Spółgłoska zębowa

Z Wikipedii

Klasyfikacja spółgłosek
wargowe
dwuwargowe
wargowo-zębowe
przedniojęzykowe
językowo-wargowe
międzyzębowe
zębowe
dziąsłowe
zadziąsłowe
z retrofeksją
środkowojęzykowe
przedniopodniebienne
podniebienne
tylnojęzykowe
miękkopodniebienne
języczkowe
gardłowe
nagłośniowe
krtaniowe
o podwójnej artykulacji
wargowo -podniebienne
wargowo -miękkopodniebienne
zadziąsłowo -miękkopodniebienne
Koartykulacja
labializacja
palatalizacja
welaryzacja
faryngalizacja
Zobacz też: sposób, miejsce i narząd artykulacji

Spółgłoski zębowe (przedniojęzykowo-zębowe) to rodzaj spółgłosek, wyróżniony ze względu na miejsce artykulacji, które znajduje się przy górnych zębach – siekaczach, u ich szczytu, tuż za ich tylną ścianą lub u ich nasady na granicy z dziąsłami.

W międzynarodowej transkrypcji fonetycznej artykulację zębową (apikalno-dentalną) oznacza się symbolem [ ̪] np. [t̪], [d̪]. W praktyce zarówno w transkrypcji fonologicznej jako i fonetyczne, o ile cecha ta nie kontrastuje z artykulacją (za)dziąsłową, znak jest ten pomijany. Praktykę taka jest powszechnie stosowana w przypadku języka polskiego i języków romańskich.

[edytuj] Artykulacja

Ruchomymi narządami artykulacji, które wchodzą w rachubę przy tworzeniu spółgłosek zębowych są:

dolna warga, mówimy wtedy o spółgłoskach wargowo-zębowych,
przód języka, mówimy wtedy o spółgłoskach przedniojęzykowo-zębowych.

Dokładne ułożenie czubka języka i części bezpośrednio za nim położonej ma duże znaczenie przy artykułowaniu głosek przedniojęzykowych. W konteksie spółgłosek zębowych mówi się często o artykulacji apikalnej i laminalnej.

W przypadku spółgłosek [θ] [ð] szczelina tworzy się za siekaczami przy samym szczycie siekaczy z czubkiem języka uniesionym ku górze lub lekko wysunięty między zęby. Ostatnią z wymienionych artykulacji określa się mianem międzyzębowej.

Przy artykulacji spółgłosek [t̪], [d̪], [n̪] ze zwarciem utworzonym przy tylnej ścianie zębów czubek języka może być wzniesiony do góry lub częściej lekko skierowanym w dół. Podobnie ma się rzecz ze szczeliną w przypadku [s̪], [z̪], choć może być to mniej widoczne. Wymienione spółgłoski mogą być też wymawiane z czubkiem wzniesionym do nasady zębów, mówi się wtedy o artykulacji zazębowej (postdentalnej, denti-alweolarnej). Oprócz wymienionej typów artykulacji powyższe spółgłoski mają też warianty dziąsłowe i zadziąsłowe.

Stosunkowo rzadko spotyka się zębową (apiko-dentalną) artykulację spółgłosek bocznych i drżących: [l̪], [r̪] i [ɾ̪]. Na przykład rosyjskie л twarde (ł) oznacza [ɫ̪]. Jest to też polskie tak zwane ł sceniczne.

Porównanania międzyjęzykowe wykazują duże zróżnicowanie w obrębie głosek zębowych. Jednak użytkownicy danego języka wykorzystują tylko zwykle niektóre typy artykulacji.

[edytuj] Przykłady w języku polskim

W języku polskim mamy 7 głosek zębowych (laminalno-dentalnych):

[t̪] jak t w słowie tama
[d̪] jak d w słowie dama
[ʦ̪] jak c w słowie wiece
[ʣ̪] jak dz w słowie miedze
[s̪] jak s w słowie sama
[z̪] jak z w słowie zebra
[n̪] jak n w słowie noc

Istnieją warianty "zmiękczone" (palatalne, np. [tʲ] w kotik, [dʲ] w dinozaur, [sʲ] w sinus, [zʲ] w rozindyczyć i [ʦʲ] w cirrus.

W języku polskim spółgłoski miękkie przedniojęzykowe przeszły (we wczesnym średniowieczu) w spółgłoski średniojęzykowe.

[edytuj] W innych językach

w języku angielskim istnieją międzyzębowe spółgłoski szczelinowe [θ] i [ð]
W języku arabskim istnieją faryngalizowane spółgłoski zębowe [tˁ] [dˁ] i [ðˁ]
W języku rosyjskim występują [sʲ] w сегодня (siewodnia – dzisiaj) i [zʲ] w зелень (zieleń).
w niektórych językach północno-zachodniej części Ameryki Północnej (np. dene sųłiné lub halkomelem) istnieją zwarto-szczelinowe spółgłoski zębowe [t͡θ] i [d͡ð]

[edytuj] Terminologia

Spółgłoski zębowe to inaczej spółgłoski dentalne (łac. dens, dentis – 'ząb'). Różne typy artykulacji zębowej opisuje się jako predentalne, interdentalne, apiko-dentalne, lamino-dentalne, denti-alweolarne, postdentalne. Spółgłoski szczelinowe i zwarto-szczelinowe zębowe (ale nie międzyzębowe) określa się jako syczące.