Tyniec (Kraków)

Z Wikipedii

Ten artykuł dotyczy dzielnicy Krakowa. Zobacz też: inne znaczenia.

Tyniec – dawna podkrakowska wieś, która w 1973 r. została włączona do Krakowa. Znajduje się w części zachodniej miasta, na prawym brzegu Wisły) i wchodzi w skład Dzielnicy VIII Dębniki. Tyniec znany jest głównie dzięki znajdującemu się tu klasztorowi benedyktynów istniejącemu od 1044, jednemu z najbogatszych i najważniejszych w Polsce. Nazwa Tyniec pochodzi od celtyckiego słowa "tyn", które oznaczało mur lub ogrodzenie. Świadczy to o tym, że musiały znajdować się tu umocnienia lub obwarowania.

[edytuj] Położenie geograficzne

Tyniec leży w odległości około 12 km na południowy zachód od centrum Krakowa, na prawym brzegu Wisły, pomiędzy wapiennymi wzniesieniami jurajskimi zwanymi Wzgórzami Tynieckimi (są one częścią Wzgórz Krakowskich). Oto kilka nazw tych wzgórz: Góra Klasztorna zwana także Zamkową (233 m n.p.m.), Winnica (250 m n.p.m.), Duża Kowodrza (261 m n.p.m.), Bogucianka (270 m n.p.m.), Grodzisko (280 m n.p.m.), Kozubica (282 m n.p.m.), Ostra Góra (284 m n.p.m.) oraz najwyższe Wielogóra (Guminek) (293 m n.p.m.).

W Tyńcu znajduje się także przełom Wisły zwany Bramą Tyniecką oraz stepowy Rezerwat przyrody Skołczanka utworzony w 1957 r.

Od północy Tyniec graniczy z Piekarami, od północnego wschodu z Kostrzem, od wschodu ze Skotnikami, od południowego-wschodu z Sidziną, od południa z Samborkiem (który od początku lat 50. XX w. jest częścią Skawiny), od zarania dziejów północną i zachodnią granicę stanowi rzeka Wisła, która od od zachodu miejscowość oddziela Tyniec od Ściejowic. Osada tyniecka była położona przy dawnym trakcie handlowym, który prowadził z Krakowa przez Oświęcim na Morawy i do Czech. W Tyńcu przez setki lat funkcjonowała naturalna przeprawa przez Wisłę.

[edytuj] Dzieje miejscowości

Spojrzenie zza Wisły na klasztor

Ukształtowanie terenu oraz bliskość rzeki Wisły wywarła duży wpływ na wczesny rozwój osadnictwa. Na pobliskich Skałkach Piekarskich odkryto jedne z najstarszych w Polsce śladów osadnictwa człowieka, sprzed 12 000 lat (paleolit). Najstarsze znane ślady osadnictwa na terenie Tyńca pochodzą z mezolitu (ok. 8000-4800 lat p.n.e.). Liczne zabytki archeologiczne potwierdzają istnienie osady na Górze Klasztornej, pochodzącej sprzed 2300 lat p.n.e. z czasów epoki neolitu.

W początkach X wieku Tyniec zamieszkiwali Wiślanie.

Przybycie mnichów benedyktyńskich i fundacja opactwa w Tyńcu w połowie XI w. była przełomowym faktem historycznym dla dziejów miejscowości.

W 1259 r. Tyniec został zniszczony przez oddziały Mongołów, które zmierzały z Krakowa w kierunku Śląska. Miało to związek ze strategicznym położeniem osady, znaczeniem tutejszej przeprawy, która była dogodnym przejściem dla wojska przez Wisłę nieopodal granicy państwa oraz w bezpośrednim sąsiedztwie Krakowa.

Jeśli chodzi o zabudowę, to osada tyniecka przez wieki rozrastała się wokół dwóch miejsc. Pierwsze to okolica opactwa, gdzie powstawały głównie gospodarcze budynki przyklasztorne. Drugie miejsce to domy wiejskie ciągnące się wzdłuż starej drogi z Krakowa do Oświęcimia i traktu skawińskiego. Na początku wieś najprawdopodobniej miała charakter ulicówki, potem zmienił się on na widlicowo-wielodrożny, a następnie w złożony wielodrożny.

XIX-wieczny Tyniec można zakwalifikować do wsi dużych zarówno ze względu na powierzchnię jak i liczbę mieszkańców, był on jednak ubogą wsią galicyjską. Ciągle funkcjonowała przeprawa wiślana, gdzie do przewozu ludzi używało się łodzi, zaś do transportu furmanek – promów.

Obok uprawy ziemi mieszkańcy Tyńca zajmowali się także flisactwem i dziewiarstwem. Zboże, węgiel kamienny a także materiały budowlane takie jak drewno były to najczęściej spławiane towary. Spływ odbywał się na tratwach, galerach i krypach. Flisactwo istniało aż do końca XIX wieku, kiedy zostało wyparte przez kolej.

Najsłynniejszym produktem dziewiarstwa w Tyńcu były magierki tynieckie (okrągłe czapki wykonane z białej wełny). Były noszone przez ludność Małopolski i Podkarpacia aż do początku XX wieku. W związku z tym wyrób tego typu nakryć głowy przetrwał do współczesnych czasów.

Drewniana zabudowa wiejska była charakterystyczna dla obszaru, wyróżniał ją jednak kolor: chaty były bowiem malowane w kolorowe pasy. Większość dawnych chat tynieckich była podobna, wznoszono je według tego samego schematu. Pośrodku biegła sień, po obu stronach znajdowały się izby, komora oraz stajnia. Każde pomieszczenie miało oddzielne drzwi.

W latach 1977-1998 w okolicy Tyńca zbudowano na Wiśle Stopień Wodny Kościuszko, po którym biegnie IV obwodnica Krakowa. Stopień wodny jak i część obwodnicy znajduje się na terenie sąsiedniej gminy Liszki.

Z Tyńcem związana jest średniowieczna legenda o Helgundzie i Walgierzu Wdałym. Był on także natchnieniem dla innych pisarzy. Tutaj akcję swej powieści "Bracia Zmartwychwstańcy" umieścił Józef Ignacy Kraszewski. W gospodzie "pod Lutym Turem" odbywa się epizod "Krzyżaków" Henryka Sienkiewicza.