Język pomorski
Z Wikipedii
| pòmòrsczi jãzëk | |
| Obszar | Polska, Niemcy |
| Liczba mówiących | 50-200 tysięcy (brak dokładnych danych) |
| Ranking | - |
| Klasyfikacja genetyczna | Języki indoeuropejskie *Języki słowiańskie **Języki zachodniosłow. ***Języki lechickie ****Języki pomorskie |
| Pismo | łaciński |
| Kody języka | |
| ISO 639-1 | - |
| ISO 639-2 | - |
| SIL | - |
| W Wikipedii | |
| Zobacz też: język, języki świata | |
Język pomorski (pòmòrsczi jãzëk, kaszëbskò-słowińskô mòwa, kaszëbskô mòwa) jest grupą dialektów z tzw. zespołu lechickiego języków zachodniosłowiańskich używanych przez Pomorzan mieszkających nad południowym brzegiem Bałtyku. Zasięg języka pomorskiego zmniejszał się od wczesnego średniowiecza. Do dzisiejszych czasów zachowały się jedynie jego dialekty kaszubskie występujące już tylko w kilku powiatach w województwie pomorskim. Jeszcze w czasach po II wojnie światowej był to język dominujący w życiu rodzinnym i towarzyskim na terenie dzisiejszych powiatów: puckiego, wejherowskiego i kartuskiego, zarówno na wsi jak i w miastach. Dzisiaj jest zagrożony wymarciem, ponieważ w latach 60. i 70. XX wieku został praktycznie zahamowany przekaz pokoleniowy w rodzinach.
Spis treści |
[edytuj] Kwestia nazewnictwa
Język pomorski bardzo często bywa utożsamiany z kaszubszczyzną, choć faktycznie jest ona tylko zespołem należących do niego dialektów. Istnienie kilku nazw oznaczających ten sam język oraz identifikowanie całego języka z jego najsilniejszym dialektem ma czasami miejsce w przypadku języków mniejszościowych, które są silnie zróżnicowane i które na skutek niesprzyjających czynników politycznych nie były w stanie wytworzyć ogólnego języka standardowego i zdobyć mocnej pozycji w państwie, w którym są używane.
Podobna sytuacja jak w języku pomorskim ma miejsce np. w języku okcytańskim i dolnoniemieckim. Język okcytański często bywa nazywany językiem prowansalskim. Dialekty prowansalskie są jedynie częścią języka okcytańskiego, ale mają najsilniejszą tradycję literacką. Język dolnoniemiecki (Nederdüütsch, Plattdüütsch) często utożsamia się z jego dialektem dolnosaksońskim (Nedersassisch, Low Saxon), gdyż ta odmiana ma znacznie silniejszą pozycję od pozostałych.
Po wymarciu słowińszczyzny oraz wszystkich innych dialektów pomorskich poza kaszubszczyzną w odniesieniu do języka Pomorzan dzisiaj najczęściej używany bywa termin "język kaszubski". Pochodzenie nazw "Kaszubi" i "kaszubski" oraz sposób, w jaki one przeszły w ciągu wieków z okolic Koszalina na Pomorze Gdańskie, są wciąż zagadką dla uczonych. Żadna z dotychczasowych teorii nie spotkała się ze ogólną akceptacją. Nic nie wskazuje jednak na to, żeby doszło do wędrówek Pomorzan z okolic Koszalina na Pomorze Gdańskie.
Pewne jest natomiast, że w średniowieczu mieszkańcy Pomorza Gdańskiego będący przodkami dzisiejszych Kaszubów nie określali się jako Kaszubi, jednak źródła ocalałe do naszych czasów nie wspominają, jak nazywali oni swoją mowę. Dzięki analizie nazw geograficznych występujących w źródłach pisanych wiadomo natomiast, że we wczesnym średniowieczu ludność słowiańska całego Pomorza mówiła dialektami jednego języka. Dzisiaj dialekty te w językoznawstwie najczęściej określa się mianem "dialektów pomorskich". Wiadomo z kronik historycznych również, że jedyną wspólną nazwą dla tego całego obszaru było "Pomorze", a dla ludności która go zamieszkiwała - "Pomorzanie".
Wraz z postępem germanizacji Pomorza Zachodniego określenia pommersch (pomorski) i Pommern (Pomorzacy) zaczęła używać w odniesieniu do siebie ludność niemiecka (kolonizatorzy) i zgermanizowani potomkowie słowiańskich Pomorzan. Na określenie tej części ludności Pomorza, która trwała przy słowiańskim języku, nazewnictwo niemieckie używało słów Wenden (Wendowie) i Kaschuben (Kaszubi). Występowanie tych dwóch nazw przesuwało się na wschód w miarę, jak od zachodu następował zanik słowiańskiego charakteru Pomorza.
W roku 1850, w przedmowie do swojego słowniczka kaszubsko-rosyjskiego Florian Ceynowa o języku Słowian nadbałtyckich napisał m.in.:
"Zazwyczaj nazywa się go językiem kaszubskim, chociaż nazwa dialekt pomorsko-słowiański (pómórzko-słovjanskje narzecze) byłaby dla niego właściwsza."
(Słowo "dialekt" zostało użyte tu przez Ceynowę prawdopodobnie pod wpływem panslawizmu, którego zwolennikiem był on przez pewien czas, a który traktował wszystkie mowy słowiańskie jako dialekty jednego języka słowiańskiego). W swoich późniejszych pracach Ceynowa jednak określał najczęściej swój język jako "kaszébsko-słovjinsko móva".
W roku 1893 do wczesnej historii Pomorza nawiązał językoznawca z Uniwersytetu Jagiellońskiego, Stefan Ramułt, wydając Słownik języka pomorskiego, czyli kaszubskiego. W przedmowie Ramułt napisał m.in:
"(...)A gdy Kaszubi niczem innem nie są, jak tylko bezpośrednimi potomkami Pomorzan, jest zupełna racya używania wyrazów <<pomorski>> i <<kaszubski>>, jako synonimów, tem więcej, że są inne jeszcze powody, za tem przemawiające."
oraz:
"(...)jedyną pozostałością potężnego ongi szczepu pomorskiego są dzisiaj tylko Kaszubi i Słowieńcy, którzy też są wyłącznymi dziedzicami nazwy Pomorzan".
Do słownika Stefana Ramułta odwoływał się Friedrich Lorentz, autor m.in. "Gramatyki pomorskiej" i "Geschichte der pomoranischen (kaschubischen) Sprache" (Historia języka pomorskiego (kaszubskiego)). Kontynuatorem dzieła Lorentza był Friedhelm Hinze. Po śmierci Lorentza Hinze wydał na podstawie jego materiałów wielki słownik pomorski w 5 tomach (Pomoranisches Wörterbuch).
[edytuj] Język pomorski a sąsiednie dialekty
Język pomorski miał wpływ na kształtowanie się sąsiednich gwar i dialektów języka polskiego: kociewskiego, borowiackiego i krajniackiego. Ich dzisiejsza przynależność do polszczyzny nie podlega wątpliwości, ale posiadają one również cechy wspólne z językiem pomorskim, co świadczy o ich przejściowym charakterze. Friedrich Lorentz przypuszczał, że dialekty kociewskie i borowiackie pierwotnie należały do pomorszczyzny i zostały spolonizowane na skutek polskiej kolonizacji tych terenów. Z kolei dialekt krajniacki, według Lorentza, najprawdopodobniej już pierwotnie był częścią polszczyzny. Wspólną cechą gwar kociewskich z kaszubszczyzną jest np. szczątkowo zachowana tzw. grupa "TarT" (w takich wyrazach jak parmiéń, Starogard, itp.). Również pewna część leksyki gwar kociewskich jest wspólna z kaszubszczyzną, np. nórt, stark, iścić sia. Gwary borowiackie z pomorskim obszarem językowym łączy np. afrykatyzacja spółgłosek tylnojęzykowych, np. taci dłudzi (taki długi).
Język pomorski wywarł również pewien wpływ na dialekty języka dolnoniemieckiego używane na Pomorzu. Po germanizacji Pomorza Zachodniego mową tamtejszej ludności stały się dialekty dolnoniemieckie, jednak wykształciły się one na substracie pomorskim (słowiańskim). Najwięcej słów pochodzenia pomorskiego można znaleźć w słownictwie związnym z rybołówstwem i gospodarką rolną. Przykładem jest słowo Zeese / Zehse oznaczające rodzaj sieci rybackiej, znane do dzisiaj w dolnoniemieckich dialektach Meklemburgii i Pomorza Przedniego. Słowo to pochodzi od staropomorskiego seza, oznaczającego to samo. Do dialektów kaszubskich i słowińskich trafiło ono jednak za pośrednictwem dolnoniemiecczyzny i jest notowane przez słowniki pomorskie w formie céza lub ceza, ze znaczeniem "sieć do łowienia fląder i okoni". Jest to zatem tzw. zapożyczenie powrotne: język pomorski od dolnoniemiecczyzny zapożyczył słowo, które w jej leksyce jest pomeranizmem. Co ciekawe, na gruncie słowińskim obok formy z inicjalnym "c" zachowało się to słowo również w brzmieniu staropomorskim "seza" ze znaczeniem "sieć do połowu stynek".
Zapożyczeniem z języka pomorskiego, które do dzisiaj jest używane w potocznym języku ogólnoniemieckim i notowane jest w słownikach, jest zwrot "dalli, dalli" znaczący "prędko, prędko" (dosłownie: dalej, dalej). Ten sam zwrot zapisywany jest w kaszubszczyźnie jako: "dali, dali". Do ogólnej niemczyzny trafił on za pośrednictwem niemieckich dialektów Prus Zachodnich.
[edytuj] Niektóre nazwy miejscowe w języku pomorskim
- Bytów - Bëtowò
- Gdańsk - Gduńsk
- Kołobrzeg - Kòlberg
- Koszalin - Kòszalëno
- Jastrzębia Góra - Pilëce
- Słupsk - Stolpsk, Słëpskò, Stołp
- Stargard Szczeciński - Stôrgard
- Szczecin - Sztetëno, Szcecëno
- Świnoujście - Swina
- Tczew - Dërszewò
- Wejherowo - Wejrowò
[edytuj] Bibliografia
- Stefan Ramułt, Słownik języka pomorskiego, czyli kaszubskiego, Kraków 1893
- Friedrich Lorentz, Geschichte der Pomoranischen (Kaschubischen) Sprache, Berlin und Leipzig, 1925
- Friedhelm Hinze, Wörterbuch und Lautlehre der deutschen Lehnwörter im Pomoranischen (Kaschubischen), Berlin 1965
- Friedrich Lorentz, Pomoranisches Wörterbuch, Band I-V, Berlin 1958-1983
- Jan Trepczyk, Słownik polsko-kaszubski, Gdańsk 1994
