Gułag

Z Wikipedii

GUŁag, Gułag (niekiedy dopuszczana jest forma GUŁAG) - system obozów pracy przymusowej w ZSRR, którego więźniami byli zarówno przestępcy kryminalni, jak i osoby uznawane za społecznie niepożądane lub politycznie podejrzane. Słowo jest akronimem nazwy instytucji zarządzającej tym systemem - ros. Главное Управление Исправительно—Трудовых Лагерей и колоний "Gławnoje Uprawlenije Isprawitielno-Trudowych Łagieriej i Kolonij" (Główny Zarząd Poprawczych Obozów Pracy) - w rzeczywistości w różnych okresach instytucja nosiła różne nazwy, a jej zastosowanie do okresu stalinizmu, albo do całej historii ZSRR wywodzi się z powieści Aleksandra Sołżenicyna Archipelag GUŁag. Jako synonim stosowane jest określenie łagry od ros. słowa obóz (лагерь, łagier).

Spis treści 1 Historia GUŁagu 1.1 Nazwy GUŁagu 1.2 Bunty więźniów 2 Bibliografia - podstawowe pozycje, linki 2.1 W języku rosyjskim 3 Zobacz też

[edytuj] Historia GUŁagu

System obozów powstał wkrótce po rewolucji październikowej. Obok przedrewolucyjnego systemu penitencjarnego powstała sieć tzw. miejsc zamknięcia CzeKa; oprócz tego funkcjonował podporządkowany CzeKa (należał do tej organizacji m.in Feliks Dzierżyński) system obozów dla jeńców i uchodźców, a od 1919 roku - obozy pracy przymusowej (stosowano też nazwę obozy koncentracyjne). Obozy te miały charakter raczej doraźnych środków: CzeKa walczyła z przeciwnikami politycznymi raczej poprzez masowe rozstrzeliwania; chaos gospodarczy a później bezrobocie okresu NEP-u powodowało, że trudno było o samowystarczalność obozów.

Zalążkiem Gułagu jako miejsca izolowania i niewolniczej pracy osób podejrzanych politycznie był założony w 1923 na Wyspach Sołowieckich obóz szczególnego przeznaczenia - osławione Sołowki (Соловецкий лагерь особого назначения, СЛОН). Aż do roku 1929 w którym proklamowano masową kolektywizację - był to jedyny obóz dla więźniów politycznych, kierowany przez OGPU. Masowość procesów chłopów-kułaków i innych osób, określanych jako "pomocnicy kułaków", jak również szkodników w dziele industrializacji: duchownych, działaczy kulturalnych, otwarcie krytycznych wobec władz inteligentów oraz działaczy partyjnych związanych z wewnątrzpartyjną opozycją spowodował konieczność budowy potężnego systemu łagrów. Jednocześnie plany industrializacji wymagały taniej, zdyscyplinowanej siły roboczej do dyspozycji państwa.

W roku 1929 utworzono sześć nowych łagrów OGPU: Wiszerski, Północny, Kazachstański, Dalekowschodni, Syberyjski i Środkowo-Azjatycki. W 1930 roku zostały one razem z Sołowkami podporządkowane jednolitej centrali Zarządowi Obozów OGPU (Управление лагерями ОГПУ, УЛАГ), przemianowanym w następnym roku w Główny Zarząd Obozów - Gułag, którego nazwa stała się symbolem sowieckiego aparatu masowego terroru. Od lipca 1929 roku do stycznia 1930 liczba więźniów obozów OGPU wzrosła z 22 do 95 tysięcy i dalej szybko wzrastała (w styczniu 1934 wynosiła ponad 500 tysięcy).

Łagry powstawały często w oddalonych, słabo zaludnionych obszarach, w których budowano ważne obiekty przemysłowe lub transportowe. Model wykorzystywania pracy niewolniczej powstał przy budowie pierwszej "wielkiej budowy komunizmu" Kanału Białomorsko-Bałtyckiego (1931-1932). Budowa ta wykazała władzom, że więźniowie stanowią najlepszy rezerwuar siły roboczej w warunkach gospodarki planowej, a policja polityczna - OGPU najlepiej może organizować takie budowy i eksploatować pracę więźniów. OGPU mogło bowiem - dysponując prawem zsyłki, możliwością swobodnego fabrykowania zarzutów, aresztowania i skazywania na obóz potrzebnych specjalistów - regulować dopływ siły roboczej. Sukces budowy kanału Białomorsko-Bałtyckiego skłonił władze do planowania kolejnych kanałów (Moskwa-Wołga, Wołga-Don), magistrali kolejowych (Bajkalsko-Amurska, Workucka)

W 1934 Gułag został włączony w strukturę NKWD ZSRR przy jednoczesnym wcieleniu obozów, będących dotychczas pod zarządem ministerstw sprawiedliwości republik związkowych. W 1939 do GUŁagu włączono także tzw. kolonie pracy dla małoletnich oraz więzienia tranzytowe. Niektóre obozy były jednak podporządkowane innym instytucjom. W marcu 1953 GUŁag podporządkowano Ministerstwu Sprawiedliwości ZSRR, a następnie Ministerstwu Spraw Wewnętrznych ZSRR. W styczniu 1935 roku system, obejmował milion więźniów, w 1938 przekroczył 2 miliony, a najwyższą liczebność osiągnął w 1950 roku - 2,6 miliona. Centrala Gułagu stała się także ważnym ośrodkiem administracji gospodarczej, przejmując nadzór nad przemysłem drzewnym, budownictwem kolejowym, drogowym, wodnym oraz przemysłowym.

Rozwiązany decyzją Ministerstwa Spraw Wewnętrznych ZSRR z 20 stycznia 1960, jednak ostatni więźniowie opuścili obozy dopiero w 1987.

[edytuj] Nazwy GUŁagu

• Zarząd Obozami OGPU (Управление лагерями ОГПУ, Uprawlenije łagieriej OGPU) 1930
• Główny Zarząd Obozami OGPU (Главное управление лагерями ОГПУ, Gławnoje uprawlenije łagieriej OGPU) - 1930-1933
• Główny Zarząd Obozów i Osiedli Pracy OGPU (ГУ лагерей и трудовых поселений ОГПУ, Gławnoje uprawlenije łagieriej i trudowych posielenij OGPU) - 1933-1934
• Główny Zarząd Obozów i Osiedli Pracy NKWD ZSRR (ГУ лагерей и трудовых поселений НКВД СССР, Gławnoje uprawlenije łagieriej i trudowych posielenij NKWD SSSR) 1934
• Główny Zarząd Obozów, Osiedli Pracy i Miejsc Uwięzienia NKWD ZSRR (ГУ лагерей, трудовых поселений и мест заключения НКВД СССР, Gławnoje uprawlenije łagieriej, trudowych posielenij i miest zakluczenija NKWD SSSR) - 1934-1938
• Główny Zarząd Poprawczych Obozów Pracy i Osiedli Pracy NKWD ZSRR (ГУ ИТЛ (исправительно-трудовых лагерей) и трудовых поселений НКВД СССР, Gławnoje uprawlenije isprawitielno-trudowych łagieriej i trudowych posielenij NKWD SSSR) - 1938-1939
• Główny Zarząd Poprawczych Obozów i Kolonii Pracy NKWD ZSRR (ГУ ИТЛ и колоний НКВД СССР, Gławnoje uprawlenije isprawitielno-trudowych łagieriej i kołonij NKWD SSSR) - 1938--1946
• Główny Zarząd Poprawczych Obozów i Kolonii Pracy MSW ZSRR (ГУ ИТЛ и колоний МВД СССР, Gławnoje uprawlenije isprawitielno-trudowych łagieriej i kołonij MWD SSSR) - 1946-1953
• Główny Zarząd Poprawczych Obozów i Kolonii Pracy Ministerstwa Sprawiedliwości ZSRR (ГУ ИТЛ и колоний МЮ СССР, Gławnoje uprawlenije isprawitielno-trudowych łagieriej i kołonij MJu SSSR) - 1953-1954
• Główny Zarząd Poprawczych Obozów i Kolonii Pracy MSW ZSRR (ГУ ИТЛ и колоний МВД СССР, Gławnoje uprawlenije isprawitielno-trudowych łagieriej i kołonij MWD SSSR) - 1954-1956
• Główny Zarząd Poprawczych Kolonii Pracy MSW ZSRR (ГУ исправительно-трудовых колоний МВД СССР - ГУИТК, Gławnoje uprawlenije isprawitielno-trudowych kołonij MWD SSSR - GUITK) - 1956-1959
• Główny Zarząd Miejsc Uwięzienia MSW ZSRR (ГУ мест заключения МВД СССР - ГУМЗ, Gławnoje uprawlenije miest zakluczenija MWD SSSR - GUMZ) - od 1959

Sieć łagrów składała się w szczytowym okresie z kilku tysięcy obozów pracy przymusowej rozlokowanych na terenie całego ZSRR. W obozach panowały skrajnie złe warunki bytowe, zbliżone do niemieckich obozów koncentracyjnych, a umieszczeni w nich ludzie byli przymuszani do wycieńczającej, niewolniczej pracy. Ideologicznym celem obozów była "reedukacja przez pracę", a więźniowie nie byli przeznaczani do zagłady. W rzeczywistości niektóre obozy stanowiły miejsca faktycznej eksterminacji "wrogów ustroju". Więźniowie wykonywali najgorsze rodzaje pracy - takie jak praca w kamieniołomach, kopalniach, wyręb lasu, roboty ziemno-budowlane, budowa linii kolejowych, rurociągów itd. Złe warunki i przeciążenie powodowały masową śmiertelność, dochodzącą w niektórych obozach i okresach do 1/3 rocznie; warunki były jednak bardzo różne.

W czasie drugiej wojny światowej obozy zostały "zasilone" najpierw ludnością krajów podbitych (Polaków, Litwinów, Estończyków i Łotyszy), a następnie niemieckimi jeńcami wojennymi oraz tzw. "zdrajcami", czyli byłymi żołnierzami Armii Czerwonej, którzy najpierw dostali się do niemieckiej niewoli, a następnie zostali odbici. Po drugiej wojnie światowej ponownie obozy były zasilane ofiarami czystek wewnętrznych w partii oraz przypadkowymi osobami z "donosu". Klęski Armii Czerwonej w początkowym okresie wojny zmusiły władze do sformowania ze znacznej liczby więźniów oddziałów wojskowych. Więźniowie obozów uczestniczyli w większości wielkich inwestycji rozwijającej się intensywnie gospodarki ZSRR. Budowali huty w Magnitogorsku, kanał Białomorski, transsyberyjską magistralę kolejową, oraz zbudowali kilka syberyjskich miast (Norylsk,Workuta,Magadan).

Niewielka część obozów, tzw. szaraszki, posiadała wyższy standard życia od reszty obozów. Szaraszki były unikalnymi na skalę światową obozami pracy niewolniczej, w których prowadzono badania naukowe i rozwijano nowe technologie. Naukowcy odsiadujący wyroki w szaraszkach pracowali anonimowo, przekazując wyniki swoich badań "oficjalnym" naukowcom, którzy potem prezentowali je światowej opinii jako swoje własne. Wykonywano też w nich badania ściśle tajne, których ze względów etycznych i prawnych nie można było wykonywać oficjalnie, np. rozwijanie broni chemicznej, atomowej, bakteriologicznej.

Aleksander Sołżenicyn w książce Archipelag GUŁag szacuje, że w obozach tego systemu uśmiercono od początku rewolucji do roku 1956 ok. 60 milionów ludzi. Dokładniejsze są szacunki historyka Roberta Conquesta, który w książce "Wielki Terror", podaje liczbę 42 milionów ludzi, którzy zginęli bezpośrednio w obozach (ich zgony zostały oficjalnie "zaksięgowane" przez służby obozowe) oraz trudna do oszacowania (od 10 do nawet 30 milionów) liczba ludzi, którzy nie zmarli w samych obozach lecz w trakcie transportu, oraz na skutek chorób i wycieńczenia już po wypuszczeniu z obozów. Robert Conquest (na podstawie danych archiwalnych) podaje też liczbę osób, które przewinęły się przez te obozy: w latach 1931-32 w obozach przebywało stale około 2 miliony ludzi, w latach 1933-35 - 5 milionów, w latach 1935-36 - 6 milionów. W czasie drugiej wojny światowej nastąpił gwałtowny rozwój obozów i w latach 1942-1953 przebywało w nich już stale ok. 10-12 milionów ludzi, czyli mniej więcej 5% całej populacji ZSRR.

[edytuj] Bunty więźniów

Do największych buntów więźniów należały:

• w 1953 w Workucie, Norylsku, Karagandzie, Kolmie, Incie
• w 1954 w Rewdzie (koło Swierdłowska), Karabaszu (na Uralu), Tajszecie, Reszotach, Kengirze, Szerubaj Nurze, Bałchaszu, Sachalinie, Incie
• w 1955 w Workucie, Solikamsku, Potmie
• w 1956 w Karagandzie (obóz Fedorowskij)

[edytuj] Bibliografia - podstawowe pozycje, linki

• Anne Applebaum "Gulag.A History", New York 2003, ISBN 0-7679-0056-1, wyd. polskie Gułag, Warszawa 2005, ISBN 83-7391-304-1
• Robert Conquest The Great Terror (1968), wydanie uzupełnione: The Great Terror: A Reassessment (1990) ISBN 0-19-505580-2; wydanie polskie: Wielki Terror (1997), ISBN 83-902063-9-0
• Conquest Robert The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivization an the Terror – Famine (1986), ISBN 0-19-504054-6
• Conquest Robert Kolyma: The Arctic Death Camps (1978), ISBN 0-670-41499-9
• Ginzburg Evgenia Stroma ściana wyd. polskie Warszawa 1990, ISBN 83-07-02113-8
• Czaplejewicz Eugeniusz Polska literatura łagrowa", Warszawa 1992, ISBN 83-01-10651-4
• Ginzburg Evgenia Journey into the Whirlwind, New York 1967, ISBN 0-15-646509-4
• Gorbatow Aleksander wyd. polskie Lata pokoju i wojny, Warszawa 1966, ISBN 83-11-07602-2
• Herling-Grudziński Gustaw Inny Świat, wyd. IX polskie Warszawa 1996 ISBN 83-07-02576-1
• Tomasz Kizny, GULAG. Life and Death Inside the Soviet Concentration Camps. Firefly Books, Buffalo, NY and Richmond Hill, ON, 2004 (original edition: Editions Balland, Paris 2003) ISBN 1-55297-964-4 (album 500 stron zdjeć dokumentalnych z Gułagu)[1]
• Anatol Krakowiecki Książka o Kołymie,wyd.2. London 1987 ,wyd.Veritas ISBN 0-948202-05-X
• Mandelsztam Nadieżda, wyd. polskie Nadzieja w beznadziei, Warszawa 1997, ISBN 83-7184-856-0
• Sołżenicyn Aleksander Archipelag Gułag, wyd. polskie Warszawa 1990, ISBN 83-85135-00-6
• Swianiewicz Stanisław Forced Labour and Economic Development, London 1965, ISBN 0-313-24983-0
• Swianiewicz Stanisław W cieniu Katynia, Warszawa 1990, ISBN 83-07-02093-X
• Warłam Szałamow Opowiadania kołymskie, wyd. polskie (krajowe)Wrocław 1999, ISBN 83-7023-705-3
• książki i wspomnienia więźniów Gułagu w wersji elektronicznej ( w języku rosyjskim)

• Sybiracy Elbląg - łagry, informacje, wspomnienia
• O Związku Sybiraków
• Forced Labor Camps on-line exhibition
• Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów w sprawie miejsc odosobnienia

[edytuj] W języku rosyjskim

• Szczegółowa informacja o systemie terroru w ZSRR Stowarzyszenia "Memoriał" (po rosyjsku)
• Monografia Gułagu Nikity Pietrowa
• Muzeum twórczości więźniów Gułagu

[edytuj] Zobacz też

• Laogai
• wielki terror
• wielki głód na Ukrainie
• Kołyma