NKWD
Z Wikipedii
NKWD - Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR (ros. НКВД - Народный комиссариат внутренних дел - [Narodnyj Komissariat Wnutriennich Dieł] posłuchaj *) – centralny organ państwowy (ministerstwo) wchodzący w skład Rady Komisarzy Ludowych - rządu ZSRR, istniejący pod tą nazwą w latach 1917-1946. Zakres jego działalności zmieniał się na przestrzeni lat, początkowo NKWD zajmował się sprawami administracyjno-porządkowymi. Od 1934 r. rola komisariatu wzrosła po reorganizacji polegającej na wcieleniu do jego struktur OGPU i mianowania jego szefa Gienricha Jagody ludowym komisarzem spraw wewnętrznych (szefem NKWD), co było jednym z elementów przygotowań Stalina do Wielkiej Czystki lat 1936-1939. NKWD skupił więc cały aparat represji policyjnych ZSRR - od milicji kryminalnej poprzez wywiad (INO) i kontrwywiad, wojska ochrony pogranicza, administracyjne sądownictwo doraźne (trójki NKWD) po system obozów koncentracyjnych i pracy przymusowej Gułagu. Komisariat nadzorował również lokalne instytucje rządowe, następnie w 1946 r. przemianowany został na Ministerstwo Spraw Wewnętrznych ZSRR. Na terenie całego kraju NKWD działał zarówno bezpośrednio, jak i przez komisariaty spraw wewnętrznych poszczególnych republik, będących jego filiami.
Nazwa "NKWD" stała się w potocznym rozumieniu synonimem wszelkich zbrodni dokonanych przez Sowietów. Komisariat był głównym narzędziem w rękach władz radzieckich, którym posłużono się do ogromnych represji wobec własnych obywateli i poza granicami byłego ZSRR a także masowych deportacji różnych narodowości w tym Polaków. Organy NKWD były także wykonawcą zbrodni katyńskiej - mordu oficerów Wojska Polskiego w 1940 roku, oraz rozstrzeliwań Polaków po wojnie i uwięzienia w byłych obozach koncentracyjnych, np. na Majdanku. Np. przez więzienie NKWD na Zamku w Lublinie przeszło po wojnie do 1954 r. około 35 tys. Polaków, a 333 poniosło śmierć. W dniu 22 czerwca 1941 r. Biuro Polityczne Komunistycznej Partii (bolszewików) Białorusi podjęło uchwałę, zobowiązującą NKWD BSRR do wykonania wyroków śmierci, wydanych na więźniów, przebywających w więzieniach zachodnich obwodów Białorusi. Dwa dni później szef NKWD, Ławrientij Beria, polecił rozstrzelać wszystkich więźniów znajdujących się w śledztwie oraz skazanych za "działalność kontrrewolucyjną", "sabotaż gospodarczy", "dywersję" i "działalność antysowiecką".Uruchomiło to lawinę zbrodni na więźniach. Według danych sowieckich z 10 czerwca 1941 r., a więc niemal z przede dnia agresji niemieckiej, w kresowych więzieniach przebywało ok. 40 tys. więźniów, w tym:
- w więzieniach Zachodniej Ukrainy ok. 21 tys. więźniów,
- w więzieniach tzw. Zachodniej Białorusi ok. 16,5 tys.,
- pozostałe ok. 2,5 tys. więźniów znajdowało się w więzieniach na Wileńszczyźnie.
Łącznie zamordowano ok. 35 tys. uwięzionych. Np. Brygidki (więzienie), więzienie śledcze NKWD - Zamarstynów, więzienie na ulicy Łąckiego we Lwowie tu wymordowano ok. 7 tys. więźniów, w Łucku ofiarą masakry padło ok. 2 tys. więźniów, w Wilnie ok. 2 tys., w Złoczowie ok. 700, Dubnie ok. 1000, Prowieniszkach 500 więźniów....w Drohobyczu, w Czortkowie, Berezweczu, Samborze.
W ciągu tygodnia, w czerwcu 1941 roku NKWD wymordowało w więzieniach 14700 więźniów, na szlakach ewakuacyjnych padło ich przeszło 20 tysięcy.
[edytuj] Powstanie organów bezpieczeństwa w ZSRR
W latach poprzedzających przewrót październikowy 1917 roku Włodzimierz Lenin i jego najbliżsi współpracownicy nie dostrzegali potrzeby powołania organów bezpieczeństwa i służb wywiadowczych, ponieważ głosili rychłe nadejście rewolucji światowej, która ma zniszczyć system kapitalistyczny. Wydarzenia rewolucyjne w Rosji zmusiły jednak przywódców bolszewickich do zweryfikowania swoich poglądów. Lenin zaskoczony rozmiarami wewnętrznej i zewnętrznej opozycji wobec Rady Komisarzy Ludowych (Sownarkomu) wystąpił z inicjatywą utworzenia policji politycznej, która w niedługim czasie stała się organem przez niego szczególnie faworyzowanym.
[edytuj] Czeka
Pierwszym radzieckim organem bezpieczeństwa była Czeka (WCzK) – Ogólnorosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją, Spekulacją i Nadużyciami Władzy (Wsierossijska czriezwyczajnaja komissja po bor'bie s kontrriewolucyjej, spiekulacyjej i priestupleniami po dołżnosti). Utworzona 28 grudnia 1917 z inicjatywy Feliksa Dzierżyńskiego przez Radę Komisarzy Ludowych Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (RFSRR) jako centralny organ bezpieczeństwa państwowego. W tym czasie (tzn. od 1917 do 1930) w RFSRR i każdej republice związkowej istniały ludowe komisariaty spraw wewnętrznych (NKWD), które zajmowały się sprawami porządku publicznego, rejestracją obywateli, pożarnictwem i innymi sprawami. W 1917 roku, jako pierwszy urząd ludowego komisarza RSFSR, objął Aleksiej Rykow, który następnie w latach 1918-1921 był przewodniczącym Najwyższej Rady Gospodarki Narodowej. Jeszcze w tym samym roku w listopadzie, zastąpił go Grigorij Iwanowicz Pietrowski, który pozostał na tym stanowisku do marca 1919 roku. Następnym ludowym komisarzem RSFSR został stary bolszewik polskiego pochodzenia Feliks Dzierżyński, którego w 1923 roku zastąpił Aleksandr Biełoborodow, a po nim w 1927 roku, Władimir Tołmaczew, sprawując to stanowisko do 1930 roku.
[edytuj] GPU/OGPU
W związku ze stopniowym normalizowaniem się stosunków wewnętrznych w Rosji bolszewickiej IX Wszechrosyjski Zjazd Sowietów 28 grudnia 1921 roku, podjął decyzję o rozwiązaniu Czeki. 9 lutego 1922 roku, w jej miejsce powołano nową instytucję, o pokrewnym zakresie działania, pod nazwą Państwowy Zarząd Polityczny (Gosudarstwiennoje Politiczeskoje Uprawlenije - GPU), którą włączono do Komisariatu Spraw Wewnętrznych. Wraz z powstaniem ZSRR (30 grudnia 1922 roku), przeprowadzono nową reorganizację. Organ ten został bezpośrednio podporządkowany Radzie Komisarzy Ludowych oraz Centralnemu Komitetowi Wykonawczemu i zmieniono jego nazwę na Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny (Objedinionnoje Gosudarstwiennoje Politiczeskoje Uprawlenije - OGPU). Kierowniczym organem OGPU było kolegium, na którego czele stał przewodniczący z prawami komisarza ludowego. Powoływał go Centralny Komitet Wykonawczy. W skład kolegium wchodziło dwóch zastępców oraz 13 naczelników Zarządu Głównego OGPU.
[edytuj] Utworzenie NKWD ZSRR
Przygotowując się do rozprawy z tzw. leninowskim trzonem partii i do zaprowadzenia w ZSRR dyktatury, Józef Stalin przede wszystkim zreorganizował aparat bezpieczeństwa. Po śmierci Wiaczesława Mienżyńskiego, który prawdopodobnie umarł na zawał serca, choć nie można wykluczyć, że został otruty, w maju 1934 roku OGPU zostało poddane gruntowej przebudowie i 10 lipca 1934 roku, jako Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego (Gławnoje Uprawlenije Gosudarstwiennoj Bezopastnosti – GUGB) zostało włączone do Komisariatu Spraw Wewnętrznych, NKWD. NKWD kontrolował policję polityczną, służby specjalne (wywiad) oraz kontrwywiad (z wyjątkiem wywiadu wojskowego, którym się zajmował Główny Zarząd Wywiadu Armii Czerwonej - GRU), służby porządkowe (milicję, straż pożarną etc.) oraz system obozów pracy przymusowej - GUŁAG.
[edytuj] Ludowi Komisarze ZSRR
Pierwszy na czele NKWD jako ludowy komisarz spraw wewnętrznych ZSRR stanął stary czekista, były pierwszy zastępca Wiaczesława Mienżyńskiego, Gienrich Grigorijewicz Jagoda. Jagoda między innymi 1934 roku na polecenie[potrzebne źródło] Stalina zorganizował[potrzebne źródło] zamach na przewodniczącego miejskiego komitetu partii komunistycznej w Leningradzie Siergieja Kirowa. Po zabójstwie Kirowa nastąpiły masowe egzekucje i aresztowania akceptowane przez społeczeństwo radzieckie wierzące, że wewnątrz kraju ukrywają się setki tysięcy spiskowców zdrajców imperialistycznych agentów chcących wymordować działaczy partyjnych i przywódców partii. Jagoda także z wielką bezwzględnością narzucał stalinowską kolektywizację, której towarzyszyły wywłaszczenia, konfiskaty własności chłopskiej, palenie i wysiedlanie wiosek, mordowanie i wywożenie do łagrów opornych chłopów (kułaków). Tym niemniej 25 września 1936 roku Józef Stalin przebywając na urlopie w Soczi, wysłał do Moskwy telegram:
Uważamy to za absolutnie konieczne i natychmiastowe, aby towarzysz Jeżow otrzymał nominację na stanowisko Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych. Jagoda ostatecznie udowodnił, że nie jest zdolny zdemaskować grupy trockistowsko-zinowiewowskiej.
Życzenie Stalina zostało spełnione natychmiast, Jagoda został odsunięty ze stanowiska komisarza ludowego i zajął mało znaczące stanowisko komisarza ludowego poczt i telegrafów. Prawdopodobnie Stalin pozbywał się Jagody, ponieważ za dużo wiedział[potrzebne źródło], a po Moskwie zaczęły krążyć pogłoski, że to OGPU jest odpowiedzialne za zamach na Kirowa.
Miejsce Jagody na stanowisku szefa NKWD zajął Nikołaj Iwanowicz Jeżow. Do partii komunistycznej wstąpił dopiero w maju 1917 roku. Następnie sprawował niższe partyjne funkcje na prowincji do 1927 roku. Szybką karierę zrobił podczas kolektywizacji rolnictwa, gdy zwrócił uwagę Stalina sprawnością i bezwzględnością w tworzeniu kołchozów i łamaniu oporu chłopów. Sprowadzono go do Moskwy i przydzielono do gabinetu Stalina. Urzędowanie w resorcie rozpoczął od krwawej rozprawy z ekipą swojego poprzednika Genricha Jagody. Nakazał podwładnym stosowanie wszystkich metod wydobywania zeznań, łącznie z torturami, w których sam uczestniczył. Przyniosło mu to - z uwagi na mały wzrost (poniżej 150 cm) - przydomek Krwawego Karła. Z polecenia Stalina przygotował i rozpoczął masowe represje, które zyskały potem miano jeżowszczyzny. W listopadzie 1938 roku Stalin zdymisjonował Jeżowa ze stanowiska szefa NKWD i niespełna pół roku później nakazał go aresztować. Jeżowa stracono 4 lutego 1940 roku po tajnym procesie.
25 listopada 1938, miejsce ludowego komisarza spraw wewnętrznych objął Ławrientij Beria. Beria jak jego poprzednik zaczął od rozprawienia się z ekipą swojego poprzednika, tj. Nikołaja Jeżowa. Zostali oni wysłani w podróże w teren z nowymi zadaniami, lecz już na pierwszej stacji kolejowej byli wyciągani z pociągów i transportowani do więzień NKWD, które jeszcze nie tak dawno sami nadzorowali. Po rozprawie z ludźmi Jeżowa, Beria zajął się wyhamowaniem tzw. jeżowszczyzny. Zmniejszyły się aresztowania i deportacje na Sybir, lecz nie ustały całkowicie. Na początku marca 1940 w Zakopanem miała miejsce wspólna konferencja NKWD i Gestapo, na której omówiono metody pracy operacyjnej przeciwko polskiemu podziemiu i wymieniono się informacjami, Rosjanie wydali Niemcom zbiegłych komunistów niemieckich i austriackich.
Po zajęciu przez Związek Radziecki Litwy, Łotwy, Estonii oraz części Polski, Ławrientij Beria na polecenie Stalina nadzorował i kierował aresztowaniami i deportacjami w głąb ZSRR setek tysięcy obywateli tych państw. Ponosi bezpośrednią odpowiedzialność za zbrodnię katyńską. Beria stał na czele NKWD aż do 29 grudnia 1945 roku.
Kolejnym i ostatnim ludowym komisarzem spraw wewnętrznych był Siergiej Nikiforowicz Krugłow. Pracę w organach bezpieczeństwa NKWD rozpoczął dopiero w 1939 roku, gdy pracował w komitecie centralnym od 1937 do 1939 roku. Stamtąd został przeniesiony w lutym 1939 roku do Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych NKWD, gdzie objął stanowisko zastępcy ludowego komisarza spraw wewnętrznych NKWD ZSRR Ławrientija Berii - odpowiedzialny za sprawy kadrowe. Od 1943 do 1945 roku Krugłow był także zastępcą Wiktora Abakumowa ówczesnego szefa kontrwywiadu wojskowego Smiersz. Na tym stanowisku Krugłow kierował ścisłą ochroną konferencji teherańskiej, w której uczestniczyli Stalin, Roosevelt i Churchill. To samo zadanie wykonywał podczas dwóch następnych spotkań "Wielkiej Trójki" w Jałcie na Krymie i konferencji w Poczdamie, za co został odznaczony przez Amerykanów orderem "Legion of Merit", a przez Brytyjczyków orderem "Knight of the British Empire"
[edytuj] Organy NKWD
Józef Stalin nadzorował Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (NKWD) za pośrednictwem swojego sekretariatu, kierowanego przez Aleksandra Poskrebyszewa, który wraz z Georgijem Malenkowem przewodniczył socjalnemu wydziałowi CK RKP(b), analizującemu doniesienia wywiadowcze i przygotowującemu raporty dla Biura Politycznego.
Od lipca 1934 roku do lutego 1941 roku, w skład Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych wchodziło siedem potężnie rozbudowanych zarządów.
Były nimi:
- ГУГБ (GUGB) - Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego
- ГУРКМ (GURKM) - Główny Zarząd Milicji Robotniczo-Chłopskiej
- ГУПВО (GUPWO) - Główny Zarząd Ochrony Pogranicznej i Wewnętrznej
- ГУПО (GUPO) - Główny Zarząd Ochrony Przeciwpożarowej
- ГУЛАГ GUŁag) - Zarząd Główny Wychowawczych Obozów Pracy i Osiedli Pracy
- АХУ (ACHU) - Zarząd Administracyjno-Gospodarczy
- ОАГС (OAGS) - Wydział Aktów Stanu Cywilnego
Do 1939 roku struktura Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych uległa zmianie trzykrotnie, m.in. w listopadzie 1936 roku, po objęciu kierownictwa NKWD przez Nikołaja Jeżowa, 9 czerwca 1938 roku, rozkazem ludowego komisarza spraw wewnętrznych numer 00362 wprowadzono nową organizację wydziałów operacyjno-czekistowskich NKWD i 29 września 1938 roku, zmieniono struktury NKWD ZSRR, zwiększając liczbę zarządów.
Struktura Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych na wrzesień 1938 roku przedstawiała się następująco:
Struktura NKWD - Piotr Kołakowski: NKWD i GRU na ziemiach polskich, Dom wydawniczy Bellona Warszawa 2002
[edytuj] GUGB
Najważniejszym organem NKWD ZSRR był Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego (Gławnoje Uprawlenije Gosudarstwiennoj Bezopastnosti – GUGB), który przejął funkcje dawnego OGPU. W 1934 roku, w centralnym aparacie GUGB było zatrudnionych 1410 osób. 25 grudnia 1936 roku dla celów konspiracyjnych wprowadzono numerację wydziałów GUGB. Lokalne zarządy (UNKWD) republik związkowych, krajów i obwodów miały struktury na wzór centralnej. Formalnie było tak, jak gdyby OGPU przekształcono w zarząd Komisariatu Spraw Wewnętrznych, jednak faktycznie GUGB kontrolował cały zakres działalności NKWD. Podporządkowanemu służbie bezpieczeństwa NKWD podlegały odtąd: milicja, służba ochrony pogranicza, oddziały wojskowe, które nie wchodziły w skład armii i floty, obozy pracy przymusowej, więziennictwo i straż pożarna.
GUGB był odpowiedzialny był m.in. za bezpieczeństwo wewnętrzne, ochronę rządu, wywiad zagraniczny i kontrwywiad. Pod koniec 1937 roku w skład GUGB NKWD wchodziły następujące wydziały:
- OORPP - Wydział Ochrony Przywódców Partii i Państwa (ООРПП)
- OO - Wydział Operacyjny (ОО)
- KRO - Wydział Kontrwywiadu (КРО)
- SPO - Wydział Tajno-Polityczny (СПО)
- OO - Wydział Specjalny (ОО)
- TO - Wydział Transportu (ТО)
- INO - Wydział Zagraniczny (ИНО)
- USO - Wydział Ewidencyjno-Statystyczny (УСО)
- SO - Wydział Specjalny (Szyfrów) (СО)
- TO - Wydział Więzienny (ТО)
- WO - Wydział Transportu Wodnego (ВО)
- OOT - Wydział Techniki Operacyjnej (ООТ)
Na czele Głównego Zarządu Bezpieczeństwa Państwowego (GUGB) stał naczelnik, który był także pierwszym zastępcą Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych. Po włączeniu OGPU do NKWD jako GUGB, pierwszym naczelnikiem został wówczas komisarz bezpieczeństwa państwowego 1 rangi Jakow Agranow, właściwie Jankiel Sodersohn, wieloletni funkcjonariusz organów bezpieczeństwa, na początku lat trzydziestych naczelnik Gułagu. Zginął podczas czystek stalinowskich rozstrzelany 1 sierpnia 1938 roku. Jego miejsce zajął Michaił Petrowicz Frinowski. Frinowski wykazał się dużym okrucieństwem podczas tzw. czystek z końcowych lat trzydziestych, m.in. osobiście otruł ówczesnego naczelnika INO (wywiadu (oddział) zagranicznego GUGB/NKWD) Abrama Słuckiego. Podzielił los Agranowa, za współpracę z wywiadem polskim i japońskim oraz wykroczenia podczas pracy w NKWD został rozstrzelany 8 lutego 1940 roku. Następnym naczelnikiem GUGB został Ławrientij Beria, późniejszy szef NKWD, a wcześniej szef policji politycznej w Gruzji. Gdy Beria został szefem NKWD na stanowisku naczelnika GUGB zastąpił go Wsiewołod Mierkułow, późniejszy ludowy komisarz bezpieczeństwa państwowego (tj. szef NKGB), a po wojnie minister bezpieczeństwa państwowego, tj. szef MGB.
[edytuj] Wielka czystka
NKWD był głównym narzędziem (a później także ofiarą) tzw. wielkiej czystki przeprowadzonej w latach 1936-1938 na rozkaz centralnych organów partii komunistycznej. W tym okresie zamordowano kilka milionów osób, a kilkakrotnie więcej trafiło do obozów koncentracyjnych.
Po zakończeniu czystki w Armii Czerwonej, flocie i lotnictwie której ofiarami padło m.in: 3 z 5 marszałków, 13 z 15 dowódców armii (komandarmów), 8 z 9 admirałów, 50 z 57 dowódców korpusu (komkorów) oraz 154 ze 186 dowódców dywizji (komdiwów), organy NKWD rozpoczęły czystki w służbach specjalnych. Szczególnie ucierpiał funkcjonujący doskonale wywiad zagraniczny (INO). Pod ostrza siepaczy z NKWD najpierw poszli naczelnicy INO, bardzo doświadczeni oficerowie wywiadu, tacy jak Abram Słucki, komisarz bezpieczeństwa państwowego II rangi, naczelnik 7 Departamentu GUGB, czyli wywiadu zagranicznego. Słucki w grudniu 1938 roku został zaproszony do gabinetu zastępcy ówczesnego szefa NKWD Nikołaja Jeżowa, Michaiła Frinowskiego, potem wyniesiono jego ciało, oświadczając, że zmarł na zawał serca. Prawdopodobnie został otruty kwasem cyjanowodorowym. Zginęli też jego następca, Zelman Pasow, następca Pasowa i przełożony Pawła Sudopłatowa Siergiej Szpigelglas.
Po naczelnikach INO, przyszedł czas na wysokich oficerów wywiadu pracujących w centrali na Łubiance. W więzieniach znaleźli się m.in. major bezpieczeństwa państwowego Leonid Eitingon, główny organizator akcji zamordowania Trockiego, oraz wielu innych oficerów wywiadu zagranicznego.
Kolejnym celem stali się oficerowie i agenci przebywający na zagranicznych placówkach. Pod byle pretekstem wzywano rezydentów, agentów, którzy po powrocie natychmiast trafiali do moskiewskich więzień, a następnie, po wielodniowym katowaniu, pod plutony egzekucyjne NKWD. Tak zginęli tzw. Wielcy nielegałowie (oficerowie wywiadu nielegalnego) jak: Dmitrij Bystroletow, jeden z czołowych agentów wywiadu nielegalnego. Należał do grupy szczególnie zasłużonych bohaterów wywiadu zagranicznego, których portrety zawieszono w tajnej izbie pamięci w siedzibie Pierwszego Zarządu Głównego KGB w Jasieniewie, obecnej centrali Służby Wywiadu Zagranicznego Federacji Rosyjskiej. Bystroletow przeżył, lecz następne 15 lat swojego życia spędził w łagrze. Likwidacja nielegalnego rezydenta w Londynie Arnolda Deutscha oraz jego następcy innego wielkiego nielegała Theodora Mallego, spowodowała całkowity paraliż tej bardzo ważnej placówki wywiadowczej. Na ich miejsce przychodzili ludzie bez pojęcia o wykonywanym fachu, np. Grigorij Grafpen (ps SAM), który ze swoimi agentami spotykał się w parku naprzeciwko radzieckiej ambasady w Londynie.
Niektórzy, domyślając się, że powrót do kraju równa się z wyrokiem śmierci, odmówili powrotu. Tak było z byłym szefem Głównego Zarządu Wywiadu - GRU, Aleksandrem Orłowem. Czystki stalinowskie w jeszcze większym stopniu dotknęły wywiad wojskowy Armii Czerwonej - GRU. Generał Dmitrij Wołkogonow, autor książki Trockij (Moskwa 1992), na stronie 222 tomu II pisze:
W latach 1937 - 1938 aresztowania w strukturach wywiadu i kontrwywiadu NKWD oraz GRU objęły około 32 tysiące funkcjonariuszy. Uwięziono, a następnie rozstrzelano prawie połowę pracowników wywiadu, w tym czterech szefów GRU - Jana Berzina, Siemiona Urickiego, Siemiona Giendina, Iwana Proskurowa, prawie wszystkich ich zastępców, oraz większość naczelników wydziałów w centrali wywiadu wojskowego. Uratował się jedynie Aleksandr Orłow, uciekając na Zachód.
[edytuj] Odrębny komisariat
W lutym 1941 roku na polecenie Józefa Stalina wywiad zagraniczny (INO) i służby bezpieczeństwa (dotychczasowy Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego - GUGB), zostały wyłączone z Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych NKWD i stały się niezależnym Ludowym Komisariatem Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR (sk-NKGB ZSRR), na którego czele stanął Wsiewołod Mierkułow, dotychczasowy pierwszy zastępca Berii i naczelnik GUGB. (Oddział zagraniczny - Innostrannyj Otdieł), został przemianowany na INU (Inostrannoje Uprawlenije Zarząd Zagraniczny) i funkcjonował jako I Zarząd NKGB, którym kierował major bezpieczeństwa państwowego Paweł Fitin. NKWD pozostało pod zwierzchnictwem Ławrientija Berii i zasadniczo zajmowało się wewnętrznymi sprawami policyjnymi i projektami budowlanymi na dużą skalę. Do stanu poprzedniego powrócono już w lipcu tego samego roku (1941), po wybuchu wojny z Niemcami. NKGB włączono na powrót do NKWD, jako jeden z głównych zarządów tej instytucji - GUGB. Struktury organizacyjne nadane służbom bezpieczeństwa i wywiadu zagranicznego w marcu 1943 roku (między innymi ponownie zlikwidowano "GUGB" i utworzono odrębny Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego NKGB, na czele którego stanął ponownie Wsiewołod Mierkułow), utrzymały się przez 3 następne lata, czyli do 1946 roku. Amerykański analityk wywiadu, John Dziak, pisze w swej książce - Chekisty: A History of KGB (1988) między innymi:
Tych szczególnych zmian organizacyjnych nigdy w pełni nie wyjaśniono, ale być może miały one coś wspólnego z wchłonięciem przez ZSRR podbitych krajów i narodów - Estonii, Litwy, Łotwy, części Polski i oderwaniem od Rumunii Besarabii i północnej Bukowiny. Liczba aresztowań, deportacji, egzekucji i łagrów zwiększyła się, a to wymagało zreorganizowanych i zwiększonych sił bezpieczeństwa. (....) Szok spowodowany agresją i szybkimi postępami Wehrmachtu doprowadził w lipcu 1941 roku do fuzji i oba organy znowu połączyły się jako NKWD pod kierownictwem Berii.
(....) Zwycięstwa pod Stalingradem stworzyły perspektywę odzyskania wojennych strat, stąd ponowny rozdział, jak ten z 1941 roku (NKWD - NKGB).
[edytuj] Struktura NKWD 1939
W grudniu 1939 roku struktura centralnego aparatu bezpieczeństwa ZSRR, składała się z: kierownictwa, sekretariatów, zarządów i wydziałów.
Kierownictwo NKWD ZSRR
- Ludowy Komisarz Spraw Wewnętrznych (LKSW) - Ławrientij Beria
- I zastępca LKSW, naczelnik GUGB - Wsiewołod Mierkułow
zastępcy LKSW
- ds. wojsk NKWD - Iwan Maslennikow
- ds. Milicji - Wasilij Czernyszow
- ds. Kadr - Siergiej Krugłow
sekretariaty i wchodzący w ich skład aparat
- Sekretariat NKWD - Stiepan Mamułow
- Sekretariat Kolegium Specjalnego przy LKSW - Władimir Iwanow
- Specjalne Biuro Techniczne - Walentin Krawczenko
- Biuro Specjalne - Piotr Szarija
- Grupa Kontrolno Inspekcyjna przy NKWD - Nikołaj Pawłow
- Pełnomocnik Specjalny NKWD - Aleksej Stefanow
- Sekretariat pierwszego zastępcy NKWD ds. GUGB - Wsiewołod Mierkułow
- Grupa Kontrolno-Inspekcyjna pod kierownictwem zastępcy LKSW - Wsiewołod Mierkułow
- Sekretariat zastępczy NKWD - Wasilij Czernyszow
- Sekcja ds. Organizacji siły Roboczej - Wsiewołod Mierkułow
- Stała Komisja Techniczna - ?
- Sekcja Prac Remontowych - Piotr Wainsztejn
- Sekcja Zaopatrzenia - M. Mitjuszyn
- Wydział przewozów kolejowych i wodnych NKWD ZSRR - ?
Zarządy i wydziały
- Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego (GUGB) - Wsiewołod Mierkułow
- Wydział 1 Specjalny (ewidencyjno-statystyczny) - Leonid Basztakow
- Wydział 2 Specjalny (techniki operacyjnej) - Jewgienij Łapiszyn
- Wydział 3 Specjalny (przeszukania, aresztowania, obserwacje) - Dimitrij Szadrin
- Wydział 4 Specjalny (laboratorium) - Michaił Filimonow
- Wydział 5 Specjalny (Ochrona skarbca państwowego) - Władimir Władimirow
- Wydział Mobilizacyjny - Iwan Szerediega
- Wydział Kadr - Siergiej Krugłow
- Zarząd Główny Gospodarczy - Bogdan Kobułow
- Zarząd Główny Transportu - Sołomon Milsztejn
- Zarząd Główny Więziennictwa - Aleksandr Gałkin
- Zarząd Główny Administracyjno-Gospodarczy - Juwielian Sumbatow-Topuridze
- Zarząd Główny Archiwów - Josif Nikitinski
- Zarząd Główny Ochrony Przeciwpożarowej - Nikołaj Istomin
- Zarząd Główny Milicji Robotniczo-Chłopskiej - Paweł Zujew
- Zarząd Główny Poprawczych obozów Pracy i Koloni - Wasilij Czernyszow
- Zarząd Główny Budowy Dróg - Wsiewołod Fiedotow
- Zarząd Komendanta Moskiewskiego Kremla - Nikołaj Spiridonow
- Zarząd Główny Wojsk Pogranicznych NKWD - Grigorij Sokołow
- Zarząd Główny Wojsk NKWD ds. Ochrony obiektów kolejowych - Aleksandr Guliew
- Zarząd Główny Wojsk Konwojowych NKWD - Władimir Szarapow
- Zarząd Główny Wojsk NKWD ds. Ochrony przedsiębiorstw przemysłowych -Imienia Kozik
- Zarząd Główny Wojsk Operacyjnych NKWD - P. Ariemiew
- Zarząd Główny Zaopatrzenia Wojskowego - Aleksandr Wurgaft
- Zarząd Główny Budownictwa Wojskowego - Iwan Lubyj
- Zarząd ds. Jeńców - Piotr Soprunienko
- Zarząd Budownictwa Kolejowego na Dalekim Wschodzie - Iwan Nikiszew
- Centralny Wydział Finansowy - Łazar Bierienzon
- Centralny Wydział Akt Stanu Cywilnego - Fjedor Sołodow
W 1940 roku w strukturze Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych ZSRR nastąpiły pewne zmiany, m.in.:
- 4 stycznia utworzono Zarząd Główny Obozów Budownictwa Kolejowego, naczelnikiem został Naftalij Frenkel
- 28 sierpnia powstał Zarząd Budownictwa Specjalnego dla fabryk kujbyszewskich (zakłady lotnicze) naczelnikiem został A. Lepiłow
- 13 września na bazie Wydziału Hydrotechnicznego Zarządu Głównego Poprawczych Obozów Pracy i Kolonii powołano do życia Zarząd Obozów Budownictwa Hydrotechnicznego NKWD ZSRR
W strukturze NKWD ZSRR znajdowała się centralna Rada Towarzystwa Sportowego DYNAMO, i centralny klub pracowników NKWD ZSRR.
W styczniu 1942 roku w centralnym aparacie bezpieczeństwa ZSRR w Moskwie zatrudnione były 32.642 osoby.
[edytuj] Stopnie NKWD 1935-1940
| Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego | Główny Zarząd Ochrony Pogranicznej i Wewnętrznej | Milicja Robotniczo-Chłopska |
|---|---|---|
| Komisarz Generalny Bezpieczeństwa Państwowego | BRAK DANYCH | BRAK DANYCH |
| Komisarz Generalny Bezpieczeństwa Państwowego 1 rangi | Komandarm 1 rangi | Główny Dyrektor Milicji |
| Komisarz Generalny Bezpieczeństwa Państwowego 2 rangi | Komandarm 2 rangi | Dyrektor Milicji |
| Komisarz Generalny Bezpieczeństwa Państwowego 3 rangi | Komkor | Inspektor Milicji |
| Starszy major Bezpieczeństwa Państwowego | Komkor | Starszy major Milicji |
| Major Bezpieczeństwa Państwowego | Kombrig | Major Milicji |
| Kapitan Bezpieczeństwa Państwowego | Pułkownik | Kapitan Milicji |
| --------- | Podpułkownik | --------- |
| Starszy Lejtnant Bezpieczeństwa Państwowego | Major | Starszy Lejtnant Milicji |
| Lejtnant Bezpieczeństwa Państwowego | Kapitan | Lejtnant Milicji |
| Mł. Lejtnant Bezpieczeństwa Państwowego | Starszy lejtnant | Mł. Lejtnant Milicji |
| Sierżant Bezpieczeństwa Państwowego | Lejtnant | Sierżant Milicji |
| --------- | Mł. Lejtnant | --------- |
- Stopień podpułkownika w Głównym Zarządzie Ochrony Pogranicznej i Wewnętrznej (GUPWO) wprowadzono 1 września 1939 roku.
- Stopień mł. lejtnanta w Głównym Zarządzie Ochrony Pogranicznej i Wewnętrznej (GUPWO) wprowadzono 20 sierpnia 1937 roku.
- Od 9 lutego 1943 roku stopień St. major bezpieczeństwa państwowego, zamieniono na stopień Komisarz Bezpieczeństwa Państwowego. Wtedy też pojawiły się stopnie pułkownik i podpułkownik bezpieczeństwa państwowego.
- Od 11 lutego 1943 roku wszystkim kapitanom bezpieczeństwa państwowego nadano stopnie podpułkownik bezpieczeństwa państwowego, starszym lejtnantom bezpieczeństwa państwowego stopnie majora bezpieczeństwa państwowego itd.
- Wszystkie te stopnie przetrwały do 9 lipca 1945 roku, kiedy to zostały zamienione na odpowiadające im stopnie wojskowe.
- Uchwałą Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 6 lipca 1945 roku, zniesiono specjalne stopnie dla kierowniczych osób z NKWD NKGB i wprowadzono ogólnowojskowe stopnie oficerskie i generalskie.
- Dla generałów wojsk i organów NKWD NKGB wprowadzono formę odzieży ustanowioną dla generałów Armii Czerwonej.
- Warto dodać, ze oficerowie NKWD mieli znacznie wyższe uposażenie niż oficerowie RKKA (Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona) o równorzędnych stopniach. Oprócz tego mieli podwójną wysługę lat (1 rok służby oficera NKWD równał się dwóm latom służby oficera RKKA).
Piotr Kołakowski - NKWD i GRU na ziemiach Polskich 1939-1945 - (Kulisy wywiadu i kontrwywiadu) - Dom wydawniczy Bellona Warszawa 2002
[edytuj] Zmiana nazwy i podział na ministerstwa
W 1946 roku na rozkaz Józefa Stalina ponownie przeprowadzono transformację organów wywiadu, kontrwywiadu i bezpieczeństwa. Dotychczasowe Ludowe Komisariaty przeformowano w ministerstwa.
[edytuj] Ministerstwo Spraw Wewnętrznych ZSRR
Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (NKWD), został przeformowany na Ministerstwo Spraw Wewnętrznych ZSRR (MWD), na czele którego stanął Siergiej Krugłow. Do kompetencji ministerstwa SW należało, m.in. - porządek publiczny czyli milicja, Straż pożarna, więziennictwo, obozy pracy przymusowej czyli GUŁag, wojska ochrony pogranicza i wojska wewnętrzne MSW, oraz nadzorowanie terenowych instytucji rządowych w republikach krajach i obwodach całego Związku Radzieckiego. Ministrami spraw wewnętrznych byli kolejno, Siergiej Krugłow, Ławrientij Beria, ponownie Siergiej Krugłow i ostatnim minister SW był Nikołaj Dudorow.
[edytuj] Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR
Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR (sk.NKGB) przemianowano na Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR (sk.MGB), pod kierownictwem tego samego szefa, czyli Wsiewołoda Mierkułowa, którego następnie zastąpili, Wiktor Abakumow były szef kontrwywiadu wojskowego Smiersz, Siergiej Ogolcow oraz Siemion Ignatiew. W kompetencji ministerstwa b.p. leżał m.in. - wywiad zagraniczny którym się zajmował I Zarząd , kontrwywiad którym się zajmował II Zarząd, i kontrwywiad wojskowy którym się zajmował III Zarząd ministerstwa b.p. W strukturze MGB była także policja polityczna, która kontrolowała wszystkie kierunki życia społecznego w Związku Radzieckim.
[edytuj] Zabójcy z radzieckich tajnych służb (mokryje dieła)
Od samego początku istnienia radzieckich służb specjalnych, w ich strukturach organizowano specjalne grupy, wydziały lub departamenty zajmujące się tzw. mokrą robotą. W latach 20. oraz 30., działała tzw. grupa Jaszy, pod dowództwem Jakowa Sieriebrianskiego przy Oddziale Administracyjnym Zjednoczonego Państwowego Zarządu Politycznego OGPU. Jedną z akcji grupy Jaszy było porwanie z ulicy Paryża i zamordowanie generała Aleksandra Kutiepowa, przywódcy emigracyjnego Rosyjskiego Związku Ogólnowojskowego ROWS. Kiedy w ZSRR nadchodził czas czystek, Józef Stalin, przewidując, że wielu oficerów wywiadu - rezydentów, agentów itp. nie zechce powrócić do kraju, w grudniu 1936 roku polecił nowo mianowanemu szefowi NKWD Nikołajowi Jeżowowi utworzyć oddział w rodzaju grupy Jaszy. Tak powstał Zarząd Zadań Specjalnych NKWD, który zorganizował lotne grupy, których zadaniem było mordowanie ludzi odmawiających powrotu do kraju. Jedną z ofiar Zarządu Zadań Specjalnych został Ignace Reiss (Ignac Perecki - ps. Rajmond), agent NKWD działający w Paryżu. Ciało Reissa przeszyte kulami znaleziono na poboczu autostrady prowadzącej do Lozanny.
Ofiarą NKWD padł także Jewhen Konowalec, przywódca Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Zamachu dokonał w Rotterdamie 23 maja 1938 Paweł Sudopłatow, później wysokiej rangi funkcjonariusz NKWD oraz szef Zarządu Zadań Specjalnych. W 1941 roku istniała Sekcja specjalna NKWD, zajmująca się tzw. mokrą robotą, w latach 1941-1942 II Wydział NKWD, Specjalny (Techniki Operacyjnej), następnie od 1942 do 1946 roku IV Zarząd kolejno - Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych NKWD, Bezpieczeństwa Państwowego NKGB i Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego MGB. Po II wojnie światowej zadania specjalne przejął Wydział DR, a następnie Biuro specjalne nr 1 MGB. Po wchłonięciu MGB przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (MVD) w 1953 roku, zadaniami specjalnymi zajmował się IX Wydział MVD.
[edytuj] Budynki NKWD
Czeka, GPU oraz NKWD przejęły po rewolucji liczne budynki lub wybudowały nowe na obszarze całego Związku Radzieckiego.
- Sankt Petersburg:
- Smoleńsk:
- ul. Dzierżyńskiego 13, obecnie delegatura MSW, fotografowanie zakazane
- Twer:
- ul. Sowiecka, obecnie Akademia Medyczna
- Władywostok:
- ul. Suchanowa 8 - do rewolucji Szkoła Handlowa, następnie Uniwersystet, od 1939 regionalna administracja NKWD, od 1956 rektorat Uniwersytetu Dalekowschodniego [4].
- Kijów:
- Obecny budynek rządu [5]
- Pałac Październikowy, przed rewolucją Instytut Błagorodnych Diewic, obecnie "MIędzynarodowe Centrum Kultury i Sztuki Związków Zawodowych Ukrainy"
- Charków:
- ul. Dzierżyńskiego 3
- Mińsk białoruski:
- Budynek powstał po wojnie, jako jeden z pierwszych w zrujnowanym mieście [6].
[edytuj] Zobacz też
[edytuj] Źródła
- Piotr Kołakowski NKWD i GRU na ziemiach Polskich 1939-1945. Kulisy wywiadu i kontrwywiadu, Dom wydawniczy Bellona Warszawa 2002
- Paweł Wieczorkiewicz Łańcuch Śmierci: Czystka w Armi Czerwonej 1937-1939, Oficyna Wydawnicza RYTM Warszawa 2001
- Thomas B. Allen, Norman Polmar Spy Book: The Encyclopedia of Espionage, 1997
- Bogusław Wołoszański Ten okrutny wiek, cz. I Sensacje XX Wieku, Warszawa 1995
- Bogusław Wołoszański Ten okrutny wiek, cz. II Sensacje XX Wieku, Warszawa 1996
- Paweł Sudopłatow Wspomnienia niewygodnego świadka, seria Kulisy wywiadu i kontrwywiadu, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 1999
[edytuj] Linki zewnętrzne
Obecne: GRU od 1918 • SWR od 1991 • FSB od 1995
Historyczne: III Oddział Kancelarii Osobistej Jego Cesarskiej Mości 1826-1880 • Ochrana 1881-1917 • Czeka 1917-1922 • GPU 1922-1923 • OGPU 1923-1934 • GUGB 1934-1941-1943 • NKWD 1934-1946 • NKGB 1941/1943-1946 • Smiersz 1943-1946 • MGB 1946-1953 • MWD 1946-1960 • KI 1947-1951 • KGB 1954-1991 • PGU 1954-1991
Tematy wspólne: Zarząd do spraw Jeńców Wojennych Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych ZSRR • SZON
