych ziem. W wyniku tego zabiegu propagandowego znaczenie nazwy Galicja rozszerzyło się na ziemie nigdy nie wchodzące w skład Księstwa Halickiego.

Po III rozbiorze w 1795 do monarchii habsburskiej przyłączono ziemie, które nazwano Nową Galicją (w odróżnieniu od "starej", obejmującej tereny otrzymane w 1772). Nowa Galicja obejmowała terytoria między Pilicą i Bugiem wraz z Krakowem, Sandomierzem, Radomiem, Kielcami, Lublinem, Chełmem i Białą Radziwiłłowską. Ziemie Nowej Galicji (wraz z Zamościem) zostały w 1809 przyłączone do Księstwa Warszawskiego i nie wróciły już do Austrii, stając się po 1815 częścią Królestwa Kongresowego. W 1846 Austriacy ponownie zajęli Kraków, likwidując formalnie niezależną Rzeczpospolitą Krakowską (która stała się teraz Wielkim Księstwem Krakowskim). Od tego czasu oficjalna nazwa prowincji brzmiała: Królestwo Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim i Księstwem Oświęcimia i Zatoru (niem. Königreich Galizien und Lodomerien mit dem Großherzogtum Krakau und den Herzogtümern Auschwitz und Zator).

Po początkowo silnej germanizacji, w 1861 Galicja uzyskała autonomię z sejmem krajowym i rządem w stołecznym Lwowie. W 1867 roku, w związku z ustanowieniem monarchii dualistycznej (Królestwo Galicji i Lodomerii pozostało w składzie Cesarstwa Austrii), autonomię prowincji poszerzono. Rząd austriacki zagwarantował, że namiestnicy będą powoływani spośród miejscowych Polaków. Sejm miał prawo uchwalać ustawy dotyczące gospodarki krajowej, komunikacji, szkolnictwa i zdrowia. Dzięki temu Galicja stała się ośrodkiem polskiego ruchu niepodległościowego. Działały tu polskie partie polityczne i organizacje paramilitarne – Sokół, Strzelec, Drużyny Bartoszowe, które stanowiły bazę sformowanych na początku XX wieku Legionów.

Galicja odegrała także ważną rolę w dziejach nowożytnej Ukrainy, będąc do dziś ośrodkiem ukraińskich ruchów niepodległościowych. W 1848 powstała we Lwowie pierwsza ukraińska organizacja polityczna - Główna Rada Ruska. Mieszkało tu wielu wybitnych pisarzy (Iwan Franko), historyków (Mychajło Hruszewski), polityków (Kost Łewycki) i artystów (Sołomija Kruszelnycka); działało Naukowe Towarzystwo im. Szewczenki, towarzystwo pedagogiczne Ridna Szkoła, stowarzyszenie edukacyjne Proswita, stowarzyszenia sportowo-paramilitarne Sokił i Sicz, towarzystwo gimnastyczno-pożarnicze Łuh. Na Uniwersytecie Lwowskim funkcjonowały katedry ukraińskie.

Galicja była tradycyjnie regionem wielonarodowościowym i wielowyznaniowym. Obok Polaków i Ukraińców mieszkali tu Żydzi, Niemcy, Ormianie, Wołosi, Rosjanie i inne narodowości. Istniały trzy kościoły chrześcijańskie: katolicki (obrządki: rzymski, bizantyjski i ormiański), ewangelicki i prawosławny, ponadto żyli tu mozaiści i muzułmanie. Sam Lwów był siedzibą trzech metropolii katolickich (rzymskokatolickiej, greckokatolickiej i ormiańskokatolickiej).

Wspólne zamieszkiwanie Polaków i Ukraińców było powodem licznych konfliktów. Po 1867 stanowiska w administracji były stopniowo przejmowane przez Polaków, co nie podobało się Ukraińcom. W 1890 stronnictwa polskie i ukraińskie zawarły w sejmie krajowym tzw. pierwszy kompromis, przewidujący między innymi rozszerzenie szkolnictwa podstawowego i średniego w języku ukraińskim. Współpraca załamała się jednak po kilku latach, kiedy to Polacy doprowadzili m. in. do zupełnej polonizacji Uniwersytetu Lwowskiego. W początkach XX wieku Galicja była areną zabójstw politycznych, m.in. namiestnika Galicji hr. Andrzeja Potockiego i ukraińskiego studenta Adama Kocki. Do kolejnej próby porozumienia doszło dopiero w przededniu I wojny światowej. Tzw. drugi kompromis przewidywał zmianę ordynacji wyborczej do sejmu krajowego na korzyść Ukraińców (byli oni niedoreprezentowani z powodu struktury społecznej, od której zależała waga głosów wyborców) oraz utworzenie państwowego uniwersytetu ukraińskiego we Lwowie. Postanowienia te nie mogły już jednak zostać zrealizowane. Koniec wojny stworzył dogodną sytuację dla obu narodów, czego skutkiem był wybuch walk o Galicję Wschodnią w latach 1918–1919, kiedy to Ukraińcy proklamowali Zachodnioukraińską Republikę Ludową. Napięcia narodowościowe nie znikły w okresie II Rzeczypospolitej, z czym wiązała się działalność OUN i UPA w okresie międzywojennym i w czasie II wojny światowej.

Odmienne losy Galicji Wschodniej i reszty ziem ukraińskich były również źródłem napięć wewnątrzukraińskich na gruncie politycznym, kulturowym, językowym i religijnym. Ich przezwyciężenie uważano za jeden z głównych problemów na drodze do niezależności narodowej Ukraińców.

[edytuj] Centusie

Mieszkańcy Galicji, głównie Krakowianie określani byli żartobliwym i potocznym epitetem "centuś", odnoszącym się do ich rzekomego skąpstwa. Termin ma swoją genezę w czasach zaborów austriackich, kiedy to najniższą jednostką monetarną (w latach 1857-1892) był krajcar, w Galicji nazywany centem, a Kraków przeżywał okres zapaści gospodarczej i pauperyzacji.

[edytuj] Historia

[edytuj] Grody Czerwieńskie

Pierwsza pisemna wzmianka wspominająca największy gród galicyjski w Haliczu pochodzi z roku 898 i jest autorstwa nieznanego z imienia kronikarza króla węgierskiego Beli, z zapisów wynika, że w Haliczu przebywali wówczas Węgrzy. Następnie w najstarszej kronice kronikarza ruskiego Nestora z roku 981 znajduje się pierwsza wzmianka o terenach, na których położony był obszar późniejszej Galicji: poszedł Włodzimierz na Lachów i zajął im grody ich Przemyśl, Czerwień i inne grody mnogie, które i do dziś są pod Rusią. W Geografie Bawarskim Lędzianie występują pod nazwą Lendizi i posiadają 98 grodów. Prawdopodobnym jest, że wcześniej, do roku 981, tereny te należały do państwa Mieszka I. W czasie wyprawy wojennej w 1018 r. odbił te tereny Bolesław I Chrobry podczas wyprawy na Kijów. Polska ponownie utraciła je w roku 1031. Z powrotem przyłączył je Bolesław II Szczodry w 1069 r. Znów utracił te ziemie Władysław I Herman, gdy weszły one w skład Rusi Kijowskiej. W 1349 r. prawem spadku posiadł te ziemie Kazimierz III Wielki i włączył do Królestwa Polskiego.

[edytuj] Ruś

Tereny określane jako historyczna Galicja od roku 981 wchodziły w skład Rusi Kijowskiej. Po rozpadzie dzielnicowym Halicz stał się ważnym ośrodkiem władzy książęcej. Na północ od niego powstało natomiast Księstwo Wołyńskie ze stolicą we Włodzimierzu Wołyńskim (później odłączyło się od niego Księstwo Łuckie). Księstwo Halickie niemal od początku było miejscem politycznego współzawodnictwa Węgier i Polski. Węgrzy od końca XI wieku (w latach 1099 i 1149-1152) parokrotnie interweniowali w Haliczu, a po śmierci księcia Jarosława Ośmiomysła w 1187 zdołali na krótko osadzić na tronie halickim królewicza węgierskiego Andrzeja (syna Beli III). Po wygaśnięciu na synu Jarosława, Włodzimierzu, linii Rościsławowiczów halickich w 1198, wybuchły gwałtowne walki o tron halicki, przy czym Halicz kilkakrotnie dostawał się w ręce Węgrów. W 1206 król węgierski Andrzej II zająwszy Halicz po raz pierwszy przyjął tytuł Rex Galiciæ et Lodomeriæ, którego odtąd używali kolejni królowie węgierscy, a po przejęciu korony węgierskiej – również monarchowie austriaccy, jakkolwiek faktycznie Węgrzy nigdy nie zdołali utrzymać Halicza dłużej niż kilka lat (1214-1220, 1227-1229, 1378-1387).

W 1238 na tronie w Haliczu zasiadł Daniel Halicki, będący już wówczas księciem włodzimierskim. Dzięki jego talentom dyplomatycznym i wojskowym, zjednoczone przez niego Księstwo halicko-włodzimierskie (Halicko-Wołyńskie) jako jedyne z księstw ruskich nie trafiło pod władzę chanów mongolskich. W 1254 Daniel otrzymał insygnia królewskie od papieża Innocentego IV, jednak jego następcy nie zdołali utrzymać tytułu królewskiego, składając kolejno trybuty chanom tatarskim. Po wygaśnięciu w 1323 roku halickiej linii Romanowiczów, o osadzenie swojego władcy na tronie walczyły Polska, Węgry i Litwa.

[edytuj] Królestwo Polskie

Po zamordowaniu księcia Bolesława Jerzego ziemie te weszły na długi czas w skład państwa polskiego jako województwo ruskie (później podzielone) ze stolicą we Lwowie, 1349-1772.

[edytuj] II Rzeczpospolita

Po I wojnie światowej ziemie dawnego zaboru austriackiego, należące przed zaborami do Rzeczypospolitej, powróciły do odrodzonego państwa polskiego. Podzielono je na cztery województwa: krakowskie, lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie. Był to region słabo rozwinięty, z przeludnioną wsią, co próbowano zmienić, umiejscawiając tam w latach trzydziestych Centralny Okręg Przemysłowy (COP). Nosił on oficjalną nazwę Małopolska (województwa: lwowskie, tarnopolskie, stanisławowskie określano mianem Małopolski Wschodniej).

[edytuj] II wojna światowa

W 1939 r. wskutek paktu niemiecko-sowieckiego Ribbentrop-Mołotow i agresji sowieckiej 17 września 1939 Galicję podzielono na część niemiecką i sowiecką. Ten podział utrzymał się przez niemal dwa lata. W latach 1941-1944 całą Galicję okupowali Niemcy i weszła ona w skład Generalnego Gubernatorstwa. Część wschodnią przekształcono w Dystrykt Galicja, część zachodnią w Dystrykt Krakau.

[edytuj] Galicja wschodnia w składzie Ukrainy

Od 1991 roku dawna część radziecka należy do Ukrainy, gdzie w przybliżeniu składają się nań obwody: lwowski, iwano-frankowski i tarnopolski (przedwojenne województwa stanisławowskie, tarnopolskie i wschodni fragment lwowskiego). W Polsce na dawną Galicję składa się większa część województw małopolskiego i podkarpackiego (przedwojenne województwo krakowskie i większa część lwowskiego).

Obecnie, mimo rozpadu monarchii habsburskiej i de facto rozpadu samego organizmu "Galicji", której ziemie podzielone są między Polskę i Ukrainę, nazwa Galicja wciąż utrzymuje się w użyciu w obu państwach.

Przypisy

[edytuj] Bibliografia

• Zbigniew Fras, Galicja, seria A to Polska właśnie, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2003, ISBN 83-7384-059-1
• Jan Lam, Kroniki lwowskie (od 1868 r.)
• Jan Lam, Koroniarz w Galicji, czyli powagi powiatowe. Szkice współczesne przez N. M. (1869)
• Jan Lam, Pan komisarz wojenny. Szkic współczesny z własnych i cudzych spostrzeżeń
• Antoni Schneider, Encyklopedja do krajoznawstwa Galicji. Lwów, 1868

[edytuj] Źródła

• Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim
• Pierwszy kataster gruntowy Galicji
• Drugi kataster gruntowy Galicji
• Skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkim Księstwem Krakowskim i Księstwie Bukowińskim. Wydanie V, Lwów 1918 (Digital edition)
• Poczet szlachty galicyjskiej i bukowińskiej. Wydane w Lwowie 1857 (Digital edition)
• Das Kolonisationswerk Josefs II. in Galizien. Ludwig Schneider. Poznań 1939, Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. (Digital edition)

[edytuj] Zobacz też

• ustrój Galicji
• władcy Galicji
• Galicyjskie Regimenty Dragonów
• Galicyjskie Regimenty Piechoty
• Galicyjskie Regimenty Ułanów

[edytuj] Linki zewnętrzne

• współczesne zdjęcia z obszaru Galicji
• O regionie w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich