Jelü Cz'uc'aj
Z Wikipedii
Jelü Cz'uc'aj[1](chiński 耶律楚材, Hanyu Pinyin: Yélǜ Chǔcái, mongolski Urtu Saqal – długa broda) (ur. 1189, zm. 1243) – chiński i mongolski urzędnik, poeta i astrolog współtwórca administracji Imperium Mongolskiego.
Spis treści |
[edytuj] Pochodzenie i młodość
Jelü był potomkiem Kitajskiej rodziny królewskiej. Otrzymał dobre wykształcenie w duchu konfucjańskim, był astrologiem i poetą.
[edytuj] Na dworze Czyngis-chana
Po mongolskiej inwazji na Chiny związał się z dworem Czyngis-chana. Początkowo przede wszystkim jako astrolog i wróżbita. Zdobył sobie mocną pozycję dzięki trafnym i pozytywnym przepowiedniom. Miał przewidzieć min.: zwycięstwo nad Chorezmem (znakiem je zapowiadającym był jego zdaniem śnieg który spadł w lecie 1219 przed wyprawą), śmierć sułtana Muhamada (tu znakiem był piorun w zimie), czy zmianę władzy w państwie Dżurdżenów w 1222 roku (na podstawie zaobserwowanej komety).
[edytuj] Działalność administracyjna
Prawdziwą władzę zdobył dopiero za rządów Ugedeja, następcy Czyngis-chana. Gdy na kurułtaju w 1229 roku padła propozycja wymordowania ludności z podbitych terytoriów chińskich, jako nie przynoszącej żadnych zysków państwu i wykorzystania jej ziemi jako pastwisk, Jelü szybko przedstawił wyliczenia, wedle których z ziem tych można uzyskać rocznie: 500 tysięcy Liangów srebra, 80 tysięcy sztuk jedwabiu i 400 tysięcy miar ziarna (podobnie uratuje później w 1233 roku ludność zdobytego Kajfengu wyliczając zyski, jakie jego mieszkańcy, przyniosą państwu żywi). Ugedej powierzył wówczas Jelü administrację podbitej części Chin mianując go Czyng-szu lingiem (kierownikiem wielkiego cesarskiego sekretariatu). Już w 1231 dochód roczny z chińskich podatków osiągnął zapowiedzianą przez niego wysokość. Dzięki tej skuteczności według rad Jelü, choć oficjalnie, wciąż był jedynie urzędnikiem chińskim, zreformowano system podatkowy całego imperium.
[edytuj] System Jelü w Chinach
Chiny zostały podzielone na 10 okręgów administracyjnych. Administracja podatkowa była niezależna od wojskowej. Podstawowym podatkiem był podatek pogłówny (którego nie płaciły jedynie dzieci i starcy), później zmieniony na podatek od domu (a dokładniej od zagrody). Wprowadził także podatek handlowy i gruntowy, oraz monopole w dziedzinie handlu: winem, żelazem, solą i octem. Z podatków zwolnieni byli mnisi wszystkich religii poza tymi uprawiającymi ziemię. System Jelü nie obowiązywał w całych Chinach, gdyż spotkał się on ze znacznym oporem możnowładców mongolskich. Ze spisów ludności wynika, że objął on swoim zasięgiem trochę ponad połowę mieszkańców, podbitych przez Mongołów terytoriów chińskich (na łączną liczbę 1800000 zagród, podlegało mu 930 tysięcy). Poza usprawnieniem systemu podatkowego Jelü wspierał także rozwój oświaty chińskiej. Założył dwie szkoły, w Pekinie i P'ing jang, oraz w 1236 roku Towarzystwo Historyczne. Wprowadził też egzaminy na urzędników w których mogli brać udział także niewolnicy w przypadku zdania egzaminu automatycznie uzyskiwali wolność (w wyniku pierwszego takiego egzaminu w 1237 roku wyzwolono ok. 1000 niewolników).
[edytuj] Reformy obejmujące całe Imperium Mongolskie
W 1231 roku za radą Jelü Cz'uc'aja w całym imperium wprowadzono podatek pogłówny w wysokości od 1 do 500 dinarów (jego przeciętna wysokość to 70 dinarów) i handlowy w wysokości 1/30 wartości towarów (1/10 w wypadku towarów monopolowych wymienionych wyżej). Wbrew dotychczasowym regułom podatki mieli płacić także Mongołowie, miały to być podatki w naturze. w wypadku pasterzy 1% posiadanego bydła w wypadku rolników 10% zbiorów. Za radą Jelü zreformowano system poczty kurierskiej zakładając nowe stacje, magazyny żywności przy nich, i ograniczając przywileje możnych w korzystaniu z systemu. Nie znamy dokładnych danych na temat poczty z czasów Jelü Cz'uc'aja ale późniejsze informacje dają wyobrażenie o wielkości tego przedsięwzięcia za Kubilaja w samych Chinach istniało 1500 stacji kurierskich w których utrzymywano stale 40 tysięcy koni, dodatkowo na ich wyposażeniu było ok. 6000 łodzi. Stacje te obsługiwały przede wszystkim kurierów niosących rozkazy chańskie i korespondencję między możnymi, ale korzystali z nich także posłowie zagraniczni.
[edytuj] Konflikty polityczne i upadek
Od początku swojej wielkiej działalności politycznej Jelü Cz'uc'aj spotykał się z wrogością mongolskiej arystokracji wojskowej. Jego reformy w znacznym stopniu ograniczały jej dochody przekazując je do dyspozycji Wielkiego Chana. Jelü dążył też stale do ograniczenia administracji wojskowej na rzecz cywilnej. Wrodzy mu byli też kupcy ujgurscy dotychczas korzystający z przywilejów podatkowych a także dominujący (przed podbojem Chin) w administracji imperium. Pierwsze poważne starcie z przeciwnikami, nastąpiło na początku lat 30. XIII wieku, gdy najmłodszy z braci Czyngis-chana Otczigin, napisał do Ugedeja donos sugerujący, że Jelü Cz'uc'aj działa w interesie podbitych narodów a przeciwko Mongołom. Ugedej zdecydowanie wsparł swego ministra. Uznał Otczigina za oszczercę i wydał go w ręce Jelü, który jednak wypuścił go bez jakiejkolwiek kary. Znaczny opór wywołało nałożenie podatków na Mongołów. Tu Ugedej nie chciał zająć jakiegokolwiek stanowiska i zdał sprawę na swego brata Czagataja strażnika Jasy, który poparł ograniczone podatki. W połowie lat 30. kompromisem zakończyło się starcie z dowódcami wojskowymi o zarząd nad Chinami (jak napisano wyżej podbite terytorium podzielono po połowie). W roku 1239 ponosi pierwszą znaczącą porażkę. Wbrew jego radom Ugedej wydzierżawił podatki chińskie, muzułmańskiemu kupcowi Abd ar-Rahmanowi. Jelü Pozostaje jednak szefem kancelarii i ministrem finansów imperium aż do śmierci Ugedeja w 1241 roku. za regencji Toregene popada w niełaskę. Stanowisko szefa kancelarii przejmuje ujgurski Nestorianin Czinkaj a ministra finansów wspomniany już Abd ar-Rahman (później stracony za oszustwa finansowe). Utraciwszy wszelką władzę Jelü Cz'uc'aj umiera w 1243 roku.
[edytuj] Przypisy
- ↑ Pisownia za Śladami cywilizacji wielkiego stepu Lwa Gumilowa. W literaturze polskiej występuje też forma Je-Lu Cz'u-c'aj w dziełach Stanisława Kałużyńskiego.
[edytuj] Bibliografia
- Tajna historia Mongołów. Anonimowa kronika mongolska z XIII wieku. Przełożył z mongolskiego wstępem i komentarzami opatrzył Stanisław Kałużyński, wyd. I 1970, PIW ISBN 83-06-02965-8
- Lew Gumilow – Śladami cywilizacji Wielkiego Stepu PIW Warszawa 2004 ISBN 83-89700-14-X
- Stanisław Kałużyński – Imperium Mongolskie, Wiedza Powszechna, Warszawa 1970.
- Stanisław Kałużyński – Dawni Mongołowie, PIW, Warszawa 1983 ISBN 83-06-00543-0
