Siergiej Paradżanow
Z Wikipedii
Siergiej Paradżanow (orm.: Սարգիս Հովսեպի Պարաջանյան, trb.: Sargis Hovsepi Parajanyan ros.: Сергей Иосифович Параджанов; (ur. 9 stycznia 1924 w Tyflis, zm. 21 lipca 1990 w Erewaniu) - radziecki reżyser filmowy pochodzenia ormiańskiego, uznawany za jednego z najwybitniejszych twórców kina w XX wieku. Wszechstronny artysta i dysydent, wiele lat więziony przez władze za głoszone przez siebie poglądy i niezależność artystyczną.
Spis treści |
[edytuj] Młodość i edukacja
Urodził się 9 stycznia 1924 w Tyflisie (obecnie Tbilisi) w Gruzińskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej. Jego ojciec Josif Sarkisowicz Paradżanow prowadził w Tyflisie sklep i dom publiczny, matka Serafima Dawidowna z domu Bieżanowa również pochodziła z ormiańskiej rodziny kupieckiej. Po przejęciu władzy przez bolszewików ojciec Siergieja był więziony, a rodzinie wiodło się bardzo ciężko. W latach 1932- 1942 Siergiej Paradżanow uczęszczał do rosyjskiej szkoły średniej w Tbilisi; od 1941 do 1943 pracował w fabryce. W 1942 roku podjął studia w Instytucie Transportu Kolejowego, a od 1943 do 1945 studiował w tbiliskim konserwatorium grę na skrzypcach i śpiew. Uczył się również tańca w szkole choreograficznej przy Teatrze Opery. Dał w tym czasie z trupą koncertową w szpitalach wojennych i domach dla inwalidów ponad pół tysiąca koncertów.
W 1945 roku Siergiej Paradżanow rozpoczął studia na wydziale reżyserii moskiewskiej WGIK. W 1947 roku pod pretekstem homoseksualizmu i spekulanctwa więziony w Tbilisi, dopiero po siedmiu miesiącach wrócił na uczelnię. Uczył się m. in. u Igora Sawczenki i Aleksandra Dowżenki. Jako asystent reżysera pracował z Sawczenką przy filmach Trzeci szturm i Taras Szewczenko. Na studiach ożenił się z Tatarką Nikjar Abdułchak Sierajewą, zamordowaną przez nieznanych sprawców wkrótce po ślubie, 13 lutego 1951 roku, z powodu ślubu z "niewiernym". Jego drugą żoną była ukrainka Swietłana Szcerbatiuk. Pracę dyplomową zrealizował w Kijowskiej Wytwórni Filmów Fabularnych w 1952, do której otrzymał nakaz pracy. Była to Mołdawska bajka oparta na kanwie prozy mołdawskiego pisarza Emila Bucova.
[edytuj] Kariera artystyczna
Za debiut fabularny Siergieja Paradżanowa należy uznać Andrijesz, zrealizowany w 1955 roku wspólnie z Jakowem Bazelianem. Była to baśniowa opowieść oparta na tym samym temacie, co praca dyplomowa reżysera. W 1956 realizuje film fabularny pt. Pierwszy chłopak, zaś w 1957 trzy krótkie metraże: Dumka, Natalia Użwij i Złote ręce. W 1961 powstaje Ukraińska rapsodia opowiadająca historię wiejskiej dziewczyny robiącej karierę śpiewaczki. W 1962 kręci film fabularny pt. Kwiatek na kamieniu opowiadjący o komsomołcach. Tym filmem kończy Paradżanow pierwszy etap swej twórczości, rozpoczęty debiutanckim Adrieszem, jakim było kręcenie filmów socrealistycznych.
Przełomowym filmem okazały się Cienie zapomnianych przodków (Tini zabutych predkiw) z 1964 roku, arcydzieło będące adaptacją opowiadania Mychajło Kociubyńskiego, zrealizowane w setną rocznicę urodzin pisarza, bogato korzystające z huculskich wierzeń i legend. Premiera obrazu miała miejsce 4 września 1965 w Kijowie i pokryła się w czasie z aresztowaniami młodych intelektualistów we Lwowie i Kijowie. Projekcja filmu poprzez wystąpienia m. in. Wiaczesława Czornowiła i Wasyla Stusa zamieniła się w polityczną manifestację. To wydarzenie postawiło Paradżanowa w niekorzystnym świetle wobec władz radzieckich. Film zdobył 28 nagród na międzynarodowych festiwalach filmowych i przysporzył Paradżanowowi światowej sławy, co wzmogło podejrzliwość władz wobec reżysera.
Kolejnym projektem filmowym Paradżanowa były Kijowskie freski, do których rozpoczął zdjęcia, jednak pozwolenie na realizację wstrzymano w 1965 roku. Reżyser został oddelegowany do pracy w Erywaniu, gdzie zrealizował dokument Akop Awnatanian. W 1967 rozpoczął w wytwórni Armenfilm zdjęcia do filmu Sajat Nowa. Obraz opowiadał o losach XVIII wiecznego poety Arutjuna Saradjana. Realizacja filmu przypadła na okres przejściowy pomiędzy epokami Breżniewa i Chruszczowa, charakteryzujący się zaostrzeniem cenzury. Obrazowi Paradżanowa zarzucano hieroglificzność oraz szyfrowanie treści. W 1968 zmieniono tytuł z Sajat Nowa na Barwy granatu, zajęto się również zmianą jego treści. Przeróbkami zajął się Siergiej Jutkiewicz, który przemontował film, wyciął kluczowe sceny oraz dodał wiersze poety. Film, mimo zmiany w formie, zachował charakterystyczny dla Paradżanowa styl. Został wprowadzony do dystrybucji jedynie w kilku kinach.
Kolejne scenariusze pisane w latach 60. i na początku 70. nie trafiały do realizacji. Odrzucony w 1969 projekt scenariusza pt. Drzemiący pałac na podstawie Fontann Bachczysaraju Aleksandra Puszkina opowiadał m. in. o historii Tatarów krymskich stanowiących w ZSRR temat tabu. W 1971 Paradżanow przedkłada w wytwórni filmowej w Kijowie projekt scenariusza na podstawie Demona Michaiła Lermontowa. On również zostaje odrzucony, prawdopodobnie tylko ze względu na osobę autora. Również scenariusz oparty na poemacie z 1946 roku ormiańskiego poety Nauri Zarjana pt. Piękny Ara przedłożony w wytwórni Armenfilm nie został zrealizowany. W 1972 roku reżyser podjął realizację filmu według scenariusza Intermezzo, o życiu Mychajło Kociubyńskiego, który pozostał jednak niedokończony po tym jak władze wstrzymały jego produkcję. W 1973 scenariusz napisany wspólnie z Wiktorem Szkłowskim, oparty na kanwie Cudu w Odense Andersena został odrzucony przez wytwórnię w Kijowie.
17 grudnia 1973 roku reżyser został aresztowany pod zarzutem homoseksualizmu i spekulanctwa. Skazano go na 5 lat pobytu w zakładzie reedukacji społecznej o surowym reżimie. Domniemuje się, iż faktycznym powodem uwięzienia był meldunek Jurija Andropowa dotyczący podróży reżysera do Mińska w grudniu 1971, gdzie wygłosił odczyt na pokazie autorskiej wersji Barw granatu. Wyrok odbył w zonach w Gubniku, Striżawce i Przewalsku. Mimo ograniczenia możliwości artystycznego wyrazu, doprowadził do zrealizowania filmu dokumentalnego o sobie samym (Jutro) z miejsca swojego uwięzienia. Tworzył także kolaże. Mimo protestów ze strony radzieckich i zachodnich ludzi kultury - filmowców, pisarzy, studentów, naukowców - organizacji międzynarodowych i opinii publicznej, dopiero po czterech latach odzyskał wolność. Prawdopodobnie stało się to za sprawą interwencji szwagra Lily Brik, Louisa Aragona, u samego Leonida Breżniewa.
Mieszkanie Paradżanowa w Kijowie skonfiskowano, reżyser otrzymał też zakaz zamieszkania w Kijowie, Moskwie, Leningradzie i Erewaniu. Powrócił więc do domu rodzinnego w Tbilisi, gdzie pozostawał pod aresztem domowym. Wobec zakazu pracy przy filmie, artystyczne projekty realizował w formie scenariuszy, noweli i setek prac plastycznych, szczególnie kolaży. W 1982 roku po wystąpieniu w obronie spektaklu Włodzimierz Wysocki w moskiewskim Teatrze na Tagance ponownie go aresztowano i skazano na dziewięć miesięcy pozbawienia wolności. Został uwolniony dzięki listowi poetki Biełły Achmuduliny skierowanemu do sekretarza KC Komunistycznej Partii Gruzji Eduarda Szewardnadze.
Dopiero w 1984 roku zelżenie represji władz wobec artysty umożliwiło mu realizację filmu. Legenda o Twierdzy Suramskiej powstała w Gruzja-Film oparta była na tekście XIX-wiecznego gruzińskiego pisarza Daniela Czonkadze. Obraz zyskał międzynarodowe uznanie. Równolegle Paradżanow pisał scenariusze, a w 1985 roku w Tbilisi miała miejsce pierwsza wystawa prac plastycznych artysty. W 1986 roku światło dzienne ujrzał krótkometrażowy dokument Arabeski na temat Pirosmaniego opowiadający o Niko Pirosmaniszwiliju, gruzińskim malarzu prymitywiście. Zajmuje się również losami innego artysty, Michaiła Wrubla, tworzy projekt filmu o nim, zrealizowany w 1989 przez Leonida Osykę pt. Etiudy na temat Wrubla. Tworzy również scenariusze, min. oparty na Słowie o wyprawie Igora przedstawiony wytwórni w Kijowie. Drugi pt. Męczeństwo Szuszanik oparty był na losach męczennicy Szuszanik spisanych przez Jakuba z Curtaweli. Spośród tych projektów realizacji w 1988doczekał się jedynie oparty na azerbejdżańskich legendach i opowiadaniu Lermontowa Aszik Kerib. Paradżanow zadedykował ten film przyjacielowi, Andriejowi Tarkowskiemu. W czerwcu 1989 roku rozpoczęły się zdjęcia do opus magnum reżysera, przerwane chorobą artysty. Siergiej Paradżanow zmarł w Erewaniu 20 lipca 1990 roku na raka płuc. Film, którego nie zdążył ukończyć, Spowiedź, dokończony został przez przyjaciela reżysera Michaiła Wartanowa w formie dokumentu, Paradżanow: The Last Spring (1992).
[edytuj] Filmografia
[edytuj] Jako asystent reżysera
1948 Trzeci szturm reż. Igor Sawczenko
1951 Taras Szewczenko reż. Igor Sawczenko
1952 Maksimka reż. Władymir Braun
[edytuj] Jako reżyser
1952 Mołdawska bajka
1955 Andrijesz wspólnie wraz z Jakowem Bazelianem
1956 Pierwszy chłopak
1957 Dumka
1957 Natalia Użwij
1957 Złote ręce
1961 Ukraińska rapsodia
1962 Kwiatek na kamieniu
1964 Cienie zapomnianych przodków
1965 Kijowskie freski
1967 Akop Awnatanian
1968 Dieti Komitasu (Children to Komitas)
1968 Sajat Nowa; Barwy granatu - przemontowana wersja Sergiusza Jutkiewicza
1978 Znak wriemieni (The Sign of the Times) w filmie Aszcharums (In My World) Rubena Geworkianca
1984 Legenda o Twierdzy Suramskiej formalnie współreż. Dawid Abaszydze
1986 Arabeski na temat Pirosmaniego
1988 Aszik Kerib formalnie współreż. Dawid Abaszydze
1989 Spowiedź (film nieukończony)
[edytuj] Jako scenarzysta
1975 Jutro reż. Jefim Lewin
1989 Etiudy na temat Wrubla. reż. i wspólscen. Leonid Osyka
1989 Liebiedine ozjoro. Zona (Swan Lake. The Zone) reż. i współscen. Jurij Iljenko
[edytuj] Bibliografia
- Joanna Wojnicka, Aszuch i radzieccy cenzorzy, Didaskalia nr 82, grudzień 2007 ISSN 1233-0477
- Jelena Bauman, Rostisław Jurieniew - Mała Encyklopedia Kina Radzieckiego, Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1987 ISBN 83-221-0446-4
