Ѣ

Z Wikipedii

Jać (Ѣ, ѣ) (scs. ѣть, ros., ukr. ять, buł. ят lub е двойно, ser. јат, cho. jat) - to nazwa 32. litery starej cyrylicy oraz głoski oznaczanej tą literą. W transliteracji slawistycznej oznaczana jest literą ě (zapożyczoną z alfabetu czeskiego).

W języku prasłowiańskim jać była samogłoską długą. Przyjmuje się, że realizowana była jako dźwięk [æ:], który pochodził z wcześniejszych głosek [e:], [oj], lub [aj].

Znaczące jest zmieszanie już w najwcześniejszych tekstach głosek jać i jotowanego a. Tłumaczyć to można tym, że w dialektach sołuńskich, na których był oparty język staro-cerkiewno-słowiański, doszło do przesunięcia /æ:/ w /ja/ niezależnego od dialektów północnych i wschodnich. Dodatkowo zmieszanie to pogłębił fakt, że w cyrylicy litera mały jus (Ѧ) jest graficznie podobna do litery reprezentującej jać w głagolicy (Ⱑ - w unikodzie w. 4.1, ).

Spis treści 1 Język prasłowiański 2 Rozwój głoski ě w językach słowiańskich 3 Jać w języku rosyjskim 4 Jać w języku serbsko-chorwackim 5 Jać w języku bułgarskim 6 Kodowanie

[edytuj] Język prasłowiański

W języku prasłowiańskim istniała samogłoska niska, przednia, szeroka (a więc zbliżona w wymowie do 'a), oznacza się ją w transkrypcji znakiem ě.

Pochodzi ona z:

• PIE ē: PIE *ŭēr- > PS *věra, PIE *sēmen > PS *sěmę
• PIE ŏĭ, ăĭ poprzez oĭ: PIE *genăĭ > *ženoĭ > PS ženě (NAV du f); PIE *ŭlkoi > *vlkoĭ > PS vlcě (L sg m)
• PIE ŏĭ, ăĭ poprzez aĭ: PIE *genāĭ > *ženaĭ > PS ženě (DL sg f)
• PIE i PS e w grupach TrěT, TlěT: PS *bergъ > SCS brěgъ; PS *melko > SCS mlěko

[edytuj] Rozwój głoski ě w językach słowiańskich

W poniższym tekście głoska jest zapisywana pismem pochylonym, litery zaś pismem pogrubionym, przykładowo: jać przechodzi w ie, zapisywane literą ě. Przykłady są podane pismem prostym

• Język staro-cerkiewno-słowiański zachowuje dźwięk ě.

W głagolicy był jeden znak na oddanie dwóch bliskich sobie dźwięków: ě i ja, w cyrylicy rozróżnianio już te dźwięki zapisując je odrębnymi literami, odpowiednio: ѣ, я. Przykłady: яко, ясти, чаяти, мария, буря, земля, воня, назарянинъ, другая, убояше, вѣдѣти, бѣлъ, тебѣ, рѣка, лѣсъ, женѣ.

• Język polski - 'a : 'e

Jać przechodzi w polszczyźnie w 'e. Występuje przegłos polski - zmiękczające poprzedzającą spółgłoskę 'e powstałe z ě przechodzi przed t, d, n, s, z, ł, r w 'a (również zmiękczające poprzedzającą spółgłoskę). Przykłady: biały : bielić, wiara : wierzyć, źrebię, brzeg, miesiąc, las : leśny, lato : letni, świeca

• Język czeski

krótka: e, ie (po spółgłoskach wargowych) zapisywana jako ě, np. sem, seme, les, léto, měřit, svět, věřit.

długa: i: zapisywane jako í, np. bílý, císař, víra

• Język słowacki

krótka: e, np. sem, semeno, les, leto, merať, mesiac, svet, veriť

długa: ie, np. biely, viera, svieca

• Język górnołużycki - ė (głoska e nieco przesunięta w kierunku i / y) zapisywana literą ě

wěra, lěs, swět, swětło, běły, lěto

• Język dolnołużycki - ė (głoska e nieco przesunięta w kierunku i / y) zapisywana literą ě

wěra, lěs, swěca, swět, swětło, běły, lěto

• Język rosyjski - ie

Przykłady: вера, лес, светло, белый, лето, ведеть

Przed reformą ortografii: вѣра, лѣсъ, свѣтло, бѣлый, лѣто, вѣдѣть

• Język ukraiński - i

Przykłady: світ, світло, ліс, білий, літо, віра, відьма

• Język białoruski - iе : ia

Przykłady: лес : лясы, вера, белы, свет

• Język słoweński - e

Przykłady: svet, mesec, leto, bel

• Język chorwacki

krótka: je, np. pjesma, vješt, djeca, sjesti, gdje

długa: ije, jē,np. cvijet, riječ, sijeno, nijem

• Język serbski ma dwie normy:
  • ekawską: e, np. cvet, reč, seno, nem, pesma, vešt, deca, sesti, gde
  • jekawską (tak jak w języku chorwackim): je (krótka), ije, jē (długa), np. cvijet, riječ, sijeno, nijem, pjesma, vješt, djeca, sjesti, gdje

• Język macedoński - e

Przykłady: свет, лето, вера, дедо, цвет, реч

• Język bułgarski - e, ia

Przykłady: верен : вярна, лято, где, вест, свят : световен

[edytuj] Jać w języku rosyjskim

Jać w języku rosyjskim zlało się całkowicie z e. Niektórzy (W. K. Matthews) twierdzą, że stało się tak już w XI wieku, a obecność jaci w ortografii aż do XX wieku wynikało z wpływu języka staro-cerkiewno-słowiańskiego jako języka liturgicznego. Jednak wskazuje się, że w dialektach jać różniła się od e (przynajmniej w sylabach akcentowanych) jeszcze w XVIII wieku.

Pozostawienie jaci podczas reformy rosyjskiego alfabetu w 1708 wskazuje na to, że wymowa liter [e] i [ѣ] różniła się od siebie. Jednak już pod koniec XVIII wieku, Michaił Łomonosow zauważył, że różnica w wymowie tych liter jest ledwo zauważalna. 100 lat później autor „Rosyjskiej ortografii", Grot pisał, że jać wymawia się jak [e]. W XX wieku ślady tej litery pozostały tylko w niektórych rosyjskich gwarach.

Latem 1917 r. Rząd Tymczasowy w Rosji wydał dekret o reformie rosyjskiej ortografii, jednak dla jej wprowadzenia w życie potrzebne były jeszcze dwa dekrety bolszewików. W ten sposób rosyjski alfabet utracił twarde znaki na końcu wyrazu, literę [i] i jać. Ta ostatnia stała się niemal symbolem "białego" oporu przeciwko bolszewikom oraz wszystkiego tego, co odeszło w przeszłość wraz z nową władzą. Słowo хлѣбъ (chleb) pisano przez jać, po rewolucji bolszewickiej, gdy nastał głód, mówiono, że bolszewicy usunęli jać wraz z chlebem.

Rosyjskie publikacje wydawane poza granicami ZSRR jeszcze długo po II wojnie światowej zachowywały starą ortografię. Rosyjscy inteligenci na emigracji pisali zawzięte obrony jaci, a w samym ZSRR drukarniom odbierano czcionki z "wrogimi" literami. We współczesnej Rosji obserwuje się pewną modę na powrót do używania jaci, szczególnie w znakach towarowych.

[edytuj] Jać w języku serbsko-chorwackim

W języku serbsko-chorwackim jać rozwinęła się trojako, na tej podstawie wyróżnia się trzy dialekty:

• ѣ > e - dialekty ekawskie
• ѣ > i - dialekty ikawskie
• ѣ > iјe (długa jać) i ѣ > јe (krótka jać) - dialekty jekawskie

Przykłady:

mlѣko > млеко/mleko, млико/mliko, млијеко/mlijeko

mѣsto > место/mesto, мисто/misto, мјесто/mjesto

Dialekty ekawskie stanowią podstawę języka serbskiego, jekawskie - chorwackiego, ikawskie nie są traktowane jako literackie.

[edytuj] Jać w języku bułgarskim

W języku bułgarskim istnieje tak zwana granica jaci (ятова граница) przebiegająca orientacyjnie z Nikopolu nad Dunajem do Sołunia (Saloniki) nad Morzem Egejskim. Granica ta jest najważniejszą izoglosą języka bułgarskiego. Rozdziela ona obszary wschodnie, gdzie jać jest wymawiana jako 'a albo e (бял – бели) od obszarów zachodnich, gdzie jać jest realizowana tylko jako e (бел – бели) - podobnie jak w języku macedońskim i serbskim.

Usunięcie w roku 1945 jaci z alfabetu bułgarskiego zostało potraktowane przez niektórych jako "zdrada zachodnich dialektów" i sztuczny rozdział od macedońszczyzny. Po roku 1989 proponowano przywrócenie jaci do alfabetu bułgarskiego.

[edytuj] Kodowanie

Kodowanie		dwójkowo	szesnastkowo	ósemkowo	dziesiątkowo
Unikod	WIELKA LITERA	0000010001100010	0462	2142	1122
	mała litera	0000010001100011	0463	2143	1123

W HTMLu dla małą literę można kodować jako Ѣ lub Ѣ wielką literę ѣ lub ѣ.