Order

Z Wikipedii

Ten artykuł wymaga uzupełnienia źródeł podanych informacji.
Aby uczynić go weryfikowalnym, należy podać przypisy do materiałów opublikowanych w wiarygodnych źródłach.

Order (z łac. dosł. zakon) — forma uznania zasług danej osoby lub organizacji. Order jest jednocześnie organizacją na czele której stoi Kapituła pod przewodnictwem Wielkiego Mistrza (w Polsce jest nim w przypadku wszystkich orderów Prezydent RP). Potocznie używa się określenia order dla samej odznaki orderowej.

[edytuj] Historia

Rozbudowany system znaków honorowych nadawanych za zasługi, funkcjonował już w republikańskim Rzymie, gdzie żołnierzy i wodzów za ich mężne czyny wyróżniano przy pomocy koron honorowych. Najwyższym wyróżnieniem wojskowym był wieniec z trawy (corona graminea) nadawany za ocalenie armii lub obleganego miasta. Nagrodą za uratowanie od śmierci obywatela rzymskiego był wieniec dębowy (corona civica). Żołnierz, który jako pierwszy wdarł się na mury zdobywanego miasta otrzymywał wieniec złoty na kształt murów (corona muralis); temu, który wkroczył do nieprzyjacielskiego obozu przyznawano corona castrensis, zaś za wejście na pokład nieprzyjacielskiego okrętu corona navalis. Wódz odbywający owację wkładał wieniec mirtowy, triumfator natomiast laurowy.

Początki orderów (z łac. ordo, ordinis - zakon, zgromadzenie, reguła) związane są z Kościołem i jego instytucjami: członkowie bractw i zgromadzeń zakonnych dla oznaczenia swej do nich przynależności używali krzyży w rozmaitych formach. Umieszczano je na wierzchnich okryciach. Często do zgromadzeń takich należeli także panowie świeccy. Szczególne znaczenie dla powstania orderów, mają oznaczenia zakonów rycerskich uczestniczących w walkach o Ziemię Świętą: templariusze nosili na białych płaszczach czerwony krzyż, bracia Zakonu Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego (Krzyżacy) krzyż czarny na białych płaszczach, joannici zaś krzyż biały na płaszczach czarnych i czerwonych kaftanach (zobacz też krzyż maltański).

Hierarchiczna struktura zakonów rycerskich z obowiązkiem posłuszeństwa wobec przełożonego, stały się powodem tworzenia przez władców świeckich organizacji opartych na podobnych zasadach. Monarchowie będąc zwierzchnikami takich organizacji, zyskaliby w nich doskonałe wsparcie – militarne i społeczne - dla swej władzy. Panujący zastrzegają więc do swych wyłącznych kompetencji prawo ustanawiania zakonów orderowych, z reguły obejmując w nich stanowisko „Wielkiego Mistrza”, czyli zwierzchnika zakonu. Zarząd stanowiły kapituły orderowe, odznaczeni zaś grono kawalerów orderu. Reguły nadawania orderów, przywileje i obowiązki związane z posiadaniem orderu, organizację wewnętrzną zakonu regulował statut orderowy, ustalany przez panującego jako wielkiego mistrza, niekiedy zatwierdzany przez papieża. Pierwsze średniowieczne zakony orderowe pojawiły się w XII wieku, choć niekiedy datę powstania pierwszego orderu przesuwa się aż do wieku VIII. W 1156 roku powstał hiszpański Order Alcantara, dwa lata później kastylijski Order Skrzydła Św. Michała. W 1190 r. cesarz bizantyjski Izaak Comnen ustanawia Order Św. Jerzego, zaś stoczona w roku 1219 bitwa Duńczyków z Estami pod Rewlem stała się okazją do ustanowienia herbu Danii oraz Orderu Dannebroga. Kolejne ordery europejskie to: Order Najświętszej Maryi Panny ustanowiony w 1316 przez króla Aragonii; portugalski Order Chrystusa (Portugalia) (1319), w 1322 wprowadzony przez papieża Jana XXII dla Państwa Kościelnego; w 1348 król Anglii Edward III ustanawia Order Podwiązki, w 1362 hrabia Sabaudii Amadeusz VI wprowadza Order Zwiastowania NMP (Włochy) (Annunciaty), który później stał się najwyższym odznaczeniem państwa włoskiego; w roku 1399 powstaje angielski Order Łaźni. W 1429 roku burgundzki książę Filip III Dobry ustanowił Order Złotego Runa (Austria), który został następnie przejęty przez Hiszpanię, a potem przez Habsburgów stając się z czasem najwyższym orderem europejskim. Najwyższy order duński, Order Słonia powstał w 1458 roku , w 1578 r. zaś Order Świętego Ducha, ustanowiony przez króla Henryka III, na pamiątkę otrzymania przez niego w dniu Zesłania Ducha Św. dwóch tronów: polskiego i francuskiego. W wiekach późniejszych powstają następne ordery, najbardziej ich liczba wzrasta w wieku XIX.

Z czasem przynależność do większości orderów stała się jedynie zaszczytem i nie wiązała się z żadymi obowiązkami organizacyjnymi. Wstąpienie do orderu wiązało się z wręczeniem jego insygni-symboli, które po pewnym czasie zaczęto nazywać orderem.

Początkowo ordery (jako odznaczenia) były dostępne tylko dla szlachty. Pierwszym orderem dostępnym dla każdego była ustanowiona przez Napoleona Legia Honorowa (1802 r.).

[edytuj] Elementy orderów

Godło - znak orderowy będący plastyczną realizacją nazwy orderu. Bliski związek orderów z chrześcijańskimi zakonami rycerskimi wyrażał się między innymi w organizacji struktury i hierarchii zakonu orderowego, oraz w sakralnym charakterze i symbolice znacznej części godeł orderowych. Drugim z kolei najpopularniejszym motywem orderowym są elementy heraldyczne wywodzące się z herbu osobistego założyciela orderu lub herbu państwowego. Godłem orderowym mógł stać się także symbol o pozytywnych, heroicznych i chrześcijańskich konotacjach - np. Złote Runo - lub zwykły przedmiot podniesiony do rangi znaku honorowego aktem suwerennej woli koronowanego władcy - np. angielski Order Podwiązki.
Łańcuch (Kollana) - stanowi zawieszenie godła. Wykonywany zazwyczaj ze złota, nierzadko emaliowany. Ogniwa często mają postać motywów zaczerpniętych z herbu założyciela orderu, herbu państwowego lub motywów godła orderowego. Spotykamy również ogniwa w formie korony lub motywów roślinnych: liści akantu, winorośli, dębu czy palmy. Łańcuch zawieszano na szyi lub przez lewe ramię do prawego boku. W przedstawieniach heraldycznych, łańcuch zazwyczaj okalał tarczę herbową lub też był pod nią podłożony.
Gwiazda orderowa - utworzona z pęków (najczęściej ośmiu) promieni, na której umieszczano godło orderowe lub jego elementy. Noszona zazwyczaj na okryciu wierzchnim.
Wstęga - stosowana przy wyższych klasach orderów jako zawieszenie godła, w barwie określonej statutem orderu, najczęściej przewieszana przez lewe ramię do prawego boku.
Wstążka orderowa - zawieszenie orderu lub odznaczenia prezentujące barwy orderu w formie układu pasów, a mocowane do garderoby, najczęściej na wysokości piersi.
Miniaturka orderowa - zmniejszona oznaka orderu, noszona na wstążeczce na lewej piersi, na ogół tylko do stroju wieczorowego lub munduru.
Baretka - wąski odcinek wstążki noszony na co dzień przez osobę odznaczoną jako znak posiadanego orderu czy odznaczenia.
Okucia - dodatkowe znaki w postaci np. skrzyżowanych mieczy, liści, korony, mocowane do wstążki lub baretki dla oznaczenia klasy lub odmiany odznaczenia.

Oznaki orderów zwykle mają ustaloną formę i wygląd, przeznaczone są do noszenia ich przez osobę uhonorowaną w widocznym miejscu, w sytuacjach uroczystych. Ordery, poza funkcją honorową i dekoracyjną, nie mają żadnych praktycznych zastosowań. W niektórych krajach będacych monarchiami wyróżnienie takie równowazne jest z nobilitacją.

Współcześnie ordery mają kształty krzyży, gwiazd lub medalionów. Ordery mogą być noszone po przypięciu do ubrania bądź też na szyi, na specjalnej szarfie lub łańcuchu. Kształt, kolor i materiał takiego łańcucha lub szarfy również jest ściśle określony. Niektóre ordery (np. papieskie i brytyjskie) dają prawo do całego specjalnego ubioru.