Alfabet ukraiński

Z Wikipedii

Alfabet ukraiński – alfabet wywodzący się z cyrylicy, stanowiący odmianę grażdanki, przystosowany do zapisu języka ukraińskiego.

Spis treści 1 Historia alfabetu i ortografii ukraińskiej 1.1 Początki 1.2 Odrodzenie narodowe i wojna ortograficzna 1.3 Wprowadzenie ortografii fonetycznej 1.4 Czasy Związku Radzieckiego 1.5 Współczesność 2 Alfabet 3 Bibliografia 4 Przypisy 5 Zobacz też

[edytuj] Historia alfabetu i ortografii ukraińskiej

[edytuj] Początki

Początkowo do zapisu języka ukraińskiego używano cyrylicy w wersji cerkiewnosłowiańskiej. Miało to związek z faktem, iż język cerkiewnosłowiański odgrywał częściowo rolę języka literackiego, a przynajmniej wywierał nań znaczący wpływ. Ponieważ fonetyka ukraińska różniła się od cerkiewnosłowiańskiej, występowały liczne niekonsekwencje i niejednoznaczności pisowni. Standard pisowni ustalił się dopiero w roku 1619 z chwilą wydania gramatyki Meletija Smotryckiego. Wprowadził on do użytku charakterystyczną tylko dla alfabetu ukraińskiego literę ґ na oznaczenie dźwięku [g]. Jednocześnie od XVI w. równolegle, choć rzadziej, korzystano z alfabetu łacińskiego (zob. łacinka ukraińska).

W 1708 roku w Rosji wprowadzono grażdankę – nowoczesną odmianę cyrylicy wzorowaną na drukowanym piśmie łacińskim. W niedługim czasie przyjęły ją wszystkie narody słowiańskie używające cyrylicy. Przy tym, Ukraińcom w Rosji narzucono używanie alfabetu w wersji rosyjskiej. Wskutek tego na początku XIX-wiecznego ukraińskiego odrodzenia narodowego używano ortografii etymologicznej, odwołującej się do zamierzchłej przeszłości, przy czym w austriackiej części Ukrainy – z użyciem cyrylicy cerkiewnosłowiańskiej, natomiast w rosyjskiej – z użyciem rosyjskiej grażdanki.

[edytuj] Odrodzenie narodowe i wojna ortograficzna

Dopiero działania na rzecz odrodzenia ukraińskiego języka literackiego doprowadziły do opracowania pierwszego alfabetu przystosowanego do jego specyfiki. Było to konieczne, gdyż nowoczesny język ukraiński zdecydowano się oprzeć na języku ludowym, którego dystans do cerkiewnosłowiańskiego i rosyjskiego był zbyt znaczący. Pierwsza połowa XIX w. upłynęła na dyskusjach językoznawców spierających się o wybór zasady fonetycznej lub etymologicznej. W międzyczasie w Austro-Węgrzech wydane zostało pierwsze większe dzieło literackie – zbiór Rusałka Dniestrowa, którego autorzy – Ruska Trójca – zastosowali pisownię fonetyczną. Rozszerzyli oni rosyjską grażdankę o nowe litery z cyrylicy cerkiewnej (krócej lub dłużej używane już wcześniej do zapisu języka ukraińskiego): і, є, ґ oraz dwuznaki ьо, йо, usunęli natomiast niepotrzebne litery ъ, ы. Sukces zbioru stanowił ważny argument dla zwolenników pisowni fonetycznej. W drugiej połowie XIX w. pisownię tę spopularyzował Pantelejmon Kulisz, od którego nazwiska wywiedziono nazwę współczesnej ukraińskiej cyrylicy – kuliszówka (ukr. кулішівка).

Co ciekawe, kuliszówka początkowo najwięcej zwolenników miała w Rosji. Natomiast w moskalofilskiej wówczas Galicji większość językoznawców stanowili konserwatywni działacze wspierani przez Kościół. Uważali oni wszelkie próby zmian za dążenie do polonizacji, wymuszając używanie ortografii cerkiewnosłowiańskiej. W 1842 r. wprowadzono wprawdzie do publikacji świeckich grażdankę, jednak używano jej wyłącznie w wersji etymologicznej, opartej o cerkiewnosłowiański lub rosyjski.

Rozważane przez władze w roku 1859 całkowite porzucenie cyrylicy i przejście na alfabet łaciński (tzw. łacinka) doprowadziły do tak wielkich protestów, że rząd austriacki raz na zawsze wycofał się z tego pomysłu. Nie udało się nawet wprowadzić bardzo ograniczonych zmian grażdanki – protesty przeciw usunięciu twardego znaku doprowadziły do wycofania się rządu austriackiego z już wprowadzonej reformy w roku 1861.

Jednakże w 1876 r. w Rosji zakazano druku większości publikacji w języku ukraińskim, zaś publikacje dozwolone mogły być drukowane wyłącznie z użyciem alfabetu rosyjskiego. Dyskusje nad ortografią musiały się więc siłą rzeczy przenieść do Galicji.

W tym czasie powstała m. in. drahomanówka (hercegowinka), opracowana w Genewie przez pochodzącego z Rosji Mychajła Drahomanowa na bazie nowego alfabetu serbskiego Vuka Karadžicia. Była to najprawdopodobniej propozycja najbardziej ze wszystkich odpowiadająca specyfice języka ukraińskiego (nie licząc łacinki). Zyskała poparcie sporej liczby socjalistów galicyjskich, używał jej m. in. Iwan Franko.

[edytuj] Wprowadzenie ortografii fonetycznej

Galicja zaczęła poddawać się dopiero w roku 1886, kiedy to nakładem lwowskiego Towarzystwa Naukowego im. Szewczenki ukazał się słownik ukraińsko-niemiecki Jewhena Żełechiwskiego, którego autor wybrał pisownię fonetyczną. Charakterystyczne dla tej ortografii było rozróżnienie i zmiękczającego (ї) i i niezmiękczającego (і), co było potrzebne dla odzwierciedlenia ówczesnej wymowy zachodnioukraińskiej. Oprócz liter usuniętych wcześniej przez Ruską Trójcę, usunięto również literę ѣ (jać) zastępując ją i. Na bazie tego słownika Fedir Gartner i Stepan Smal-Stoćkyj opracowali podręcznik Ruska hramatyka, dla której w 1893 r. uzyskali atest do użytku szkolnego. Tym razem władze austriackie nie ustąpiły protestom naukowców ani ambasady rosyjskiej. W ten sposób współczesna ortografia i alfabet ukraiński (choć z pewnymi osobliwościami galicyjskimi) zostały po raz pierwszy wprowadzone do użytku oficjalnego.

W Rosji ukraiński nie stał się językiem urzędowym, nie było więc urzędowo zatwierdzonej pisowni. Jednak po rewolucji 1805 r. odwołany został zakaz druku w języku ukraińskim i nakaz użycia rosyjskiego alfabetu. Dla Ukraińców rosyjskich naturalny był wówczas powrót do pisowni fonetycznej, której normy określił słownik Borysa Hrinczenki. Po rewolucji lutowej na Ukrainie zaczęto tworzyć szkoły z językiem ukraińskim. Dla ich potrzeb komisja ministerialna Ukraińskiej Republiki Ludowej opracowała pierwsze, skrótowe, zasady pisowni, wydane ostatecznie w 1919 r.

[edytuj] Czasy Związku Radzieckiego

Radziecka Ukraina początkowo przyjęła słownik z czasów krótkiej niepodległości, jednak po zakończeniu wojny polsko-radzieckiej powołano nową komisję Akademii Nauk, której zadaniem było szersze opracowanie zagadnienia. Komisja oparła się wyłącznie na dialektach wschodnioukraińskich i wschodnioukraińskiej tradycji ortograficznej. Pojawiły się więc żądania poszerzenia jej składu, co nastąpiło w 1927 r., kiedy to w Charkowie (ówczesnej stolicy) zwołano konferencję naukową z udziałem przedstawicieli Towarzystwa im. Szewczenki ze Lwowa. Ponieważ wszyscy dążyli do jednolitej ortografii, bez dopuszczenia alternatywnych wariantów, postanowiono w drodze kompromisu przyjąć niektóre wnioski strony galicyjskiej jako obowiązujące wszystkich – co doprowadziło do niespójności i niejasności reguł. Ortografię tę zatwierdził ludowy komisarz oświaty Ukraińskiej SRR w roku 1928, a Ukraińska Akademia Nauk i Towarzystwo im. Szewczenka w roku 1929.

Ortografia charkowska (ukr. харківський правопис) była w użyciu w Polsce do 1939 roku. Natomiast w Związku Radzieckim już w 1931 roku dopuszczono odstępstwa od kompromisu na rzecz dialektów wschodnioukraińskich, zaś po przejęciu pełni władzy przez Stalina, na fali rusyfikacji, wprowadzono nową ortografię. Jak jawnie stwierdzono w przedmowie, miała ona na celu oczyszczenie od „odchyleń nacjonalistycznych, które (…) skierowały język ukraiński na drogę oderwania od rosyjskiego (…), zorientowały język ukraiński na polską i czeską kulturę burżuazyjną, postawiły barierę między językiem ukraińskim i rosyjskim”^[1]. Kolejne wydanie z roku 1946 równie szczerze postawiło sobie za cel „udoskonalenie pisowni” tak, aby „zapewnić jedność z ortografiami bratnich narodów Związku Radzieckiego, szczególnie – rosyjskiego”^[2]. Kolejny „postęp” w tym kierunku dokonał się w roku 1960.

Rezultatem rusyfikacji było usunięcie z alfabetu litery ґ, zakaz pisowni и na początku wyrazu, ograniczenie pisowni и na rzecz і i in. Wszystkie te zmiany były sprzeczne z wymową, a więc stanowiły odwrót od pisowni fonetycznej na rzecz pisowni jak najbardziej zbliżonej do rosyjskiej. Doprowadziły tym samym do zmiany powszechnej wymowy w licznych przypadkach na rosyjską.

[edytuj] Współczesność

Dopiero u schyłku Związku Radzieckiego, w roku 1990 dokonano pierwszych zmian w kierunku derusyfikacji. Do alfabetu wróciła wówczas litera ґ. Kolejne zmiany zostały wprowadzone w roku 1993, jednak zostały uznane za niewystarczające. Dużą reformę ortografii zamierzano wprowadzić w roku 2001, jednak po protestach jej przeciwników prace zostały wstrzymane.

Główne punkty sporne to:

• pisownia г i ґ (г wprowadzono za Związku Radzieckiego, ale jego zwolennicy uważają proponowane poszerzenie używania ґ za galicyzację)
• pisownia ф i т w zapożyczeniach (proponuje się dostosować pisownię do zachodniosłowiańskiej zamiast rosyjskiej)
• pisownia є i е oraz i i и w zapożyczeniach (proponuje się odejść od rosyjskiej Європи na rzecz dawnej ukraińskiej Европи)
• pisownia и na początku wyrazu (obecnie zgodnie z ortografią rosyjską pisze się і)

W kręgach intelektualnych pojawiła się dość wcześnie idea równoległego wprowadzenia alfabetu łacińskiego. Zasadnicza linia sporu przebiega między zwolennikami pisowni angielskiej (na wzór obecnej transkrypcji urzędowej) i słowiańskiej (na wzór tradycyjnej łacinki). Coraz więcej mówi się też o możliwości wprowadzenia drahomanówki. Jednakże, mimo widocznego zwiększenia zainteresowania tymi propozycjami (z elitarnych czasopism przenikają już do codziennej prasy i forów internetowych), propozycje te wciąż nie mają znaczącego poparcia społecznego.

[edytuj] Alfabet

współczesna cyrylica	wymowa	transliteracja ISO 9	transkrypcja oficjalna[3]	transkrypcja polska[4]
А а	[ʌ]	A a	A a	A a
Б б	[b]	B b	B b	B b
В в	[β], [w][5]	V v	V v	W w
Г г	[ɦ]	G g	H h, GH gh[6]	H h
Ґ ґ	[g]	G̀ g̀	G g	G g
Д д	[d], [ɟ][7]	D d	D d	D d
Е е	[ɛ]	E e	E e	E e
Є є	[ʲɛ], [jɛ][8]	Ê ê	IE ie, YE ye[9]	JE je, IE ie, e[10]
Ж ж	[ʒ], [ʒʲ][11]	Ž ž	ZH zh	Ż ż
З з	[z], [ʑ][7]	Z z	Z z	Z z
И и	[ɪ]	I i	Y y	Y y
І і	[i], [ʲi][12]	Ì ì	I i	I i
Ї ї	[ji]	Ï ï	I i, YI yi[9]	JI ji
Й й	[j] ([ʝ]/[ç][13])	J j	I i, Y y[9]	J j
К к	[k]	K k	K k	K k
Л л	[ɫ], [ʎ][7], [l][14]	L l	L l	Ł ł, L l[15]
М м	[m]	M m	M m	M m
Н н	[n], [ɲ][7]	N n	N n	N n
О о	[ɔ]	O o	O o	O o
П п	[p]	P p	P p	P p
Р р	[r], [rʲ][7]	R r	R r	R r
С с	[s], [ɕ][7]	S s	S s	S s
Т т	[t], [c][7]	T t	T t	T t
У у	[u]	U u	U u	U u
Ф ф	[f]	F f	F f	F f
Х х	[x]	H h	KH kh	CH ch
Ц ц	[ʦ], [ʨ][7]	C c	TS ts	C c
Ч ч	[ʧ], [ʧʲ][11]	Č č	CH ch	CZ cz
Ш ш	[ʃ], [ʃʲ][11]	Š š	SH sh	SZ sz
Щ щ	[ʃʧ][16], [ʃʧʲ][11]	Ŝ ŝ	SCH sch	SZCZ szcz
Ь ь	[ʲ][17]	′ (prim)	' (apostrof)	´ (zmiękczenie)[18], I i[19]
Ю ю	[ʲu], [ju][8]	Û û	IU iu, YU yu[9]	JU ju, IU iu, u[10]
Я я	[ʲʌ], [jʌ][8]	Â â	IA ia, YA ya[9]	JA ja, IA ia, a[10]
’	—[20]	’ (apostrof)	—[21]	—[22]

Pismo ukraińskie posiada również cztery dwuznaki, których wymowa jest oczywista:

• ДЗ дз
• ДЖ дж
• ЬО ьо
• ЙО йо

[edytuj] Bibliografia

1. Історія українського правопису. W: Іван Огієнко: Історія української літературної мови. Київ: 2001. 
2. Чорновол, Ігор. Латинка в українському правописі: ретроспектива і perspektyva. Незалежний культурологічний часопис «Ї». 2001, 23.
3. Єдиний правопис для всіх. [dostęp 2008-01-09].

Przypisy

[edytuj] Zobacz też

• język ukraiński
• cyrylica
• grażdanka
• drahomanówka
• łacinka ukraińska