Zespół bazyliki archikatedralnej Wniebowzięcia NMP w Białymstoku

Z Wikipedii

Zespół bazyliki archikatedralnej Wniebowzięcia NMP w Białymstoku
Archikatedra białostocka
Data budowy	1900-1905
Wyznanie	katolicyzm
Rodzaj	bazylika mniejsza, katedra
Wezwanie	Wniebowzięcia NMP
Architekt	Józef Pius Dziekoński
Budulec	cegła
Obecnie	archidiecezja białostocka

Zabytkowy portal Starego Kościoła Farnego

Stary Kościół Farny

Kościół późnorenesansowy zbudowany w latach 1617-1626, murowany, wzniesiony z fundacji Piotra Wiesiołowskiego. Wewnątrz późnobarokowe wyposażenie fundowane przez Jana Klemensa Branickiego. Pierwotnie świątynia miała charakter późnogotycki z elementami renesansu mazowiecko-litewskiego. Ściany Kościoła pokryte polichromią z 1751 wykonaną przez Antoniego Herliczkę.

Ołtarz główny drewniany, pokryty białą polichromią ze złoceniami. Nad ołtarzem wisi obraz Wniebowzięcia NMP, namalowany przez artystę barokowego, tworzącego na dworze Branickich, Augustyna Mirysa. Nad obrazem widnieje oko Opatrzności Bożej. Niżej mensa z tabernakulum (podobnym do tabernakulum Berniniego w Rzymie). Antepedium, to płycizna z rokokowymi rzeźbami, stanowiąca ewenement ikonograficzny, wykorzystano tu bowiem w dobie Oświecenia wątki apokryficzne. Środkowa scena antepedium przedstawia wniebowzięcie NMP; z prawej strony widnieje prorok Eliasz; z lewej – mężczyzna zwrócony twarzą do Maryi. Po obu stronach ołtarza głównego znajdują się rzeźby św. Piotra i Pawła z 1751 autorstwa Jakuba Fontany lub Jana Jakuba Plerscha. Oprócz ołtarza głównego w kościele znajduje się ołtarz Jezusa Ukrzyżowanego. Na ścianie Starego Kościoła wisi Epitafium Izabelli Branickiej. Jest to haftowana tkanina w pięknej ramie z 1811, wykonana przez przyjaciółkę "Pani Krakowskiej". Na szczycie Epitafium znajduje się alabastrowy wazon, zawierający pamiątki drogie sercu Izabelli. Świątynia posiada późnobarokowe organy ufundowane przez Jana Klemensa Branickiego i zbudowane w 1753 przez Antoniego Wierzbowskiego z Warszawy.

Na ścianach Starego Kościoła Farnego wiszą 3 tablice. Pierwsza upamiętniająca fundację kościoła z 1617 o treści "Na cześć Boga Najwyższego Trójcy Świętej, Najświętszej Marii Panny i Wszystkich świętych, świątynię od fundamentów wzniósł Piotr Wiesiołowski marszałek Wielkiego Księstwa Litewskiego, starosta kowieński, tykociński" (oryginał w języku łacińskim). Druga pamiątkowa Franciszka Karpińskiego o treści "W tym Kościele po raz pierwszy zabrzmiały "Pieśni Nabożne" Franciszka Karpińskiego (1741-1825). Kiedy ranne wstają zorze, Wszystkie nasze dzienne sprawy, Bóg się rodzi, Pieśń o miłosierdziu Boskim, zanim ukazały się w Supraślu w oficynie OO. Bazylianów w 1792 r.... " Tablica została ufundowana w 175. rocznicę śmierci poety. Trzecia z informacją o konsekracji tej świątyni w drugą niedzielę po Wielkanocy w 1664.

Kościół stanowił mauzoleum rodzinne rodu Gryfitów-Branickich. Nagrobek po prawej stronie ołtarza poświęcony jest pamięci babki i ojca Jana Klemensa – pochowane są tu serca: marszałkowej koronnej Katarzyny Aleksandry z Czarneckich Branickiej (zm. 1698) i Stefana Mikołaja Branickiego (zm. 1709). Nagrobek (proj. Kacper Bażanka) ten zbudowany jest z czarnego marmury dębickiego (częściowo także z różowego). Nad sarkofagiem kartusz, wykonany z pozłacanej blachy miedzianej, z rodowymi herbami: Gryfem (Branickich), Lisem (Sapiehów) i Łodzią (Czarneckich) oraz koroną. Po obu stronach kartusza aniołki putta trzymające atrybuty przemijania – klepsydrę i ludzką czaszkę. Mauzoleum to ufundowane zostało przez żonę Stefana Mikołaja, a zarazem matkę Jana Klemensa – Katarzynę Scholastykę z Sapiechów Branicką. Drugi nagrobek znajduje się po przeciwnej stronie ołtarza (względem pierwszego nagrobka) i został ufundowany przez Izabellę z Poniatowskich. Nagrobek został wykonany w Rzymie, a następnie przywieziony do Polski. Zbudowany jest z włoskiego różnokolorowego marmuru i złoconego brązu. Pochowane w nim jest serce Jana Klemensa Branickiego (zm. 1771). Urna podtrzymywana jest przez herbowe Gryfy, a całość zamyka piramida ze złoconym medalionem z profilem Branickiego. Na nagrobku znajdują się także trofea władzy hetmańskiej (m.in.: hełm z pióropuszem, szabla i buława).

W podziemiach Starego Kościoła znajdują się krypty, wśród nich "krypta fundatorów" w której spoczywają m.in.: Katarzyna Poniatowska (zm. 1772, trumna rokokowa, bogato złocona) i Izabella z Poniatowskich Branicka (trumna klasycystyczna z drzewa mahoniowego). W pozostałych kryptach znajdują się trumny abpa Edwarda Roppa (zm. 1939, przywiezionego do Białegostoku w 1983), biskupa diecezji mińsko-mohylewskiej oraz abpa Edwarda Kisiela (zm. 1993).

W świątyni organizowane są w czerwcu niedzielne koncerty organowe pod nazwą "Muzyka w Starym Kościele".

Archikatedra w Białymstoku

Archikatedra białostocka

Obok Starego Kościoła Farnego znajduje się o wiele większy kościół neogotycki, wzniesiony w latach 1900-1905 wg projektu Józefa Piusa Dziekońskiego w stylu neogotyku nadwiślańskiego. Wierni dostali od władzy carskiej zgodę tylko na rozbudowę istniejącego kościoła ufundowanego przez Wiesiołowskich, ponieważ w ramach polityki rusyfikacji ludności polskiej nie pozwalano na budowę nowej świątyni. Jednak przybudówka, powstająca w miejscu prezbiterium Starego Kościoła, rozrosła się i to pod okiem władzy, w dużej mierze korumpowanej przez mieszkańców. Prokatedra Administratorów Apostolskich części Archidiecezji wileńskiej pozostałej w granicach Polski po II wojnie światowej zwanej ze względów politycznych "Archidiecezją w Białymstoku" od 1945, Bazylika mniejsza od 1985, Katedra od 1991, Archikatedra od 1992. Spoczywa w niej m.in. abp Romuald Jałbrzykowski.

Ołtarze

Ołtarz główny zaprojektowany przez Józefa Piusa Dziekońskiego w 1906 i wykonany przez W. Bogatczyka w 1915. Główna scena przedstawia rzeźbę Wniebowzięcia NMP, na skrzydłach ołtarza znajdują się cztery sceny z życia Maryi. W ołtarzu umieszczono figury świętych: Floriana, Jana Chrzciciela, Stanisława Kostki, Kazimierza, Władysława oraz Jana ze Sieny. Na szczycie znajdują się symbole Ewangelistów: Mateusza (anioł), Łukasza (wół), Jana (orzeł) i Marka (lew). Zwieńczenie ołtarza przedstawia trójstopniowy tron, na którym zasiadają: Bóg Ojciec, Syn Boży, a nad Nimi Duch Święty pod postacią gołębicy.

Ołtarz Pana Jezusa Ukrzyżowanego, wykonany z drewna dębowego przez W. Bogatczyka w 1926. Zawiera tabernakulum, przypominające arkę przymierza. Na ścianach wiszą obrazy Matki Bożej Bolesnej, św. Rocha i św. Franciszka oraz pamiątkowe tablice poświęcone Papieżowi Piusowi X i ks. W. Szwarcowi.

Ołtarz Matki Bożej Miłosierdzia, nad którym od 1977 wisi kopia obrazu MB Ostrobramskiej, jest diecezjalnym Sanktuarium Maryjnym. Kopia została namalowana przez Łucję Bałzukiewiczównę w 1927. Na ścianach ołtarza wiszą liczne wota dziękczynne (różańce), tablice epitafijne abpa Romualda Jałbrzykowskiego, bpa Adama Sawickiego, bpa Władysława Suszczyńskiego oraz tablice z nazwiskami kapłanów zamordowanych w czasie II wojny światowej.

Ołtarz Pana Jezusa Miłosiernego znajduje się w kaplicy wykonany w 1999 przez Wojciecha Lachowicza. Wisi nad nim obraz namalowany w 1946 przez Śleńdzińskiego. W oknach kaplicy umieszczono witraże przedstawiające św. Faustynę Kowalską i ks. Michała Sopoćkę. Na bocznej ścianie wisi tablica pamiątkowa bpa Edwarda Kisiela.

Ołtarz św. Antoniego zbudowany w 1906 jako ofiara pracowników kolejowych ze Starosielc (ob. część Białegostoku). W ołtarzu umieszczono obrazy św. Antoniego (namalowany przez Kazimierza Stabrowskiego) oraz św. Kazimierza, a także figury św. Augustyna i św. Ambrożego.

Ołtarz MB Częstochowskiej, drewniany, zbudowany wg projektu Dziekońskiego. W ołtarzu znajduje się obraz namalowany na desce, przywieziony przez wiernych z Częstochowy. Po bokach figury św. Łukasza i św. Józefa.

Ambona powstała w latach 1907-1909 wg projektu J.P. Dziekońskiego. Jest ona marmurowa; przykryta baldachimem, w kształcie ośmiokąta; zawiera także płaskorzeźbę z brązu "Pan Jezus wśród dzieci".

Organy pochodzą z 1905, ufundowane przez byłego marszałka powiatu białostockiego – Jakuba Sakowicza. Zbudowane przez Jakuba Rubowicza z Wilna, a po jego śmierci dokończone przez Antoniego Szymańskiego z Warszawy. W świątyni organizowane są letnie Katedralne Koncerty Organowe.