Puzon
Z Wikipedii
Puzon — instrument dęty blaszany z grupy aerofonów ustnikowych, lub językowy głos organowy (najczęściej szesnastostopowy) umieszczany w sekcji puzonu, o silnie, korzennej barwie. Do grupy areofonów ustnikowych należą także: róg (waltornia), trąbka, tuba i wiele innych.
Spis treści |
[edytuj] Historia powstania
Należąc do do grupy instrumentów dętych blaszanych, puzon najbardziej spokrewniony jest z rodziną trąbek, z której wyodrębnia się dopiero około XIII wieku, kiedy proste dotychczas trąbki zaczęto budować w kształcie litery S. Wydłużając się coraz bardziej, otrzymały one nową postać: środkowy odcinek rury stał się prosty, a części zakrzywione przybrały w stosunku do niego położenie równoległe. Na tym etapie wykształca się puzon jako największa rozmiarami trąbka. Swą ostateczną postać otrzymał najprawdopodobniej w XV wieku.
[edytuj] Rodzaje puzonów
W XVI wieku powstaje cała rodzina puzonów która obejmmuje intrumenty różnej wielkości, odpowiadające rejestrom głosu ludzkiego: puzon dyszkantowy B, altowy F i Es, tenorowy B, basowy F i kontrabasowy B. Wkrótce jednak puzon dyszkantowy wychodzi z użycia, a po nim także puzon kontrabasowy, puzon basowy zaś z czasem zastąpiono tenorowym z większą menzurą. W późniejszym okresie wprowadzono w budowie puzonu kilka ulepszeń. Najważniejszym z nich było zastosowanie w XIX wieku wentyla kwartowego (urządzenia pozwalającego na obniżenie skali dźwięków o kwartę) co ostatecznie co ostatecznie zlikwidowało potrzebę budowania kilku wielkości tego instrumentu. Do czasu wynalezienia wentyla kwartowego basowe partie wykonywano na puzonie F. Puzon ten był niewygodny w użyciu, zwłaszcza przy wykonywaniu utworów wymagających technicznej sprawności, gdyż posiadał przedłużony suwak z dorobioną rączką, która przeszkadzała w szybkiej zmianie pozycji.
Puzon występuje w licznych odmianach:
[edytuj] Puzon suwakowy
W puzonie suwakowym zmiana długości instrumentu odbywa się za pośrednictwem teleskopowego elementu - rury w kształcie litery U połączonej przesuwnie z główną częścią instrumentu. Luz pomiędzy dwiema rurami tworzącymi teleskop jest na tyle mały, by utrzymać odpowiednie ciśnienie wewnątrz instrumentu, lecz zarazem na tyle duży, by umożliwić swobodne przesuwanie się rur względem siebie. Materiał, z jakiego wykonywane są trące elementy, jest tak dobrany, by zminimalizować siły tarcia. Zwykle są to stopy niklu. W nowoczesnych instrumentach trące elementy mogą być pokryte tworzywem sztucznym, np. teflonem. Dla każdego położenia instrumentalista może grać dźwięki z szeregu harmonicznego. Całkowity suw suwaka dobierany jest tak, by zapewnić interwał pomiędzy drugą a trzecią składową harmoniczną pomiędzy skrajnymi położeniami. W przypadku puzonu tenorowego jest to B do f, czyli siedem interwałów półtonowych. W związku z tym suwak przejmuje siedem standardowych pozycji, wliczając w to dwie skrajne. Są one rozłożone nieliniowo na długości suwaka. I tak odległość pomiędzy pierwszą a drugą pozycją wynosi ok. 8 cm, a pomiędzy szóstą a siódmą około 12 cm. Całkowita długość puzonu tenorowego wynosi ok. 2,74 m. Nowoczesne puzony posiadają dodatkowy zawór rotacyjny sterowany kciukiem lewej ręki (zakładając, że prawa operuje suwakiem) dotłaczający dodatkowy kanał o długości około 91,4 cm zwiększający całkowitą długość instrumentu do ok. 3,66 m obniżając zarazem strój instrumentu do f. Taki właśnie puzon oznaczany symbolem 12'B/F (długość w stopach i dwa stroje) stał się współczesnym standardem puzonu suwakowego wypierając inne wymienione powyżej. Mimo że jest to praktycznie jedyny używany współcześnie standard, ciągle często nazywany jest puzonem tenorowym.
[edytuj] Puzon sopranowy
Puzon sopranowy jest w stroju B wysokim lub C znany jako sopran (dyszkant) puzon. Często nazywany również trąbką suwakową, ze względu na podobieństwa w zadęciu, skali i wielkości. Nie był nigdy wykorzystywany w orkiestrach i solówkach, ale używano go, wraz z pozostałymi, do wykonywania chorałów kościelnych w każde święto. Został wyparty w XVIII wieku przez puzon tenorowy, wraz z ulepszeniem technik gry na tym instrumencie.;
[edytuj] Puzon altowy
Jest w stroju F lub Es. Czara tego puzonu miała ok. 170-180 mm średnicy, a menzura ok. 12 mm. Został wyparty w XVIII wieku przez puzon tenorowy, wraz z ulepszeniem technik gry na tym instrumencie.;
[edytuj] Puzon tenorowo-basowy
Puzon tenorowy z dodatkowym zaworem, obniżającym dźwięk o kwartę (tzw. kwartwentylem). Ten typ puzonu wyparł wszystkie inne ówczesne puzony przez swoją uniwersalność, stosunkowo małe rozmiary i możliwość grania w większości przydatnych rejestrów. ;
[edytuj] Puzon tenorowy
W stroju C, puzon ten nazywany był również tuba minor. Skala E do d2;
[edytuj] Puzon basowy
Zwany puzonem wspaniałym, puzonem majorowym lub tubą major. Występował w stroju F (puzon kwartowy) lub stroju Es (puzon kwintowy).;
[edytuj] Puzon doppio
Puzon podwójny, w stroju B niskim. Inne jego nazwy to puzon oktawowy, kontrapuzon lub tuba maxima).;
[edytuj] Puzon wentylowy
Instrument wynaleziono w 1820 w niewiele lat później po wyprodukowaniu pierwszej trąbki wentylowej. Zastosowano w nim trzy zawory (jak w trąbce), dające siedem kombinacji odpowiadających siedmiu położeniom suwaka. Niektóre modele wyposażane były w dodatkowy zawór obniżający strój instrumentu o kwartę. Alternatywną konstrukcją był sześciozaworowy puzon Saxa, w którym każdy zawór odpowiadał jednemu położeniu suwaka, przy czym wszystkich sześć w położeniu neutralnym odpowiadało położeniu siódmemu suwaka. Puzon wentylowy dzięki brakowi suwaka, stał się instrumentem nieco mniejszym, co ułatwiło jego wykorzystanie w praktyce muzycznej. Powstały także wersje przeznaczone specjalnie dla orkiestr marszowych oraz konnych - wersja pionowa i cylindryczna. W porównaniu z puzonem suwakowym, puzon wentylowy miał pewne zalety - większą zwartość oraz możliwość gry w wyższych tempach. Wadą był natomiast brak możliwości gry glissando. W XIX wieku puzony wentylowe używane były w składach orkiestrowych obok suwakowych. Współcześnie jednak używa się ich sporadycznie.
W partyturach z XVIII wiek i XIX wieku występują jeszcze trzy rodzaje puzonów : altowy, tenorowy i basowy. I i II głos partii puznowych pisany jest w kluczu altowym, tenorowym lub basowym, III głos - w basowym.
Obecnie w użyciu są dwa rodzaje puzonów: tenorowy i tenorowo-basowy B z wentylem kwartowym.
Polska nazwa puzon pochodzi od niemieckiego Posaune, a ta z kolei wywodzi się z nazwy archaicznego instrumenty włoskiego Buisine. W angielskim Trombone wywodzi się bezpośrednio z włoskiego trombone, co oznacza "wielka trąba".
[edytuj] Dzieła z wykorzystaniem puzonu
Puzon, jak wszystkie instrumenty z grupy blaszanych, wywodzi się z archaicznych trąb. Swą formę instrumentu suwakowego przyjął już w XVII wieku. Pierwszym zachowanym egzemplarzem tego instrumentu jest ten przechowywany w Germanisches Nationalmuseum. Pochodzi on z 1551 roku i został wykonany przez Rrasmusa Scnitzera. Od 1820 pojawiła się także wersja zaworowa. Podobnie rola tego instrumentu w orkiestrze pozostała niezmieniona. Do znanych dzieł klasycznych z wykorzystaniem puzonu należą:
- Wolfgang Amadeusz Mozart - Requiem partia Tuba Mirum
- Hector Berlioz - Requiem partia Hostias oraz Symphonie funebre et triomphale
- Richard Wagner - uwertura do opery Tanhäuser
- Gustav Mahler - Symfonia Nr. 3
- Franz Liszt-I cześć symfoni faustowskiej
Puzon, jako instrument solowy, zdobył swą pozycję dopiero w muzyce późnego romantyzmu i współczesnej. Dzieła solowe na puzon komponowali między innymi:
- Mikołaj Rimski-Korsakow - Koncert na puzon i fortepian B-dur
- Darius Milhaud - Concertino d'hiver na puzon i orkiestrę
oraz tacy kompozytorzy współcześni jak Luciano Berio, Paul Hindemith, Iannis Xenakis, Ernest Bloch i inni.
[edytuj] Znani puzoniści
Puzon zdobył natomiast wielką popularność w jazzie, w szczególności w okresie dixielandu i swingu. Do najbardziej znanych puzonistów należą:
- Joe Alessi
- Laurence Parry, UB40
- George Brunies
- Curtis Fuller
- J.J. Johnson
- Mark Lawrence
- Glenn Miller
- James Morrison
- Kid Ory
- Jack Teagarden
- Kai Winding
- Christian Lindberg
- Zoltan Kiss
- Jay Friedman -principal trombonist for the Chicago Symphony Orchestra.
Do najlepszych i najsłynniejszych polskich puzonistów należą:
- Juliusz Pietrachowicz - legenda polskiego puzonu
- Roman Siwek - zwycięzca jednego z najważniejszych muzycznych konkursów w Genewie
- Zdzisław Stolarczyk - wybitny puzonista, wspaniały pedagog
- Michał Mazurkiewicz - wybitny i znakomity puzonista, świetny pedagog
- Grzegorz Nagórski
- Maciej Pietraszko - wybitny puzonista młodego pokolenia, obecnie członek New York City Opera, pomysłodawca i organizator "Żywieckiego Suwakowania" - Spotkań Puzonowych w Żywcu
- Krzysztof Wojtyniak
