Ґ

Z Wikipedii

Ґ, ґ (ukr. ge) — piąta litera alfabetu ukraińskiego, czasami nieoficjalnie stosowana także w ortografii białoruskiej. Oznacza rzadko w tych językach występujący dźwięk [g], spotykany wyłącznie w wyrazach zapożyczonych i transkrypcji nazw obcojęzycznych.

W zachodniej Rusi konieczność oddania dźwięku [g] pojawiła się już w średniowieczu, w związku z intensywnymi kontaktami z językiem niemieckim i polskim. W ówczesnej zachodnioruskiej ortografii używano do tego celu dwuznaku кг – być może pod wpływem greckiego dwuznaku γκ o tej samej funkcji. Postać litery Ґ pochodzi z bizantyjskiej greckiej kursywy, gdzie była jednym ze sposobów zapisu litery gamma; spotyka się ją tam już na przełomie XVI i XVII wieku. W grafii ukraińskiej litera ta pojawiła się dopiero w XIX wieku w Austro-Węgrzech. Innymi kandydatami dla oznaczenia dźwięku [g] były stary dwuznak кг oraz zapożyczone z alfabetu łacińskiego g. W Rosji natomiast litera Ґ weszła do użycia (w zapisie języka ukraińskiego) dopiero w roku 1905. W roku 1933 na polecenie władz ZSRR została usunięta z alfabetu ukraińskiego jako „burżuazyjna”, zachowała się częściowo wyłącznie w literaturze lingwistycznej w transktypcji fonetycznej. Używana była jednak powszechnie na emigracji (do 1945 r. również w Polsce). Przywrócona do alfabetu ukraińskiego w roku 1990.

Oficjalnie litera Ґ nazywa się ґе; potocznie używane są także nazwy: ґе з гачком i ґе з гичкою.

Z literą Ґ związany jest stary spór o zakres jej użycia, trwający od XIX wieku między Ukraińcami z Zachodu i Wschodu. Chodzi głównie o pisownię zapożyczeń z języków zachodnich zawierających literę G. Ogólnie rzecz biorąc, dialekty wschodnie zapożyczały więcej za pośrednictwem języka rosyjskiego, z czego wynika wymowa i chęć pisowni Г (np. region – [rɛɦʲˈjon] регіон); z kolei do dialektów wschodnich więcej zapożyczeń trafiało bezpośrednio lub za pośrednictwem niemieckiego, polskiego, czeskiego i węgierskiego, z czego wynika wymowa i chęć pisowni Ґ ([rɛgʲˈjon] реґіон). Obecne zasady ortografii nawiązują do zawartego w 1928 roku kompromisu, który zasadniczo bliższy był wymowie wschodniej. Jego zasadniczą wadą jest brak jasnych reguł, według których uczyniono pojedyncze ustępstwa na rzecz wymowy zachodniej.