Czyngis-chan

Z Wikipedii

Temudżyn, Czyngis-chan
Wielki Chan, Kagan
Okres urzędowania	od ok. 1182 do 18 sierpnia 1227
Następca	Ugedej
Dane biograficzne
Urodzony	1152-1167
Zmarł	18 sierpnia 1227
Ojciec	Jesügej Baatur
Matka	Höelün
Żona	Börte
Dzieci	Dżoczi Czagataj Ugedej Tołuj

Czyngis-chan, Dżyngis-chan, do 1206 Temudżyn (ur. między 1155 a 1167 Deliün Bołdak, rejon obecnej Czyty w Rosji - zm. 18 sierpnia 1227) (IPA: [ʧiŋɡis xaːn], wymowa mongolska ^*), władca mongolski, twórca i długoletni władca Imperium Mongolskiego.

Spis treści 1 Pochodzenie 2 Młodość 3 Droga do władzy 3.1 Własna orda 3.1.1 Temudżin Czyngis-chanem 3.2 Datowanie wczesnych wydarzeń z życia Temudżina 3.3 Mongolska wojna domowa 4 Organizacja i rozbudowa imperium 4.1 Wielki kurułtaj 4.2 Pierwsze podboje i walki wewnętrzne 4.3 Wielkie podboje 4.3.1 Podbój Chin 4.3.2 Konflikty na zachodzie Imperium 4.3.3 Wojna z Chorezmem 4.3.4 Rajd Subedeja i Dżebe 4.3.5 Podbój Xia-Xia 5 Podział Imperium 6 Religia 7 Rodzina 7.1 Rodzeństwo 7.2 Żony i dzieci 8 Najważniejsze wydarzenia 9 Przypisy 10 Bibliografia 11 Linki zewnętrzne

[edytuj] Pochodzenie

Był synem Jesügeja Baatura, dowódcy jednej z wielu małych ord mongolskich i porwanej przez niego, żony jednego z merkickich wodzów, Höelün a prawnukiem pierwszego chana Mongołów - Kabuł-chana. Źródła podają różne daty jego urodzenia. W chwili śmierci miał mieć 72 lata, co wskazywałoby na rok 1155, jednak Rashid ad-Din (z którego pochodzi informacja o wieku Czyngis-chana w chwili śmierci), jako datę narodzin Temudżyna podaje rok świni: 1152-1153. Chińska kronika - Jüan-szy podaje rok 1161 a tradycja mongolska wskazuje na rok 1162. Niektórzy historycy przesuwają datę jego narodzin nawet do 1167 roku. Rok 1162 jest uważany przez większość współczesnych badaczy za datę najbardziej prawdopodobną. Znana jest nazwa miejsca w którym się urodził - Deli'un Bodak, jednak co najmniej dwa wzgórza w Mongolii noszą tę nazwę. Imię otrzymał po tatarskim wodzu Temudżinie Ügu, którego przed narodzinami Czyngis-chana wziął do niewoli jego ojciec. Temudżin urodził się w szeroko pojętej, Mongolskiej rodzinie panującej, lecz w pierwszych latach jego życia (a może bezpośrednio przed jego narodzinami), jej władza upadła. Po śmierci chana Kutuły, głową rodu (a przynajmniej znacznej jego części), został ojciec Temudźina - Jesügej. Nie nosił on już jednak tytułu chana, jego władza była zapewne znacznie słabsza niż poprzedników.

[edytuj] Młodość

Gdy miał 8 lub 9 lat, ojciec zeswatał go ze starszą o rok Börte, córką Deja Mądrego, wodza Ongiratów. Zgodnie z mongolskim obyczajem Jesügej odwiózł Temudżina do domu jego przyszłego teścia i tam pozostawił. Jego pobyt u Ongiaratów trwał jednak tylko kilka dni, gdyż Jesügej zmarł bezpośrednio po powrocie, prawdopodobnie otruty przez spotkanych po drodze Tatarów. Przed śmiercią zdążył jeszcze nakazać jednemu ze swych dostojników - Mönglikowi, sprowadzenie syna do obozu. Temudżin formalnie przejął władzę nad rodem (choć przypuszczanie, nie był najstarszym synem), rzeczywistą władzę sprawowała jego matka. Wkrótce na skutek sporów Höelün z wdowami po jednym z poprzednich chanów - Ambakaju, orda Jesügeja rozpadła się i następne kilka lat Temudżin przeżył w biedzie z matką i braćmi. W wieku 10 lat, zawarł pakt braterstwa ze starszym o rok Dżamuką, przyszłym wodzem Dżadżiarytów. W tym czasie wraz z bratem Kasarem, zabił innego ze swoich braci skonfliktowanego z nimi Bektera (był on jego bratem przyrodnim, przypuszczalnie najstarszym z synów Jesügeja). Później dostał się do niewoli swoich niedawnych poddanych, Tajcziutów. Jednak uciekł z niej i dzięki osobistym relacjom z przedstawicielami mongolskiej elity, powoli odbudował swoją pozycję. Najpierw poślubił Börte. Następnie zdobył poparcie władcy Kereitów To'oriła Ong-chana, dawnego sojusznika swego ojca, który w zamian za dar w postaci futra sobolowego (było ono częścią posagu Börte), obiecał oddać Temudżinowi jego lud.

[edytuj] Droga do władzy

[edytuj] Własna orda

W roku 1180^[1] na jego obozowisko napadli Merkici, porywając min. jego żonę. Było to prawdopodobnie zemstą rodową za porwanie Höelün. Temudżin zwrócił się o pomoc do Ong-chana, który obiecał odbić Börte. Osobiście przyłączył się do Temudżina z dwoma tumenami wojska i do tego samego zobowiązał Dżamukę (zarówno Temudżin jak i Dżamuka uznawali wówczas, dość luźne zwierzchnictwo Ong-chana). Dżamuka przybywa na tę wyprawę z jednym własnym tumenem i jednym zebranym z ludzi Temudżina, co pokazuje, że władza Temudżina była w tym czasie iluzoryczna i Dżamuka miał wyższy autorytet nawet wśród jego poddanych. Wyprawa odbyła się w kilka miesięcy po porwaniu. Sojusznicy rozbili Merkitów i odbili Börte, która jak się okazało była w ciąży (urodziła z niej syna Dżocziego). Po bitwie Ong-chan odłączył się i powrócił do siebie, zaś Temudżin i Dżamuka uroczyście odnowili zawarte przed laty braterstwo i obozowali wspólnie przez półtora roku. W 1182 z niewyjaśnionych przyczyn rozstali się we wrogiej atmosferze. Dżamuka miał wedle Tajnej historii Mongołów wypowiedzieć zdanie: Załóżmy obóz tuż koło góry! Niechaj nasi koniuchowie mają namioty! Załóżmy obóz tuż koło rzeki! Niechaj nasi owczarze i pasący jagnięta mają pożywienie^[2]. Zdezorientowany Temudżin poprosił matkę o jego wyjaśnienie, jednak szybciej odpowiedziała Börte, twierdząc, że Dżamuka już się nimi przesycił i należy go porzucić. Temudżin posłuchał jej rady i nie zatrzymał się na noc we wspólnym obozie lecz wraz ze swymi ludźmi oddzielił się od niego i własny obóz rozłożył dopiero następnego dnia.

[edytuj] Temudżin Czyngis-chanem

Bezpośrednio po odejściu Dżamuki, do Temudżina zaczęli się przyłączać liczni, drobni wodzowie ze swoimi oddziałami i wkrótce ogłosili go Czyngis-chanem. Tajna historia Mongołów przedstawia to wydarzenie jako nagłe (wedle interpretacji Lwa Gumilowa miało ono miejsce dzień po rozstaniu z Dżamuką) i nie wspomina żadnych dyskusji towarzyszących wyborowi. Inne źródła mówią jednak że Temudżin nie był jedynym kandydatem i przed nim władzę chana proponowano jego kuzynom Secze-bekiemu i Tajczu - prawnukom Kabuł-chana oraz jego wnukowi Ałanowi. Dopiero gdy oni kolejno odmówili, zwrócono się do Temudżina, który propozycję przyjął. Przyznanie tytułu nowemu chanowi miał ogłosić syn Mönglika, wielki szaman - Kököczü Teb-Tengri. Tytuł ten miał oznaczać władcę Mongołów, a w istocie czynił Temudżina jedynie pretendentem do tej władzy - podlegali mu jedynie ci, którzy dobrowolnie złożyli przysięgę wierności. Przysięga ta stanowiła zalążek jasy - prawa Wielkiej Ordy. Zawierała zestaw obowiązków żołnierza: uczestnictwo w wojnach i polowaniach, oraz kary za nieposłuszeństwo: na wojnie śmierć, a w czasie pokoju pozbawienie majątku i rodziny oraz wygnanie. Według Tajnej historii przysięgę ułożyli, wspomniani wyżej, krewni Temudżina: Ałan i Secze-beki. Wybór Temudżina, został zaakceptowany przez Ong-chana, przy czym dla niego oznaczało to jedynie rezygnację ze zwierzchnictwa nad nim i uznanie go równorzędnym władcą (być może nawet zachował jakąś formalną zwierzchność). Nowy chan został jednak zignorowany przez Dżamukę i większość Mongołów, czyli tych, którzy mieli podlegać jego władzy. Wkrótce po tych wydarzeniach jeden z wodzów podległych Czyngis-chanowi zabił Tajczara, brata Dżamuki, po czym doszło do wojny między niedawnymi sojusznikami. Do Dżamuki przyłączyło się 13 rodów mongolskich, które prawdopodobnie czekały na pierwszą okazję do przeciwstawienia się pretendującemu do władzy nad nimi Czyngis-chanowi. Dżamuka pokonał go w bitwie pod Dałan Bałdżit, po czym zabił jeńców i odjechał, pozostawiając zdezorientowaną armię, której część natychmiast przeszła na stronę Czyngis-chana. W następnych latach Czyngis-chan walczył min. z Tatarami, w sojuszu z Ong-chanem i chińsko - dżurdżeńskim, państwem Kin. Wtedy w 1183 roku uzyskał chińskie tytuły urzędnicze: Dża'utkuri a byc może także Dżaotao (komisarza). To'oriłowi chińczycy nadali znacznie wyższy tytuł Króla - Ong, który stał się odtąd jego imieniem. Ta różnica tytułów świadczy o tym że Czyngis-chan, wciąż był znacznie słabszy od wodza Kereitów i być może wciąż był jego wasalem. Feliks Koneczny uważał, że dla uzyskania chińskiego tytułu urzędniczego Czyngis-chan musiał zdać egzamin, co oznaczałoby że znał dobrze chińskie pismo i prawo. Inni historycy przyjmują jednak, że były to tytuły czysto honorowe nadane jedynie za pomoc w wojnie. O ile wcześniejsze posunięcia Temudżina (sojusz z Kereitami, walki z Merkitami) były kontynuacją tradycyjnej polityki mongolskiej jaką prowadził min jego ojciec, o tyle sojusz z państwem Kin, był jej zdecydowaną zmianą. Sojusz ten był wprawdzie jedynie taktyczny, podyktowany odziedziczoną wrogością do Tatarów, domniemanych sprawców śmierci Jesügeja nie mniej był pierwszym znakiem świadczącym, że Czyngis-chan zamierza zmienić polityczne status quo regionu. Ta pierwsza próba przypuszczalnie skończyła się źle, po sukcesach w walkach z Tatarami Czyngis-chan kilka lat miał spędzić w dżurdżeńskiej niewoli^[3]. Nie jest to wprawdzie informacja pewna lecz z pewnością przez kilka, lub kilkanaście lat nie przejawiał żadnej aktywności politycznej. Pod koniec lat 90 znów znalazł się w Mongolii na czele swojej ordy. W 1197^[4] roku pomógł Ong-chanowi odzyskać odebrany mu przez Najmanów tron. Jego siła militarna nie była wówczas zbyt duża, jednak przetrwanie ordy w okresie niewoli wodza, świadczy o stabilności zdobytej władzy. Większość Mongołów zachowywała niezależność, jednak nie było wśród nich wodza, który wystąpiłby przeciw Czyngis-chanowi. On też wydawał się zadowalać swoją pozycją, dbając raczej o dyscyplinę wśród własnej ordy i umocnienie sojuszu z Kereitami niż o rozszerzenie swej władzy.

[edytuj] Datowanie wczesnych wydarzeń z życia Temudżina

Niewiele źródeł opisuje wczesny okres życia i działalności Temudżina. Najwięcej informacji na ten temat zawiera Tajna historia Mongołów. O ile jednak większość naukowców przyjmuje prawdziwość najważniejszych z opisywanych tam faktów o tyle często kwestionują oni, podane w kronice daty wydarzeń. Głównym źródłem kontrowersji jest kilkunastoletnia luka w przedstawionym w Tajnej historii życiorysie młodego Czyngis-chana - między rokiem 1183 a 1200 nie notuje ona żadnych wydarzeń. Jedynym faktem, wymienianym w kronice, który możemy umieścić gdzieś w tym okresie, jest historia politycznych wolt Ong-chana, którą Czyngis-chan przypomina w liście do niego. Jednak sam Czyngis, nie bierze w większości z nich udziału dopiero na końcu wspomagając sojusznika i przywracając mu władzę. Z tego względu niektórzy historycy, wątpiąc w tak długą bezczynność energicznego wodza, przesuwają takie wydarzenia jak porwanie Börte i wojnę z Merkitami, oraz uznanie Temudżina Czyngis-chanem z początku lat 80 na okres późniejszy. I tak np. Louis Hambis, porwanie Börte umieszcza, nie w roku 1180, ale w 1184, zaś ogłoszenie Temudżina Czyngis-chanem, między 1187 a 1189. Tę koncepcje, przynajmniej w części dotyczącej porwania Börte, przyjmuje też John Man. László Lőrincz uważa, że Temudżin został chanem, w 1190 roku. Jack Weatherford porwanie Börte umieszcza w 1178, wybór na chana w 1189, rok później bitwę pod Dałan Bałdżit, a wyprawę na Tatarów dopiero w 1196. Stanisław Kałużyński cały ciąg zdarzeń od porwania Börte widzi w nieokreślonych dokładnie okolicach roku 1200. Znaczne przesunięcie dat rozwiązuje wprawdzie problem bezczynności Temudżina, rodzi jednak inne wątpliwości. Wiadomo choćby, że jego 3 syn Ugedej już w 1203 roku, był na tyle dorosły, by samodzielnie z dala od ojca brać odział w bitwie. Musiał więc już mieć co najmniej kilkanaście lat, zaś porwanie Börte musiało się odbyć kilka lat przed jego narodzinami zatem z pewnością w latach 80 i to raczej w ich pierwszej połowie (w chwili śmierci miał mieć 56 lat co wskazywałoby rok 1185). Dat z Tajnej historii Mongołów broni Lew Gumilow, uzasadniając to właśnie wiekiem synów Czyngis-chana a także wyjaśnieniem luki w jego życiorysie kilkunastoletnią Dżurdżeńską niewolą, której fakt mongolscy kronikarze, chcieli jego zdaniem, ukryć. Jedyną występującą we wczesnych źródłach informacją, bezpośrednio kwestionującą tę chronologię jest wiek Dżocziego, który w chwili śmierci w 1227 roku, miał mieć trzydzieści kilka lat. Mógłby się zatem urodzić najwcześniej pod koniec lat 80, co jednak zupełnie nie zgadza się z wiekiem pozostałych synów Temudżina.

[edytuj] Mongolska wojna domowa

Sytuacja zmieniła się w roku 1201 gdy powstała, skierowana przeciw Czyngis-chanowi i Ong-chanowi, koalicja plemion mongolskich, tatarskich i najmnańskich. Obrała ona swoim wodzem Dżamukę, nadając mu tytuł Gurchana^[5]: chana powszechnego. Koalicja ta rozpada się wprawdzie już podczas pierwszej bitwy pod Köjten, nie zatrzymało to jednak wojny. Tym razem, wszystkie strony konfliktu: Najmanowie, Dżamuka, i Czyngis-chan, dążyły do ostatecznego rozstrzygnięcia. Po bitwie Czyngis-chan ruszył w pościg za Tajczutami, których rozbił i przyłączył do swojej ordy, a Ong-chan - za Dżamuką. Nic nie wiadomo o rezultatach tego drugiego pościgu, ale rok później Dżamuka stał się ważnym doradcą Ong-chana. W tym samym roku Czyngis-chan odparł atak Merkitów w miejscowości Tersüt. Jesienią 1202 roku pod Dałan Nemürges pokonał Tatarów. Po tej bitwie wydał rozkaz ścięcia wszystkich jeńców, powyżej osi wozu. Następnie u boku Ong-chana pokonał Najmanów nad jeziorem Kisził Basz (dziś Baga-nur), jednak przed następnym starciem z nimi Ong-chan pod wpływem Dżamuki zerwał sojusz z Czyngis-chanem. Ong-chan ścigany przez Najmanów musiał wezwać Temudżina na pomoc. Tym razem nie był już równorzędnym sojusznikiem i w zamian za ratunek, musiał wydziedziczyć swojego syna i uznać Czyngis-chana swoim spadkobiercą. Czyngis-chan starał się wówczas o małżeństwo swojego najstarszego syna Dżocziegoa z córką Ong-chana, której mu jednak początkowo odmówiono. Usynowienie Czyngis-chana wzmocniło pozycję Dżamuki, który namówił syna To'oriła - Nikła Sengüma do buntu, a następnie, mając poparcie kereickich możnych, zmusił Ong-chana do zerwania sojuszu. Początkowo Kereici zamierzali zabić Czyngis-chana podstępem. Wiosną 1203 roku, zgodzili się na ślub Dżocziego i córki Ong-chana i zaprosili Temudżina na przyjęcie zaręczynowe. Ten wyruszył na nie z zaledwie 10 ludźmi, lecz ostrzeżony w drodze przez Mönglika zawrócił a po uniknięciu kolejnej pułapki zaczął uciekać zbierając jednocześnie armię. Po kilku dniach pogoni, przegrał z Kereitami dowodzonymi prawdopodobnie przez Dżamukę pod Kałakałdżit-elet, jednak dzięki tej bitwie udało mu się uciec. Wedle Tajnej historii Czyngis-chan miał po tej bitwie jedynie 2600 żołnierzy (Raszyd al-Din podaje liczbę 4600). Przez pół roku toczył negocjacje pokojowe z Ong-chnem, którego w międzyczasie opuścił Dżamuka, by jesienią tego samego roku napaść na jego obóz i rozbić go, zmuszając do samotnej ucieczki, podczas której Ong-chan zginął, Kereici zaś zostali włączeni do ordy zwycięzcy. W roku 1204, na stokach góry Kun, pokonał Najmanów i walczącego u ich boku Dżamukę. Dopiero po tym zwycięstwie, większość mongolskich stronników Dżamuki przeszła na stronę Czyngis-chana. Jesienią tego samego roku pod Karadał Hudża'ur pokonał Merkitów i włączył większość z nich do swojej ordy. Rok później, w bitwie nad Irtyszem, pokonał połączone siły niedobitków Najmanów i Merkitów, po czym skazał na śmierć, zdradzonego przez własnych żołnierzy, Dżamukę. Walki lat 1201-1206 wszystkie strony postrzegały jako wojnę domową. Mimo, że nie wszystkie zaangażowane w nią plemiona były blisko spokrewnione (Najmanowie, to lud turecki reszta plemion była pochodzenia mongolskiego) a niektóre dzieliła wielopokoleniowa wrogość (np. Mongołów i Tatarów), to wszystkie uznawały, że ludy zamieszkujące stepy, stanowią, czy też przynajmniej, powinny stanowić jeden organizm polityczny.

[edytuj] Organizacja i rozbudowa imperium

[edytuj] Wielki kurułtaj

W 1206 roku odbył się wielki kurułtaj - zjazd wszystkich podbitych ludów u źródeł Ononu. Zjazd ten formalnie uznaje Temudżina władcą wszystkich podbitych ludów z tytułem Kagana. Oznaczało to formalny początek nowego organizmu politycznego: Imperium Mongolskiego. Doszło tam również do organizacji dworu Czyngis-chana oraz reorganizacji armii: podział na 95 minganów (a zatem liczyła ona w tym momencie ok. 95 tysięcy żołnierzy) i wyznaczenie ich dowódców. Rozbudowano też gwardię osobistą Czyngis-chana: Straż Nocną z 80 do 1000, Straż Dzienną z 70 do 8000 osób i dodatkowy 1000 osobowy oddział łuczników, przy czym liczebność Straży Nocnej miała pozostać tajna (być może tajna miała być jedynie wielkość jej oddziału, aktualnie pełniącego służbę). Straż Nocna miała też pełnić ogólną kontrolę nad życiem dworu. Zreformował także sądownictwo, najwyższą władzę sądową powierzył, Tatarowi z pochodzenia - Szigiemu Kutuku. Szigi miał także spisywać swoje wyroki w Błękitnej Księdze, aby stanowiły podstawę prawa dla następnych pokoleń. Wyroki zapisane w księdze nie mogły już zostać zmienione. Informacja o Błękitnej Księdze, jest pierwszym potwierdzeniem na używanie pisma na dworze mongolskim. W tym czasie powstaje kancelaria Wielkiego Chana jej pierwszym szefem i organizatorem był Ujgur - Tatatunga, były szef kancelarii Najmanów.

[edytuj] Pierwsze podboje i walki wewnętrzne

W ciągu 3 następnych lat Czyngis-chan, przeważnie bez walki (wystarczyła demonstracja siły), podporządkował sobie liczne, drobne ludy stepu i południowej Syberii. W tym czasie musiał też zmierzyć się z opozycją wewnętrzną rodu Kongoktan, z którego wywodził się min. wielki szaman Mongołów - Kököczü Teb-Tengiri, wpływowy doradca chana. Kongotkanowie nie atakowali bezpośrednio Temudżina, ale starali się podporządkować sobie, lub odsunąć od wpływów, jego braci, a Teb-Tengieri zaczął organizować równoległy do chańskiego dwór. Początkowo była to polityka skuteczna. Czyngis-chan dał się sprowokować do konfliktu z bratem Kasarem, w końcu jednak zgodził się, by inny jego brat Otczigin zorganizował zamach na Teb-Tengirego. Pod pretekstem pojedynku (walka wręcz, bez użycia broni, była częstym sposobem rozwiązywania konfliktów na dworze mongolskim) słudzy Otczigina, złamali kręgosłup szamana w przedsionku namiotu Czyngis-chana. Co ciekawe mimo, że bracia zabitego po jego śmierci rzucili się na Temudżina i ledwie udało mu się uciec pod ochronę straży, to nie zostali w żaden sposób ukarani. Lew Gumilow twierdzi, że spór z Teb-Tengierim, miał wielki wpływ na ukształtowanie stosunku rodu Czyngis-chana do religii, który cechował się od tej pory z jednej strony tolerancją a z drugiej nie dopuszczaniem kapłanów żadnej z wiar do wpływu na rodzinę chana.

[edytuj] Wielkie podboje

W roku 1209 do państwa Czyngis-chana dobrowolnie przyłączyli się Ujgurzy, odrzucając dotychczasowe zwierzchnictwo Karakitańskie. Niektórzy historycy uważają że to właśnie ujgurscy kupcy, dążący do opanowania szlaków handlowych przyczynili się do dalszej ekspansji Mongołów (a przede wszystkim ją sfinansowali) zwłaszcza do ataku na Chiny. Następnie w tym samym roku, chan zaatakował Tangutów (już w dwóch wcześniejszych latach miały miejsce małe najazdy mongolskie na ich państwo), których wojska rozbił, nie udało mu się jednak zdobyć ich stolicy. Mimo udanej obrony Tanguci zdecydowali się zakończyć wojnę i zawrzeć sojusz z Mongołami. Prawdopodobnie celem ataku na Tangutów było zabezpieczenie flanki przed atakiem na państwo Dżurdżenów. Być może podczas wojny z Tangutami, Czyngis-chan po raz pierwszy użył, na dużą skalę, wojsk inżynieryjnych. Próbował mianowicie zmieniając bieg rzeki Huang-ho zatopić tanguską stolicę. Operacja ta nie powiodła się, jednak cała wojna zakończyła się sukcesem. Lew Gumilow uważa, że to sami Tanguci wykorzystali rzekę do zatopienia mongolskiego obozu. Niewątpliwe jest jednak, że później (choćby w 1221 podczas oblężenia Urgenczu), Mongołowie stosowali skutecznie tę metodę do zatapiania wrogich miast.

[edytuj] Podbój Chin

W 1211 Czyngis-chan zaatakował chińskie (choć rządzone przez Dżurdżenów) państwo Kin. Oficjalnymi powodami ataku były: dawne mordy Dżurdżenów na chanach mongolskich (w Chinach zabity został min. Ambakaj) a także prześladowania jakim miał podlegać spokrewniony z Mongołami, lud Kitanów (Kitańscy posłowie mieli prosić Chana o interwencje już w 1208 roku). O ile pierwszy powód był obliczony na przekonanie o słuszności wyprawy własnych poddanych, o tyle drugi miał na celu przede wszystkim zdobycie sprzymierzeńców po stronie chińskiej. Kitanowie - dawni władcy północnych Chin - stanowili znaczną część armii Dżurdżeńskiej. Być może jednym z powodów wojny było także żądanie uznania przez Czyngis-chana dżurdżeńskiego zwierzchnictwa. Jednocześnie z atakiem mongolskim od północy ruszył, być może uzgodniony z Mongołami, atak Cesarstwa Sung od południa (ten atak został jednak szybko odparty przez Dżurdżenów). Czyngis-chan zabrał na tę wyprawę wszystkich swoich synów, jednak funkcje dowódcze powierzył doświadczonym wodzom Dżebe i Mukalemu. Już w pierwszym roku wojny Mongołowie odnieśli znaczny sukces. W pierwszym uderzeniu zdobyli nadgraniczne miasta Fu-czou i Suan-te-fu. Następnie, dzięki wykonanemu przez Dżebe pozorowanemu odwrotowi, pokonali pierwszą znaczącą armię dżurdżeńską, broniącą przełęczy Czabczijalskiej. Na ich stronę przeszła większość Kitanów. Do swojej armii włączył ich dowodzący wschodnim skrzydłem (działającym na terytorium południowej Mandżurii) Dżebe. On też zdobywa, podchodząc pod miasto i znów pozorując odwrót a następnie uderzając na ścigających go Dżurdżenów, miasto Liaoyang. W roku 1214 Czyngis-chan podszedł pod Pekin, którego jednak chyba nie miał zamiaru zdobywać. Demonstracja siły była na tyle skuteczna, że Dżurdżeni poprosili o pokój godząc się na zależność od Mongołów i podział państwa z Kitanami. Armia mongolska miała pozostać w Chinach jedynie do następnego roku (Wycofanie się przez pustynię Gobi zimą nie było możliwe). Jednak w 1215 roku, znów wybucha wojna. Jej przyczyną było przetrzymanie na dworze dżurdżeńskim mongolskich posłów skierowanych do dynastii Song i przeniesienie dżurdżeńskiej stolicy ze znajdującego się w zasięgu wojsk mongolskich Pekinu na południe, co zostało odebrane jako przygotowania do wojny. W ciągu roku 1215 Czyngis-chan łatwo zajął Pekin i pozostałe terytoria dżurdżeńskie na północ od Huanghe. W 1216 roku wraz z większością armii wraca do Mongolii z ogromnymi łupami. Zakłada wówczas pierwszą krótkotrwałą stolicę imperium - Awargę. W Chinach pozostawia część armii pod dowództwem Mukalego, który w kolejnych latach nie poczynił jednak żadnych postępów. Podbój państwa Dżurdżenów zakończył dopiero następca Czyngis-chana. Poza bogactwami materialnymi Czyngis-chan przywiózł z Chin również wielu wykształconych ludzi, którzy w przyszłości znacznie wpłynęli na oblicze imperium. Był wśród nich Jelü Cz'uc'aj, który początkowo zasłynął jako wróżbita, ale już za rządów Ugedeja został szefem kancelarii chańskiej.

[edytuj] Konflikty na zachodzie Imperium

Tymczasem musiał skupić uwagę na kierunku zachodnim, gdzie niebezpiecznie wzmocniły się pobite przez niego plemiona Najmanów i Merkitów, które pod wodzą najmańskiego następcy tronu Güczülüka, opanowały Chanat Karakitanów. Należy tu podkreślić, że o ile do wojny z Chinami doszło z inicjatywy Mongołów (co było kontynuacją wielowiekowych konfliktów między Chinami a Wielkim Stepem), o tyle w konflikty na zachodzie został wciągnięty przypuszczalnie wbrew własnej woli. W 1216 roku najstarszy syn Czyngis-chana Dżoczi powstrzymał rajd Merkitów, po czym ruszył za nimi w pogoń i rozbił ich nad rzeką Irgiz, gdzie z nieznanych powodów został zaatakowany przez władcę Chorezmu Mohameda, Dżoczi odparł atak i wycofał się wraz ze swoim oddziałem do Mongolii. Według innych źródeł, bitwę wygrali Chorezmijczycy, odpierając tym samym, pierwszą próbę mongolskiego ataku^[6]. Dwa lata później Karakitanowie i Najmanowie Güczülüka zaatakowali sprzymierzone z Mongołami miasto Ałmałyk, którego władca ożeniony był z wnuczką Czyngis-chana. Chan natychmiast zorganizował wyprawę ratunkową. Na wieść o zbliżaniu się Mongołów, pod wodzą Dżebego, armia Güczülüka rozpadła się, a Karakitanowie bez walki przystali do Imperium Mongolskiego. Wyprawa ta została odebrana jako wyzwolenie przez muzułmańską część ludności chanatu karakitańskiego, która była prześladowana przez Güczülüka.

[edytuj] Wojna z Chorezmem

W tym samym roku 1218 na rozkaz władcy Chorezmu w mieście Otar została zatrzymana karawana idąca z Mongolii. Czyngis-chan wysłał poselstwo w celu wynegocjowania jej uwolnienia, jednak Chorezmejczycy zabili jednego z posłów, co w oczach Mongołów było równoznaczne z wypowiedzeniem wojny. Późniejsze źródła muzułmańskie podają, że do wojny miał namawiać Czyngis-chana, wrogi Chorezmowi Kalif, jednak jest to najprawdopodobniej informacja fałszywa. W tym czasie koło roku 1220 założył Karakorum, początkowo było ono zaledwie bazą wojskową później przekształciło się w stolicę państwa. Chorezm nie wykorzystał przewagi liczebnej swej armii (według różnych źródeł od 300 do 400 tysięcy żołnierzy, wobec armii mongolskiej liczącej od 100 do 200 tysięcy ludzi), która została podzielona na wiele garnizonów w różnych miastach. Atak rozpoczęto w 1220 od nadgranicznego Otaru pod którym, Czyngis-chan pozostawił część armii pod dowództwem Czagataja i Ugedeja. Sam z głównymi siłami zaatakował i zdobył Bucharę a następnie Samarkandę. Po zdobyciu Buchary, przemawiał do przedstawicieli zebranej w meczecie miejscowej elity dowodząc, że zwycięstwo zostało mu dane przez Boga ze względu na ich grzechy. Mohamed uciekł na zachód a jego armia rozpadła się z powodu sporów między dowódcami. W pościg za nim zostali wysłani Dżebe i Subedej. Mohamed umarł w tym samym roku lub na początku 1221 na jednej z wysp morza kaspijskiego. Obronę usiłował podjąć jego syn Dżalal ad-Din Manguberti, który tymczasem opuścił właściwy Chorezm i zorganizował nowe centrum państwa w Ghazni w dzisiejszym Afganistanie. W 1221 roku Dżalal ad-Din na początku zwyciężył 30 tysięczną armię mongolską pod dowództwem Szigiego Kutuku w dwudniowej bitwie pod Perwanem, lecz następnie uciekł przed głównymi siłami Czyngis-chana w kierunku Indii i przegrał z nim w bitwie nad Indusem. W Indiach zwerbował później nową armię i po 1225 roku odbudował przy jej pomocy silne państwo obejmujące południowe prowincje dawnego Imperium, które ostatecznie zostało pokonane za rządów Ugedeja. Czyngis-chan wkroczył do Indii, być może z zamiarem powrotu do Mongolii drogą na południe od Himalajów, lecz wkrótce, wobec nieprzystosowania mongolskich żołnierzy do warunków pogodowych subkontynentu, wycofał się z nich. W tym samym roku Dżoczi Czagataj i Ugedej, po długim oblężeniu, zdobyli stolicę Chorezmu Urgencz. Tym samym Mongołowie faktycznie rozbili Chorezm, choć opanowali jedynie jego północną część a i w niej musieli w najbliższych latach tłumić liczne bunty. W czasie wojny z Chorezmem Mongolią zarządzał najmłodszy z braci chana Otczigin. Podobnie jak w Chinach tak i w Chorezmie Czyngis-chan starał się skupić na swoim dworze przedstawicieli miejscowej elity intelektualnej. Najważniejszymi spośród nich byli Mahmud Jalawacz i jego syn Masud. Mahmudowi zostala powierzona cywilna administracja Mawarannahru, później zaś na tym stanowisku miał go zastąpić jego syn.

[edytuj] Rajd Subedeja i Dżebe

W roku 1222 Czyngis-chan wysłał ekspedycję (w sile 2 tumenów) przeciw Połowcom, którzy wielokrotnie walczyli z Mongołami, wspierając Merkitów. Niektórzy historycy uważają, że była to jedynie wyprawa zwiadowcza nie mająca żadnych konkretnych celów politycznych czy militarnych. Wyprawa ta, pod dowództwem Dżebe i Subedeja, najpierw przechodząc przez Kaukaz, rozbiła wojska gruzińskie, a następnie w bitwie nad Kałką pokonała połączone siły Połowców i książąt ruskich. Rusini przed bitwą zabili posłów mongolskich, co stało się później pretekstem do późniejszej wyprawy Batu-chana która podbiła Ruś. W drodze powrotnej, oddział ten zostaje zdziesiątkowany w Bułgarii Kamskiej, gdzie ginie min. Dżebe.

[edytuj] Podbój Xia-Xia

W roku 1226 uderzył na Tangutów, którzy 7 lat wcześniej złamali warunki sojuszu, odmawiając przysyłania posiłków na wojnę z Chorezmem. Rok później 18 sierpnia Czyngis-chan umarł podczas oblężenia tanguckiej stolicy Edziny. Informacja o jego śmierci została ogłoszona dopiero po zdobyciu miasta, miejsce pochówku do dziś pozostaje nieznane.

[edytuj] Podział Imperium

W roku 1218 lub 1219, pod wpływem jednej z młodszych żon - Jesüj-katun, zdecydował się na określenie zasad podziału państwa między synów, jaki miał nastąpić po jego śmierci. Podczas dyskusji nad tym podziałem doszło do konfliktu między synami. Czyngis-chan chciał, żeby jako pierwszy swoje propozycje, czy też prośby, przedstawił najstarszy Dżoczi, na co oburzony Czagataj zapytał: Czy zwracając się do Dżocziego, żeby zabrał głos, chcesz może powiedzieć, że jemu zamierzasz oddać władzę? Jak możemy pozwolić rządzić temu merkickiemu podrzutkowi^[7]. Dżoci rzucił się na Czagataja, lecz bracia zostali rozdzieleni przez dworzan. Następnie po upomnieniu przez ojca Czagataj zaproponował, by władzę zwierzchnią przekazać Ugedejowi, z czym zgodził się również Dżoczi, i co Czyngis-chan zaakceptował. Podział terytorialny zmieniał się później wraz z kolejnymi podbojami. Ostatecznie Ugedej wraz z tytułem Wielkiego Chana otrzymał zachodnią Mongolię i Dżungarię. Poza władzą zwierzchnią nad braćmi, miał sprawować bezpośrednią kontrolę nad miastami we wszystkich częściach imperium, a także nad podbitymi terenami zamieszkanymi przez ludność osiadłą. Ziemie położone w środkowej Azji na wschód od Amu-darii otrzymał Czagataj. Tereny rodzinne Czyngis-chana - wschodnią Mongolię (a także północne Chiny) - zgodnie z mongolską tradycją otrzymał najmłodszy syn Tołuj. Najstarszy syn Dżoczi zmarł przedwcześnie i jego miejsce zajął jego syn - Batu-chan, któremu przypadła zachodnia Syberia od Irtyszu do Uralu. Własne niewielkie działy, na mongolsko-mandżurskim pograniczu, otrzymali także bracia Czyngis-chana. Przekazując dziedzictwo Ugedejowi, chan miał podkreślić, że oddaje władzę jemu, a nie jego rodowi. Dziedzicem Ugedeja mógł zostać kazdy potomek Czyngis-chana.

[edytuj] Religia

Religia wyznawana przez Czyngis-chana stanowi przedmiot sporu naukowców. Niektórzy uważają, że była to jakaś odmiana Bon inni, jak Feliks Koneczny uznają, że Temudżin stworzył, czy też przynajmniej próbował stworzyć, własną religię, funkcjonuje też określenie czarna religia mające oznaczać tradycyjne i autochtoniczne wierzenia Mongołów, podkreślane są też związki z Zoroastryzmem, wreszcie stosuje się ogólne i niejasne pojęcie Szamanizm. Wiadomo, że Czyngis-chan czcił Wieczne Niebo i uznawał je do pewnego stopnia za tożsame z Bogiem religii monoteistycznych, stąd w wypowiedziach kierowanych do przedstawicieli obcych narodów mówi po prostu o Bogu. Czyngis-chan wielokrotnie podkreślał, że to właśnie z wyroku Wiecznego Nieba zdobył władzę i ono pozwala mu wygrywać kolejne wojny. Sam był uważany za syna Nieba. Mniejszą czcią otaczał Ziemię, czasami jako Matkę Ziemię. Marco Polo pisze później, że Mongołowie do bóstwa niebiańskiego modlą się tylko o zdrowie ducha i ciała, zaś do ziemskiego - o trzody, dzieci i zboża. Lew Gumilow wysuwa teorię, że Ziemia była bóstwem negatywnym - odpowiednikiem Arymana. Wydaje się, że religia ta nie miała żadnej własnej nazwy, a jej wyznawców określano po prostu jako Mongołów^[8]. Pewną czcią Czyngis-chan otaczał także górę Burkan Kałdun, na której w młodości kilkakrotnie chronił się przed wrogami, uważał jednak że miejsce to jest szczególne nie samo z siebie ale również z woli Wiecznego Nieba. Wiele późniejszych źródeł stwierdza, że Mongołowie się nie modlą, ale u Raszida ad-Dina, zachował się tekst modlitwy Czyngis-chana, sprzed wyprawy na Chiny. W jego państwie panowała tolerancja religijna, na dworze chana i wokół niego gromadziło się duchowieństwo wszystkich religii Imperium. Tolerancja ta ograniczona była chyba tylko w przypadku synów chana, którzy nie mogli porzucić religii przodków.

[edytuj] Rodzina

[edytuj] Rodzeństwo

Temudżin miał pięciu braci, trzech rodzonych: Kasara, Kaczi'una, i Temügego zwanego Otcziginem i dwóch przyrodnich Bektera i Belgüteja. Miał też jedną siostrę Temülün. W dzieciństwie był skonfliktowany z przyrodnimi braćmi. Jednak po zabójstwie Bektera, udaje mu się zyskać przychylność Belgüteja, który w pierwszych latach działalności Temudżina, stał się jednym z jego najważniejszych sprzymierzeńców. Bracia razem jadą po Börte, razem zdobywają też przyjaźń Ong-chana. W dalszych latach wszyscy bracia pełnili funkcje dowódcze w armii Czyngis-chana, najmocniejszą pozycję zdobył sobie mimo kilku konfliktów z bratem Kasar, którego potomkowie byli w protokole imperium uznawani za równych synom Czyngis-chana.

[edytuj] Żony i dzieci

Pierwszą żoną Temudżina była Börte. W późniejszym czasie Czyngis-chan poślubił wiele innych kobiet i miał z nimi nieznaną, lecz dużą, liczbę dzieci, jedynie synowie Börte: Dżoczi, Czagataj, Ugedej i Tołuj byli uznani za dziedziców władcy. Czyngis-chan uznał za swoje wszystkie jej dzieci mimo, że co najmniej w przypadku najstarszego Dżcziego jego ojcostwo było wątpliwe. Lew Gumilow na podstawie niepewnych źródeł, kwestionuje także jego ojcostwo w wypadku Tołuja. Czyngis-chan wraz z rozwojem swego imperium, poślubiał kolejne kobiety spośród podbitych ludów (zdobywanie pięknych kobiet dla wodza, było jednym z podstawowych obowiązków żołnierskich w jego ordzie, w pierwszej przysiędze ułożonej po ogłoszeniu go chanem, pojawia się na drugim miejscu zaraz po prowadzeniu wojen). Zachowały się imiona jedynie kilku z nich: Kada'an, Jesügen-katun, Jesüj-katun, Kułan-katun, Ibaka-beki. Imiona większości jego dzieci z tych związków, nie są znane, podobnie jak imiona większości córek Czyngis-chana, choć wiadomo, że było ich wiele (w wyliczeniu dowódców Minganów Temudżin ośmiu z nich nazywa zięciami, wiadomo też, że wielu poddającym się dobrowolnie wodzom oddawał swe córki za żony). Pod koniec życia Czyngis-chan popadł w konflikt ze swoim najstarszym synem Dżoczim. Dżoczi usprawiedliwiając się chorobą nie przybył na wezwanie ojca gdy ten chciał rozwiązać jego kolejny spór z Czagatajem. W tym samym czasie urządzał jednak, wraz ze swym dworem, polowania. W niewyjaśnionych okolicznościach Dżoczi zginął kilka miesięcy przed Czyngis-chanem. Wielu historyków uznaje, że został on zamordowany na jego rozkaz, lub wręcz skazany na śmierć za sprzyjanie podbitym ludom (co było powodem sporu z Czagatajem).

[edytuj] Najważniejsze wydarzenia

• 1181 - zwycięska wyprawa przeciw Merkitom.
• 1182 - ogłoszenie Temudżyna chanem Mongołów pod imieniem Czyngis-chana.
• 1182 - przegrana bitwa pod Dałan Bałdżit.
• 1201 - koalicja wrogów Czyngis chana pod przywództwem Dżamuki. Początek wojny domowej.
• 1202 - podbicie plemion tatarskich
• 1203 - zwycięska wojna z Kereitami.
• 1205 - bitwa nad Irtyszem, zwycięstwo nad Najmanami i Merkitami.
• 1206 - wielki kurułtaj zebrany u źródeł Ononu uznaje Czyngis-chana kaganem, formalne uznanie jego władzy przez wszystkie ludy, które znalazły się pod jego panowaniem.
• 1209 - rozpoczęcie pierwszej kampanii poza granicami Mongolii, przeciwko Tanguckiemu państwu Xi Xia
• 1210 - władca Xi Xia - Xiangzong proponuje pokój w zamian za daninę i rękę swojej córki
• 1211 - atak na Chińskie cesarstwo Jin
• 1215 - zdobycie stolicy cesarstwa Jin - Zhongdu
• 1220 - zburzenie Samarkandy
• 1218-1223 - Temudżyn opanował potężne państwo Chorezm.
• 1223 - bitwa nad Kałką; zwycięstwo Mongołów nad wojskami ruskimi i ich sprzymierzeńcami - Połowcami
• 1226 - wojna z Tangutami
• 1227 - śmierć podczas oblężenia tanguckiej stolicy

Zobacz też: podboje Czyngis-chana.

[edytuj] Przypisy

1. ↑ Datowanie wydarzeń z życia Czyngis-chana do roku 1201 stanowi przedmiot kontrowersji wśród historyków. W artykule przyjęto daty z Tajnej historii Mongołów jako jedyne podane przez źródło bliskie czasowo wydarzeniom. Inne koncepcje zostały omówione w rozdziale: Datowanie wczesnych wydarzeń z życia Temudżina.
2. ↑ Tajna historia Mongołów str. 60
3. ↑ Tezę taką wysuwa Lew Gumilow w książce Od Rusi do Rosji powołując się na chińską kronikę Men-da Bej-łu
4. ↑ Według ustaleń Lwa Gumilowa. W Tajnej historii informacja o tym zdarzeniu pojawia się bez określenia czasu, można je umieścić gdzieś między 1182 a 1201 rokiem.
5. ↑ Tytuł ten był podważaniem władzy Ong chana, gdyż nosili go poprzedni, usunięci przez niego, władcy Kereitów.
6. ↑ S.P. Tołstow Śladami Cywilizacji Starożytnego Chorezmu str. 345.
7. ↑ Tajna historia Mongołów str. 155
8. ↑ Słowami: On nie jest chrześcijaninem, lecz Mongołem wyjaśnia przynależność religijną Batu-chana jeden z podwładnych jego syna Franciszkaninowi Wilhelmowi Rubrukowi. Za: Lew Gumilow Śladami cywilizacji Wielkiego Stepu str. 231

[edytuj] Bibliografia

• Tajna historia Mongołów. Anonimowa kronika mongolska z XIII wieku. Przełożył z mongolskiego wstępem i komentarzami opatrzył Stanisław Kałużyński, Warszawa 2005 PIW ISBN 83-06-02965-8
• Lew Gumilow - Śladami cywilizacji Wielkiego Stepu, PIW Warszawa 2004 ISBN 83-89700-14-X
• Lew Gumilow - Od Rusi do Rosji, PIW, Warszawa 2004 ISBN 83-89700-04-2
• Stanisław Kałużyński - Imperium Mongolskie, Wiedza Powszechna, Warszawa 1970.
• Stanisław Kałużyński - Dawni Mongołowie, PIW, Warszawa 1983 ISBN 83-06-00543-0
• Leszek Podchorecki Czyngis-chan, FOOX Warszawa 1991 ISBN 83-900020-5-0
• John Man Czyngis-Chan: życie, śmierć i zmartwychwstanie, Amber Warszawa 2004 ISBN 83-241-1934-5
• Jack Weatherford Czyngis Chan Świat Książki - Bertelsmann Media, Warszawa 2006 ISBN 83-7391-769-1

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Genealogia