Symfonia
Z Wikipedii
Gatunek muzyczny o nazwie symfonia (w klasycznym kształcie) to zazwyczaj trzy- lub czteroczęściowy utwór muzyczny na orkiestrę, popularny w XVIII, XIX i w pierwszej połowie XX wieku. Symfonia jest orkiestrowym odpowiednikiem sonaty.
Części klasycznej symfonii:
- pierwsza (szybka - allegro sonatowe)
- druga (wolna - w formie wariacji lub pieśni)
- trzecia (taneczna lub bardzo szybka - menuet, lub scherzo)
- czwarta (szybka - rondo, wariacje lub allegro sonatowe)
Jednak już w XIX wieku formę zaczęto traktować bardziej swobodnie i wielu kompozytorów modyfikowało podany schemat (np. Franz Schubert w dwuczęściowej VII symfonii, Hector Berlioz w Symfonii fantastycznej, Gustav Mahler w większości swoich dzieł). Formą pokrewną symfonii jest sonata i koncert.
Największy wpływ na rozwój gatunku mieli:
- Franz Joseph Haydn - ponad 104 symfonie
- Wolfgang Amadeus Mozart - 41 symfonii (faktycznie 68)
- Ludwig van Beethoven - 9 symfonii
- Franz Schubert - 8 symfonii (VII "Wielka", VIII "Niedokończona")
- Robert Schumann - 4 symfonie
- Feliks Mendelssohn - 5 symfonii
- Hector Berlioz - kilka utworów o charakterze symfonii programowych, w tym Symfonia fantastyczna i Harold w Italii
- Antonin Dworzak - 9 symfonii
- Johannes Brahms - 4 symfonie
- Piotr Czajkowski - 6 symfonii (oraz symfonia Manfred)
- Anton Bruckner - 11 symfonii (symfonia "0" - nullte - niedokończona, symfonia "00" (-1) - szkice)
- Gustav Mahler - 10 symfonii
- Karol Szymanowski - 4 symfonie
- Jean Sibelius - 7 symfonii
- Siergiej Rachmaninow - 3 symfonie (oraz symfonia młodzieńcza)
- Carl Nielsen - 6 symfonii
- Igor Strawiński - 5 symfonii
- Sergiusz Prokofiew - 7 symfonii
- Dymitr Szostakowicz - 15 symfonii (oraz kilka symfonii kameralnych - aranżacji kwartetów smyczkowych na orkiestrę smyczkową)
- Ralph Vaughan Williams - 9 symfonii
- Charles Ives - 4 symfonie
- Witold Lutosławski - 4 symfonie
- Krzysztof Penderecki - 7 symfonii
- Bolesław Szabelski - 5 symfonii
- Henryk Mikołaj Górecki - 3 symfonie
- Eduard Tubin - 10 symfonii (XI - niedokończona)
Ponadto swój wkład w rozwój gatunku pojedynczymi utworami włożyli: Georges Bizet, Camille Saint-Saëns, Aleksander Borodin, Nikołaj Rimski-Korsakow, César Franck, Ernest Chausson, Vincent d'Indy, Edward Elgar, Benjamin Britten, William Walton, Aram Chaczaturian i inni.
Symfonia jest to reprezentatywny gatunek muzyki orkiestrowej. Można ją też uznać za sonatę na orkiestrę. Ukształtowanie się symfonii miało miejsce pod koniec XVIII w. Jednak historia powstania symfonii jest o wiele dłuższa i sięga przełomu XVI i XVII wieku. Wtedy to G. Gabrieli przekształcił formy wokalu i chanson w utwory instrumentalne.
Początki symfonii - orkiestrowy wstęp - opery, kantaty, oratorium nazwano we Włoszech sinfonią, a we Francji uwerturą. Ustalono wtedy skład symfonii, 3-częściowej: szybkiej, wolnej, szybkiej.
W pierwszej ważnej epoce dla symfonii – klasycyzmie zapoczątkowano 4-częściową symfonię: 1- szybka w formie sonatowej, 2- wolna, 3-menuet, 4-szybki finał najczęściej w postaci ronda. Szkoła mannheimska ustaliła skład orkiestry klasycznej, stworzyła podstawy klasycznej instrumentacji, wykorzystała brzmienie orkiestry do niuansów i kontrastów dynamiki, rozpowszechniła typ czteroczęściowej symfonii z menuetem. Symfonia stała się w epoce klasycznej najważniejszą formą muzyki orkiestrowej. J. Haydn i W. A. Mozart przejęli klasyczny model symfonii, ale z większą dozą wyobraźni. Tematy symfonii Haydna mają wigor i jędrność rytmicznej ludowej melodii, menuety bardziej przypominają tańce ludowe niż dworskie i są często miniaturą formy sonatowej. Jego twórczość charakteryzuje się spokojnym początkiem odznaczającym się religijnym skupieniem, natomiast w promiennych finałach forma ronda krzyżuje się z sonatową. Haydn komponując 114 symfonii rozwinął wstęp i przetworzenie allegra sonatowego, poddawał konstrukcję wiecznym eksperymentom z wielką pomysłowością połączył doskonałość formy, brzmienia i charakteru w ostatnich symfoniach – „londyńskich”. Mozart zaczął pisać symfonie (ponad 50) na wzór J. Ch. Bacha i G. Sammartiniego, potem zaczął wykorzystywać francuski styl galant, nadał mu polot, pozostawił swój geniusz na doświadczeniach szkoły mannheimskiej w dziedzinie instrumentacji i formy. Jego trzy ostatnie symfonie – g-moll, Es-;dur i C-dur Jowiszowa należą do największych arcydzieł. Symfonie L. Van Beethovena (uczeń Haydna) to rozbudowa formy (zmiany łączników, cody) i orkiestry (zwiększenie udziału instrumentów dętych, perkusji), pogłębianie ekspresji (wzbogacenie harmonii, kontrasty dynamiki, recytatyw kontrabasów w finale IX symfonii). Beethoven wytyczył rozwój muzyki na cały XIX w. Z twórczości orkiestrowej na pierwsze miejsce wysuwają się symfonie:
- III - Es-dur zwana Eroica (1803)
- V – c-moll (1808)
- VI – F-dur zwana Pastoralną (1808)
- VII – A-dur, którą Ryszard Wagner nazwał „apoteozą tańca”.
- IX – d-moll (1824), z finałową kantatą do słów Ody do radości Schillera wyrażającą ideę ogólnoludzkiego braterstwa.
Symfonia epoki Romantyzmu była połączeniem klasycznej formy i techniki kompozytorskiej Beethovena z romantyczną ekspresją i wpływem pieśni na charakter tematów. Rozwinęły się także tendencje programowe. Pojawiły się także pomysły wprowadzenia motywu przewodniego. Generalną tendencją romantyzmu było rozbudowa formy, aparatu orkiestry i gęstnienia brzmienia. Do najwybitniejszych twórców tej epoki należeli: R. Schumann, którego symfonie przenikała romantyczna ekspresja, F. Schubert, F. Mendelssohn, J. Brahms, którego 4 symfonie będące filarami światowego repertuaru koncertowego, P. Czajkowski, z którym wiąże się rozwój programowości emocjonalnej, A. Bruckner, który zespolił wagnerowską harmonię i organowe brzmienie orkiestry z techniką Beethovena, G. Mahler i H. Berlioz, którzy tworzyli symfonie często przekraczające godzinę, a ich orkiestry często nie mieściły się na scenie.
W XX wieku Symfonia jako gatunek muzyki orkiestrowej straciła na znaczeniu, niemniej obecna była w twórczości wielu wybitnych kompozytorów: Prokofiewa, Szostakowicza, Pendereckiego, Lutosławskiego czy Szabelskiego. Często zarzucano klasyczne wzorce formalne, tworząc utwory o swobodnej, a czasem wręcz eksperymentalnej budowie.
