Skutki powstania warszawskiego

Z Wikipedii

Pomnik Powstania Warszawskiego w Warszawie

Powstanie warszawskie, będące największym wystąpieniem zbrojnym Polskiego Państwa Podziemnego podczas okupacji niemieckiej na terytorium Polski, mimo wielu przykładów bohaterstwa i sukcesów militarnych, zakończyło się klęską.

Trwająca 63 dni walka o Warszawę na skutek braku istotnej pomocy z zewnątrz, zarówno ze strony aliantów jak i ZSRR, było w ocenie większości historyków przykładem heroizmu uczestników walk i w dużym stopniu ludności cywilnej stolicy - zakończyło się jednak politycznym niepowodzeniem, gdyż nie udało się utworzyć suwerennych władz polskich które mogłyby wystąpić w Warszawie przeciwko Armii Czerwonej w charakterze legalnego reprezentanta narodu, będącego realną alternatywą dla stworzonego przez Józefa Stalina marionetkowego rządu komunistycznego, PKWN.

W efekcie upadku powstania w znacznym stopniu obniżył się potencjał Polskiego Państwa Podziemnego i Delegatury Rządu na Kraj oraz Armii Krajowej, które nie zdołały zapobiec planom politycznym Stalina w stosunku do powojennej Polski.

Mimo klęski w wymiarze politycznym i wojskowym oraz materialnym (walki spowodowały zniszczenie istotnej części majątku nieruchomego miasta), powstanie warszawskie jako przykład walki o suwerenność i niepodległość, weszło do polskiej tradycji patriotycznej.

[edytuj] Kapitulacja

29 września głównodowodzący powstaniem warszawskim, gen. Tadeusz Komorowski "Bór", wysłał ostatnią depeszę radiową do marszałka Rokossowskiego z apelem o udzielenie wsparcia militarnego, radiostacja radziecka potwierdziła otrzymanie wiadomości - do 2 października żadna odpowiedź w tej sprawie nie nadeszła. 30 września 1944 r., gdy jedynym ośrodkiem obrony w Warszawie pozostała część Śródmieścia, rozpoczęły się rozmowy na temat kapitulacji powstania warszawskiego. 2 października 1944 Przedstawiciele Komendy Głównej AK podpisali akt kapitulacji. Zapewniał on powstańcom prawa kombatanckie, którymi mocarstwa zachodnie objęły żołnierzy AK i gwarantował humanitarne traktowanie ludności cywilnej. Wszystkich mieszkańców Warszawy zmuszono do opuszczenia stolicy. Przez obóz przejściowy w Pruszkowie uchodźcy trafiali do różnych miejscowości, część jednak znalazła się w obozach koncentracyjnych lub została wysłana na roboty do Niemiec. Żołnierzy AK jako jeńców wojennych umieszczano w obozach w głębi Rzeszy. W rezultacie działań zbrojnych w czasie powstania warszawskiego stolica została zniszczona w stopniu od 25-28%, reszty zniszczeń, które doprowadziły do nieomal całkowitego zniszczenia substancji miejskiej, technicznej i przemysłowej miasta dokonały specjalne oddziały niemieckie, które przez kilka miesięcy po kapitulacji i wypędzeniu ludności systematycznie niszczyły to, co pozostało z miasta.

[edytuj] Klęska

Decyzja o rozpoczęciu powstania warszawskiego od początku stała się przedmiotem krańcowych ocen. Przeciwnicy i zwolennicy powstania wywodzili się z tych samych środowisk społecznych i politycznych. Jest to jeden z tych wielkich sporów historycznych, który będzie podejmowany przez każde następne pokolenie, i który prawdopodobnie nigdy nie zostanie rozstrzygnięty. Upadek powstania warszawskiego rozpatrywano w kilku aspektach:

[edytuj] Wojskowy

Siły powstańcze zostały zniszczone, zginęło od 17,2 do 18 tys. żołnierzy AK, 3,5 tys. "kościuszkowców", 5 tys. żołnierzy zaginęło a 25 tys. zostało rannych. Poniesione straty, mimo początkowych sukcesów nie spowodowały w dłuższej perspektywie osiągnięcia celów wojskowych powstania warszawskiego - odpowiedzialność za porażkę militarną ponosi w dużym stopniu Józef Stalin, który chciał wykorzystać powstanie do zniszczenia Warszawy i Armii Krajowej rękami Niemców^[1] i podjął szereg decyzji które spowodowały iż wsparcie radzieckie dla powstańców było znikome. Stalin już 6 sierpnia wydał decyzję o wstrzymaniu frontu radzieckiego na odcinku warszawskim, mimo wielokrotnie składanych deklaracji o udzieleniu wsparcia w postaci zrzutów uzbrojenia nastąpiły one dopiero pomiędzy 13 września a 14 września^[2], po prawie 44 dniach walki, gdy nie mogło to zaważyć w istotnym stopniu na wynik walk w Warszawie. Zgodę na lądowanie samolotów alianckich na radzieckich lotniskach na wschód od Warszawy, Stalin wydał dopiero 13 września 1944^[3] - efektem tej zwłoki był o wiele mniejszy zakres wsparcia wojskowego ze strony państw zachodnich co także przyspieszyło klęskę. Dodatkowo radziecka służba bezpieczeństwa NKWD, zatrzymywała, rozbrajała i dokonywała aresztowań żołnierzy Armii Krajowej idących na pomoc walczącej Warszawie^[4]. Walki nie wpłynęły w istotnym stopniu na załamanie się niemieckiej obrony na środkowej Wiśle, jednak wiązały prawie 50 tys. niemieckich sił przez dwa miesiące i wyłączały z niemieckich planów frontowych kluczowy dla Wehrmachtu warszawski węzeł komunikacyjny - uniemożliwiając podjęcie większego kontrataku niemieckiego na pozycje Armii Czerwonej. Chociaż powstanie warszawskie operacyjnie nie miało istotnego znaczenia dla sytuacji strategicznej w rejonie Warszawy, opóźniło w istotnym stopniu budowę umocnionego rejonu obrony Warszawy, tzw. Festung Warschau, zarządzonej 27 lipca 1944 przez Adolfa Hitlera - efektem tego był znacznie mniejszy potencjał obronny sił Niemieckich i szybkie zajęcie Warszawy przez Rosjan w dniu 17 stycznia 1945. Przejściowym efektem wojskowym było osłabienie Niemców pod względem taktycznym. Znaczenie wojskowe dla Armii Czerwonej powstania warszawskiego miało swoje konsekwencje w postaci opóźnienia zajęcia całego terytorium III Rzeszy przez siły radzieckie, na co Stalin miał realne szanse w lecie 1944^[5] , paradoksalnie zatem uratowało przed sowietyzacją zachodnią część Niemiec - zwlekanie z pomocą postaniu warszawskiemu i ofensywy militarnej w rejonie Warszawy kosztowało ZSRR kilka miesięcy przestoju na froncie, zajęcie stolicy Polski przez Armię Radziecką nastąpiło dopiero w sto dni po upadku powstania, w połowie stycznia 1945. Powstanie nie przyspieszyło wyzwolenia Warszawy, gdyż z osobistego rozkazu Stalina Armia Czerwona wstrzymała ofensywę na miasto - dowództwo Armii Krajowej nie liczyło na taki rozwój wydarzeń, zakładając iż głównym celem Stalina jest jak najszybsze pokonanie nazistowskich Niemiec.

[edytuj] Polityczny

Symboliczny koniec niepodległości Polski - 15 listopada 1944 w Moskwie, Stalin prezentuje godło Polski ofiarowane mu przez polskich komunistów

Powstanie warszawskie było politycznym sprzeciwem przeciwko planom Stalina zlikwidowania niepodległej Polski i uzależnienia jej całkowicie od ZSRR. Propaganda radziecka rozpowszechniała nieprawdziwe informacje o rzekomym współdziałaniu polskiego państwa podziemnego z niemieckimi siłami okupacyjnymi zarówno na polu wojskowym jak i wywiadowczym, bezczynność AK w takiej sytuacji jedynie wzmocniła by dalsze propagandowe oszczerstwa i ułatwiła by późniejszą likwidację setek tysięcy członków polskiego podziemia niepodległościowego po wojnie, jako "współpracowników Hitlera", bez większego oporu ze strony państw zachodnich. Z zajętych polskich terenów wschodnich wywożono już wówczas żołnierzy AK i innych organizacji podziemnych w głąb ZSRR i poddawano ich represjom - kierownictwo i żołnierze polskiego państwa podziemnego podejmując walkę z Niemcami miało zatem świadomość iż gdyby walki nie wybuchły i tak czeka ich wywiezienie przez Rosjan do obozów, represje i niejednokrotnie śmierć. Wybuch powstania był aktem politycznej desperacji, gdyż przywódcy polskiego państwa podziemnego zdawali sobie sprawę z niekorzystnego stanu tzw. "sprawy polskiej" w obozie alianckim, mimo to podjęli próbę (nie uzgodnioną z mocarstwami zachodnimi) przeciwstawienia się wynikających z tych ustaleń planów podporządkowania Polski Stalinowi - polityczna walka ze Związkiem Radzieckim w tamtym okresie miała pewne szanse powodzenia, realnie jednak decydujące znaczenie miały poczynione przez aliantów i ZSRR ustalenia, ignorujące polskie interesy i naruszające polską rację stanu, odnośnie polskich terenów wschodnich poza Linią Curzona i określenia tzw. "stref wpływów", w myśl których Polska znajdowała by się po wojnie pod kontrolą ZSRR. Niepodległość i przyszły los Polski zależały zatem od wyników powstania warszawskiego jedynie pośrednio i w ograniczonym stopniu, dowództwo AK liczyło na stworzenie faktów dokonanych - zajęcie miasta i ukazanie ZSRR i Armii Czerwonej siły Polskiego Państwa Podziemnego, i tym samym przynajmniej częściową zmianę politycznych ustaleń między mocarstwami zachodnimi a ZSRR odnośnie losów Polski po wojnie - wyzwolona Warszawa kontrolowana przez środowiska niepodległościowe, związane z reprezentującą polską rację stanu Delegaturę Rządu na Kraj, mogła stworzyć polityczną przeciwwagę dla marionetkowego rządu komunistycznego stworzonego przez Stalina, PKWN. Komuniści polscy z Polskiej Partii Robotniczej, realizujący cele polityczno-wojskowe ZSRR, byli świadomi wagi politycznej ewentualnego zwycięstwa powstania i jeszcze w trakcie jego trwania prowadzili brutalną kampanię propagandową wymierzoną w Polskie Państwo Podziemne i dowództwo Armii Krajowej, 15 sierpnia 1944 Komitet Centralny PPR w swojej odezwie stwierdził:

"(...) banda sanacyjnych i oenerowskich awanturników i warchołów podnosi dziś swą brudną łapę przeciw Polskiemu Komitetowi Wyzwolenia Narodowego, przeciwko Wojsku Polskiemu, które toczy bohaterską i ofiarną walkę o wyzwolenie ojczyzny. Garstka niepoczytalnych przywódców Armii Krajowej, na rozkaz Sosnkowskiego, w imię nędznych kombinacji politycznych kliki sanacyjnej, pchnęła ludność Warszawy do walki wbrew elementarnym zasadom wojskowym i wbrew uczciwości politycznej"^[6]

Założenia te, mające być według ocen wielu historyków, bardziej manifestacją polityczną i aktem rozpaczy, mającym ostatecznie wpłynąć na aliantów i spowodować respektowanie polskich propozycji odnośnie społecznego i politycznego kształtu powojennego państwa polskiego i skuteczne reprezentowanie ich wobec Stalina, były niewątpliwie przeceniane przez przywódców rządu polskiego w Londynie, który warunkował sukces powstania szybką pomocą ZSRR i aliantów, która jednak nie nadeszła, głównie wskutek decyzji podejmowanych przez Stalina i zawiłej gry dyplomatycznej między państwami sojuszniczymi - zatem w ostatecznym kształcie nie wpłynęło to w pożądany sposób na zachowanie niepodległości Polski, która została podporządkowana ZSRR po II wojnie światowej.

[edytuj] Materialny

Niszczenie budynków miotaczami ognia przez oddziały niemieckie

Niemieckie postanowienie zniszczenia stolicy zostało powzięte już przed wybuchem powstania warszawskiego - zgodnie z rozkazem Hitlera z 27 lipca 1944 Warszawa była przeznaczona do zniszczenia - Niemcy zamierzali uczynić z miasta umocniony rejon tzw. Festung Warschau, zatem zniszczenie Warszawy nie wiązało się tylko z wybuchem w niej walk. Nie została natomiast zniszczona Praga, uszkodzona w ścisłym związku z działaniami wojennymi, gdyż Niemcy zamierzali wykorzystać Wisłę jako naturalną przeszkodę frontową i umocnić lewobrzeżną część miasta. Ze wszystkich większych miast polskich zostało zupełnie i w sposób zorganizowany zniszczone tylko to miasto, w którym wybuchło powstanie - gdyż decyzję o "zrównaniu Warszawy z ziemią" podjął Adolf Hitler w akcie zemsty, zbiegało się to poniekąd z wcześniejszymi założeniami niemieckimi realizowanymi zgodnie z tzw. Planem Pabsta i obozem koncentracyjnym KL Warschau, przeznaczonym dla Polaków i Żydów, które nie występowały w stosunku do innych miast polskich w takim zakresie. Warszawę zatem Niemcy i tak planowali zniszczyć, wybuch powstania dostarczył jedynie pożądanego pozoru do zniszczenia stolicy.

[edytuj] Straty

Dokładne liczby strat wojska powstańczego i ludności Warszawy nie są znane, można je określić tylko w wielkim przybliżeniu. Największe straty poniosła ludność cywilna, gdyż oddziały niemieckie planowo mordowały całe dzielnice np. na warszawskiej Woli wymordowano w ten sposób 50 000 bezbronnych ludzi (Rzeź Woli), nie znajdujących się na terenie walk powstańczych, a na terenie Ochoty ok. 10 000 osób (Rzeź Ochoty) Bliskość obustronnych stanowisk bojowych, ciągłe ataki niemieckie z użyciem lotnictwa i dział dużego kalibru sprawiały, że niemieckie ciężkie środki ogniowe raziły nie tylko walczących powstańców, ale także w bezbronną ludność. Po wojnie przyjmowano najczęściej że ogólne straty poległych w powstaniu warszawskim wyniosły około 200 000 ludzi, współcześnie dokonano rewizji tych ustaleń oceniając ofiary cywilne powstania na 120-150 000 ludzi, choć niejednokrotnie przyjmuje się także liczby w zakresie 150-180 000. W tej liczbie mieści się również najbardziej wartościowa i aktywna młodzież stolicy, która stanowiła czoło polskiego ruchu oporu. Zginęło także wielu przedstawicieli polskiego życia kulturalnego, jak np. Krzysztof Kamil Baczyński. Większość ofiar zostało pochowanych w zbiorowych mogiłach na Cmentarzu Powstańców Warszawy na warszawskiej Woli oraz na Cmentarzu Powązkowskim.

Ściślejsze są dane dotyczące strat materialnych. W powstaniu Warszawa została zniszczona stosunkowo w niewielkim stopniu - zostało zniszczonych 25 %^[7] do 28 %^[8] majątku nieruchomego miasta. Jednak niektóre rejony zniszczono w większym stopniu, zostało zniszczone Stare Miasto, a w bardzo dużych rozmiarach Powiśle oraz Śródmieście. 12 października 1944 Heinrich Himmler skonkretyzował zamiary całkowitego zniszczenia miasta (rozkaz Hitlera o zniszczeniu Warszawy został wydany tuż po wybuchu powstania warszawskiego), w wyniku którego do 16 stycznia 1945 zniszczono 30 %^[9][8] majątku nieruchomego miasta :

"to miasto ma całkowicie zniknąć z powierzchni ziemi i służyć jedynie jako punkt przeładunkowy dla transportu Wehrmachtu. Nie powinien pozostać kamień na kamieniu. Wszystkie budynki należy zburzyć aż do fundamentów. Pozostaną tylko urządzenia techniczne i budynki kolei żelaznej"^[9]

Stolica Polski Warszawa w styczniu 1945 - w większości zniszczona na skutek celowych działań okupanta niemieckiego

Planowych zniszczeń substancji miejskiej stolicy dokonywały od 3 października 1944 do 16 stycznia 1945 niemieckie brygady specjalne: Vernichtungskommando i Verbrenungskommando które burzyły dom po domu, grabiąc wszystko co nadawało się do wywiezienia do Niemiec, łącznie z przewodami telefonicznymi i torami kolejowymi. Ogółem, Niemcy wywieźli z Warszawy 45 tysięcy wagonów kolejowych oraz kilka tysięcy ciężarówek^[10] pełnych zagrabionego mienia prywatnego i państwowego. Na tym tle pomiędzy nazistowskimi dygnitarzami dochodziło później do poważnych kłótni dotyczących podziału wywożonych dóbr^[10].

Szacunki powojenne zniszczeń Warszawy po 17 stycznia 1945, będące wynikiem zarówno walk w samym powstaniu jak i celowych zniszczeń dokonywanych przez niemieckie brygady specjalne od 3 października 1944 do 16 stycznia 1945, wyniosły: 42 %^[11] lub 45 %^[12] budynków, 72 % zabudowy mieszkaniowej (zdecydowana większość na lewobrzeżnej części Warszawy), 90 % zabudowy przemysłowej, 90 % obiektów zabytkowych, 50 % elektrowni, 30 % wodociągów itd.^[7], zniszczeniu uległa głównie zabudowa lewobrzeżnej części Warszawy. Zburzono 25 świątyń, spalona została Politechnika Warszawska oraz większość budynków Uniwersytetu Warszawskiego, dnia 27 listopada 1944 wysadzono w powietrze Zamek Królewski w Warszawie, zniszczono szkoły, biblioteki i dzieła sztuki^[13].

Po klęsce III Rzeszy i zakończonej wojnie, wybitny polski architekt i autor powojennej koncepcji odbudowy Starego Miasta w Warszawie, profesor Jan Zachwatowicz, skomentował niemieckie barbarzyństwo w stosunku do stolicy Polski w następujący sposób:

"zniszczenie Warszawy przez Niemców nasuwa daleko idące spostrzeżenia. Wśród ruin i zgliszcz wyróżniamy zupełnie łatwo, że najbardziej gruntownym zniszczeniom uległy urządzenia techniczne, przemysłowe [...] w tej samej kategorii również obiekty zabytkowe: zamki, pałace, kościoły, pomniki. Czym tłumaczyć to szczególne natężenie niszczycielskiej pasji niemieckich zbrodniarzy w stosunku do sędziwych zabytków. Odpowiedź znajdziemy w haśle przez nich samych głoszonych. Naród żyje tak długo, jak długo żyją jego dzieła kultury. To jest bez wątpienia uzasadnienie niszczycielskiej pasji. Zniszczenie Warszawy to jedna z prób zniszczenia narodu Polskiego"^[9]

[edytuj] Pozytywne wartości powstania

Powstanie warszawskie przeszło do historii jako przykład walki patriotycznego polskiego społeczeństwa, podkreślano odwagę biorących udział w walkach żołnierzy, których nie powstrzymały bezwzględność i okrucieństwo oddziałów niemieckich. Postawa ta jest przedstawiana niejednokrotnie jako przykład ofiarności, uporu i bohaterstwa w walce o wolność jako wartości wyższej niż życie ludzkie i korzyści materialne.

W czasie powstania doszło do współdziałania większości organizacji podziemnych zakonspirowanych w Warszawie, z których wiele nie mogło dojść do porozumienia wcześniej, będąc w ciągłym sporze politycznym. Mimo różnych celów politycznych, walka z okupacyjnymi siłami Niemieckimi stała się priorytetem. Brak pomocy wojskowej ZSRR spowodował stopniowe wycofywanie poparcia przez ugrupowania komunistyczne, w szczególności PPR - jej oddziały zbrojne, Armia Ludowa, wycofały się w większości^[2][14] z udziału w walkach już 28 sierpnia, pozostawiając część sił w ilości ok. 40 ludzi. Udało się jednak uzyskać przez pewien czas wspólnotę celów w postaci walki z Niemcami. Powstanie wniosło więc niewątpliwie szereg dodatnich wartości, nie przyniosło jednak oczekiwanego efektu militarnego i politycznego - co miało dalekie konsekwencje w postaci utraty niepodległości i całkowitego uzależnienia Polski od ZSRR.

Przypisy

[edytuj] Bibliografia

1. Adam Borkiewicz: "Powstanie Warszawskie 1944" Wydawnictwo PAX, Warszawa, 1957
2. Czesław Brzoza: Polska w czasach niepodległości i II wojny światowej (1918 – 1945), Kraków 2003
3. Jan Marian Ciechanowski: "Na tropach tragedii. Powstanie warszawskie 1944: wybór dokumentów wraz z komentarzem", Warszawa, 1992. ISBN 83-7066-411-3
4. Jan Marian Ciechanowski: "Powstanie warszawskie. Zarys podłoża politycznego", Warszawa 1989. ISBN 83-06-01135-X
5. Norman Davies: "Powstanie '44", Społeczny Instytut Wydawniczy ZNAK, Kraków, 2004. ISBN 83-240-0459-9
6. Garlicki Andrzej: "Historia 1939 – 1997/98. Polska i świat", Warszawa, 2001. ISBN 83-87367-23-0
7. Władysław Henzel, Irena Sawicka: Powstanie Warszawskie: bibliografia selektywna. tom 1 (1994), tom 2 (1994) tom 3 (1996). Warszawa, Centralna Biblioteka Wojskowa, Departament Stosunków Społecznych Ministerstwa Obrony Narodowej;
8. Jerzy Kirchmayer: "Powstanie warszawskie", Wyd. 9, "Książka i Wiedza", Warszawa 1984. ISBN 83-05-11080-X
9. Krzysztof Komorowski: "Armia Krajowa. Szkice z dziejów Sił Zbrojnych Polskiego Państwa Podziemnego", Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa, 2001
10. Marek Ney-Krwawicz: "Armia Krajowa. Szkic Historyczny", Wydawnictwo Ars Print Production, Warszawa, 1999
11. Władysław Pobóg-Malinowski: "Najnowsza Historia Polityczna Polski" , Wydawnictwo Platan, Warszawa, 2004
12. Wojciech Roszkowski: "Najnowsza historia Polski 1914-1945", Świat Książki, Warszawa, 2003
13. Janusz Kazimierz Zawodny: "Powstanie warszawskie w walce i dyplomacji", Warszawa, 1994

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Marek Getter: "Straty ludzkie i materialne w powstaniu warszawskim" - Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej nr 8-9/2004
• "Polacy o powstaniu warszawskim" - badania opinii społecznej z 2004
• Krzysztof Raczyński: "Powstanie warszawskie w odpowiedzi prof. Andrzejowi Targowskiemu" (część 1). 2005
• Krzysztof Raczyński: "Powstanie warszawskie w odpowiedzi prof. Andrzejowi Targowskiemu" (część 2). 2005