Kościół Mariacki w Krakowie
Z Wikipedii
Współrzędne: 50°03'42" N 19°56'21" E
| Kościół archiprezbiterialny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Krakowie | |
 Widok kościoła od strony zachodniej |
|
| Data budowy | XIV-XV wiek |
| Data poświęcenia | ok. 1320-1321 |
| Wyznanie | Kościół rzymskokatolicki |
| Rodzaj | Bazylika mniejsza |
| Wezwanie | Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny |
| Budulec | cegła |
 Galeria zdjęć w Wikimedia Commons |
|
Kościół archiprezbiterialny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, kościół Mariacki – największy i najważniejszy, po Katedrze Wawelskiej, kościół Krakowa; od 1963 roku Bazylika. Należy do najbardziej znanych zabytków Krakowa i Polski. Położony jest przy północno-wschodnim narożniku Rynku Głównego, na Placu Mariackim.
Spis treści |
[edytuj] Historia
Według Jana Długosza gotycki kościół został ufundowany przez biskupa krakowskiego Iwo Odrowąża w latach 1221-1222 na miejscu drewnianej świątyni. W latach 1290-1300 wzniesiono częściowo na jego fundamentach kościół w stylu gotyckim, poświęcony w 1320 roku, lecz i ta świątynia nie przypadła ludziom do gustu. Zburzono ją i wybudowano nowy, wspanialszy kościół.
W latach 1355-1365 z fundacji Mikołaja Wierzynka (mieszczanina krakowskiego i stolnika sandomierskiego) dobudowano do głównego korpusu świątyni wydłużone prezbiterium. Z kolei w latach 1392-1397 polecono mistrzowi Mikołajowi Wernerowi lepsze doświetlenie kościoła. Budowniczy obniżył mury naw bocznych, a w magistralnych wprowadziło duże otwory okienne. W ten sposób halowy układ świątyni zmienił się na bazylikowy.
W pierwszej połowie XV wieku przy zewnętrznych murach naw bocznych dobudowano wieniec kaplic. Większość z nich była dziełem mistrza Franciszka Wiechonia z Kleparza. W tym też czasie podwyższona została wieża północna, przystosowana do pełnienia funkcji strażnicy miejskiej. W roku 1478 cieśla Matias Heringkan pokrył wieże przepięknym hełmem. Na nim umieszczono złoconą koronę w roku 1666.
W końcu XV wieku świątynia Mariacka wzbogaciła się o arcydzieło rzeźbiarskie późnego gotyku – ołtarz główny (dzieło Wita Stwosza). W XVIII wieku na polecenie archiprezbitera Jacka Augusta Łopackiego, wnętrze gruntownie przerobiono w stylu późnego baroku. Wymieniono wtedy 26 ołtarzy, sprzęt, wyposażenie, ławy, obrazy, a ściany ozdobiono polichromią pędzla Andrzeja Radwańskiego. Z tego okresu pochodzi również późnobarokowa kruchta.
Na początku XIX wieku zlikwidowano przykościelny cmentarz w ramach porządkowania miasta. W ten sposób powstał plac Mariacki. W latach 90. owego stulecia, architekt Tadeusz Stryjeński przeprowadził kompleksową restaurację kościoła. Świątynia zyskała nową dekorację malarską projektu i pędzla Jana Matejki, z którym współpracowali m.in. Stanisław Wyspiański i Józef Mehoffer. Oni też są autorami witraży w prezbiterium i nad chórem muzycznym.
[edytuj] Fasada i mury
Obecny kształt nadała kościołowi przebudowa na układ bazylikowy, która miała miejsce w latach 1392-1397.
Fasada świątyni ujęta jest w dwie wieże:
- Wieża wyższa, zwana Hejnalicą, ma 82 metrów wysokości. Zbudowana jest na planie kwadratu, gdzie na wysokości dziewiątej kondygnacji przechodzi w ośmiobok, przepruty ostrołukowymi wnękami, mieszczącymi dwie kondygnacje okien. Wieże nakrywa gotycki hełm, będący dziełem mistrza Matiasa Heringka z 1478 roku. Hełm składa się z ośmiobocznej, zaostrzonej iglicy, otoczonej wieńcem ośmiu niższych wieżyczek. Na iglicy umieszczona została w roku 1666 złocona korona o średnicy ok. 4 metrów. Z wieży, z wysokości 54 metrów, grany jest co godzinę Hejnał Mariacki. Jest on jednym z symboli Krakowa. U podnóża, od strony północnej, znajduje się prostokątna przybudówka, mieszcząca kamienne schody, prowadzące do wnętrza wieży. Za wejściem na wieżę zwraca uwagę duża, odlana w brązie tablica, przedstawiająca wjazd króla Jana III Sobieskiego. Została ona wykonana na podstawie projektu rzeźbiarza Piusa Welońskiego w 1883 roku dla uczczenia 200. rocznicy odsieczy wiedeńskiej. Na wieży znajduje się dzwon zegarowy z 1530 roku (ton uderzeniowy d', średnica 165 cm).
- Wieża niższa, o wysokości 69 metrów, przeznaczona jest na dzwonnicę kościelną. Wzniesiona na planie kwadratu, posiada wyraźnie zaznaczony na całej wysokości gzymsami i oknami, podział kondygnacyjny. Na piętrze znajduje się renesansowa kaplica pod wezwaniem Nawrócenia św. Pawła (Kaufmanów). Na zewnątrz obok okna kaplicy, pod trójspadowym daszkiem jest zawieszony dzwonek "za konających", odlany przez Kacpra Koerbera z Wrocławia w 1736 roku. Wieżę nakrywa późnorenesansowy hełm, wykonany w 1592 roku, składający się z eliptycznej kopuły, osadzonej na ośmiobocznym bębnie i zwieńczoną ażurową latarnią. W narożnikach ustawione są cztery mniejsze kopułki na niskich, sześciobocznych podstawach. Na kondygnacjach wieży znajduje się pięć dzwonów:
- najstarszy (ton uderzeniowy a', średnica 108 cm, masa ~ 900 kg) pochodzi z XIV wieku,
- dwa kolejne, zwane Misjonałem (ton uderzeniowy f', średnica 134 cm, masa ~ 1800 kg) i Tenebratem (ton uderzeniowy cis', średnica 175 cm, masa ~ 4000 kg), zostały odlane między 1386 a 1390 rokiem przez Jana Weygela z Nowej Wsi,
- czwarty i największy, zwany Półzygmuntem (ton uderzeniowy cis', średnica 180 cm, masa ~ 4300 kg), jest dziełem Jana Freudentala z 1438 roku,
- oraz piąty, tzw. Zegarowy (średnica 135 cm), wykonany w roku 1564, który niegdyś współdziałał ze znajdującym się na wyższej wieży.
Cztery dzwony liturgiczne stanowią jeden z największych i najstarszych zespołów dzwonów średniowiecznych w Polsce.
Do wnętrza świątyni, od strony frontowej, prowadzi barokowa kruchta. Powstała w latach 1750-1753, według projektu Franciszka Placidiego. Kształt jej jest wzorowany na formie architektonicznej Grobu Chrystusa. Drewniane drzwi ozdobione zostały rzeźbionymi głowami polskich świętych, proroków i apostołów. Wykonał je w r. 1929 Karol Hukan. Ponad kruchtą znajduje się wielkie, ostrołukowe okno z witrażami, projektowanymi przez Józefa Mehoffera i Stanisława Wyspiańskiego. Dekoracyjny podział okna wykonano w 1891 roku, według koncepcji Jana Matejki.
Przy wejściu do bazyliki, od strony placu Mariackiego, zamontowana jest kuna (tzw. obręcz pokutników), którą zakładano dawniej na głowy szczególnych grzeszników. Obręcz pokutników była zamontowana na takiej wysokości, aby skazany na nią nie mógł ani wyprostować się, ani uklęknąć, co miało tym bardziej uprzykrzyć karę. Przez wieki poziom płyty placu podniósł się i obecnie obręcz znajduje się niewiele ponad ziemią.
W wysmukłych murach prezbiterium znajdują się wydłużone, ostrołukowe okna, ozdobione są motywami roślinnymi, a klucze rzeźbami figuralnymi o tematyce symbolicznej. Równie bogatą dekorację rzeźbiarską prezentuje 21 figur, umieszczonych na konsolach, podtrzymujących gzyms wieńczący mury magistralne budowli. Ten zespół architektoniczny rzeźb kamiennych został wykonany ok. roku 1390 zapewne przez działający w tym czasie w Krakowie słynny warsztat Parlerów z Pragi Czeskiej.
[edytuj] Wnętrze
[edytuj] Korpus nawowy
Nawa główna o wysokości ok. 28 metrów nakryta jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Polichromię wykonali w latach 1890-1892: Jan Matejko, Józef Mehoffer i Stanisław Wyspiański, który zaprojektował również witraże.
Nad obiegającym nawę gzymsem umieszczone są drewniane posągi: św. Stefana, św. Kingi, św. Stanisława Kostki, św. Kazimierza, św. Jadwigi Andegaweńskiej, św. Urszuli, św. Jacka, św. Wojciecha, bł. Salomei i bł. Bronisławy. Rzeźby są dziełem Zygmunta Langmana z początku XX wieku. Przy filarach, dzielących nawę główną od bocznych, znajdują się XVIII-wieczne, późnobarokowe ołtarze. Umieszczono w nich obrazy wybitnych malarzy: weneckiego Jana Babtysty Pittoniego, niderlandzkiego Jakuba Martensa, niemieckiego Hansa Suessa z Kolumbachu, polskiego Łukasza Orłowskiego i innych. Przy głównym wejściu oraz obok ołtarzy znajdują się nakryte baldachimami stalle radnych, ławników, syndyków i możnych rodów krakowskich z XVII wieku. Nawę główną i prezbiterium dzieli, umieszczony na tęczy (projektu Jana Matejki), krucyfiks – dzieło uczniów Wita Stwosza.
Część wschodnia korpusu nawowego mieści kilka dzieł sztuki, m.in. cyborium oraz kilka ołtarzy :
- po stronie północnej (lewej) znajduje się barokowy ołtarz pw Św. Stanisława (zamykający lewą nawę boczną) z drugiej połowy XVII wieku z rzeźbioną sceną Wskrzeszenia Piotrowina. Wmontowana jest tu gotycka mensa z ok. 1400 roku z płaskorzeźbną dekoracją. Drugi barokowy ołtarz, wykonany został w 1725 roku przez architekta krakowskiego Kacpra Bażankę. W nim znajduje się obraz Zwiastowanie, namalowany w 1740 roku przez Jana Baptystę Pittoniego. Na bramce balustrady widnieje dekoracyjny herb Polski. Naprzeciwko ołtarza znajduje się nagrobek rodziny Celarich, wykonany w 1616 roku. We wnękach ustawiono popiersia fundatorów: Pawła Celariego i jego żony Małgorzaty z Chodorowskiej oraz Andrzeja Celariego z żoną Małgorzatą z Mączyńskich. Na szczycie rzeźby alegoryczne symbolizują Wiarę i Nadzieję.
- po południowej (prawej) stronie znajduje się późnobarokowy ołtarz (zamykający prawą nawę boczną) z 1735 roku, w którym jest kamienny krucyfiks, będący dziełem Wita Stwosza. Tło krzyża stanowi srebrna blacha z widokiem Jerozolimy, wykonana w 1723 roku przez Józefa Ceyplera. Obok ołtarza znajduje się renesansowe cyborium, zaprojektowane w 1552 roku przez słynnego rzeźbiarza i architekta Jana Marię Padovano, ufundowane przez krakowskich złotników Andrzeja Mastelli i Jerzego Pipana. Bogato rozbudowana architektonicznie, budowla wykonana jest z kamienia piaskowego z dodatkiem wielobarwnych marmurów. Od naw oddziela cyborium tralkowa balustrada i ażurowe bramki, odlane w brązie w 1595 roku przez Michała Otto, który ozdobił je herbami Polski i Litwy. Naprzeciwko cyborium znajduje się nagrobek rodziny Montelupich (Wilczogórskich), którego twórcą był ok. 1600 roku doskonały rzeźbiarz pochodzenia włoskiego – Santi Gucci. W środkowej części nagrobka znajdują się rzeźbione w marmurze popiersia fundatorów: Sebastiana Montelupiego i jego żony Urszuli z Bazów oraz Walerego Montelupiego wraz z żoną Heleną z Moreckich. W zwieńczeniu umieszczono kartusze herbowe i alegoryczne postacie: Męstwa, Wstrzemięźliwości oraz Roztropności.
[edytuj] Organy
Organy w nawie głównej zbudowano w 1800 roku, w warsztacie organmistrza Ignacego Ziernickiego. W 1907 roku gruntownej przebudowy instrumentu w duchu romantycznym dokonał Kazimierz Żebrowski – znany i ceniony organmistrz z Krakowa. Nowy instrument liczył wtedy 45 głosów rozdzielonych między trzy manuały i pedał. W późniejszych latach instrument stopniowo rozbudowywano, modyfikując przy tym trakturę i łącząc go z organami w prezbiterium i nawie południowej. W latach 1987-1989 usunięto większą część instrumentu Żebrowskiego i wybudowano nowy instrument, przywracając organom pierwotnie mechaniczną trakturę gry. Prace wykonała firma organmistrzowska Włodzimierza Truszczyńskiego z Warszawy. Obecnie instrument posiada 56 głosów, trzy manuały i pedał oraz połączenie z organami w prezbiterium.
Oprócz organów głównych w bazylice znajdują się jeszcze dwa instrumenty:
- organy Kazimierza Żebrowskiego w prezbiterium,
- organy Tomasza Falla w nawie południowej.
[edytuj] Prezbiterium
Prezbiterium nakryte jest sklepieniem gwieździstym, wykonanym przez majstra Czipsera w 1442 roku. Na zwornikach żeber widnieją herby: Polski, Krakowa oraz biskupa Iwo Orowąża – fundatora pierwszej świątyni Mariackiej. W przyściennych niszach ustawiono posągi proroków: Jeremiasza, Daniela, Dawida, Ezechiela, Jonasza i Izajasza. Wykonał je w 1891 roku krakowski rzeźbiarz Zygmunt Langman. Ściany zdobi polichromia wykonana w latach 1890-1892 przez Jana Matejkę. Przy jej realizacji współpracowało z mistrzem wielu jego uczniów, później znanych i wybitnych malarzy, m.in.: Antoni Gramatyka, Edward Lepszy, Stanisław Bańkiewicz, Józef Mehoffer, Stanisław Wyspiański. Rysunki techniczne wykonał Tomasz Lisiewicz, a roboty pozłotnicze są dziełem Michała Stojakowskiego. Witraże w tej części kościoła są autorstwa Józefa Mehoffera, Stanisława Wyspiańskiego i Tadeusza Dmochowskiego.
Po obu stronach prezbiterium ustawiono nakryte baldachimami stalle. Wykonane zostały w 1586 roku, a następnie w roku 1635 uzupełniono je zapleckami, które Fabian Möller ozdobił płaskorzeźbami ze scenami z życia Chrystusa i Marii. Na stallach prawych przedstawienia: Drzewa Jessego, Narodzin Marii, Ofiarowania Marii, Zaślubin z św. Józefem, Zwiastowania, Nawiedzenia św. Elżbiety oraz Bożego Narodzenia. Na stallach północnych (lewych) znajdują się rzeźby: Obrzezanie, Hołd Trzech Króli, Ofiarowanie Jezusa w świątyni, Pożegnanie z Matką, Zmartwychwstały Chrystus ukazuje się Marii, Wniebowzięcie Matki Boskiej, Koronacja oraz Matka boska z dzieciątkiem w otoczeniu symboli z Litanii Loretańskiej.
Prezbiterium zakończone jest apsydą, którą oddziela od reszty kościoła, wykonana w brązie, balustrada z dwiema ażurowymi bramkami. Uchylne drzwiczki zdobią herby: Krakowa oraz archiprezbiterów kościoła – Klośnik i Prawdzic. Witraże w absydzie pochodzą z lat 1370-1400, a wykonał je mistrz Mikołaj, zwany vitreator de Cracowia. Obejmują one dwa cykle tematyczne: Księgę Genesis według Starego i Nowego Testamentu oraz sceny związane z życiem Jezusa i Marii.
[edytuj] Ołtarz
Zobacz więcej w osobnym artykule: Ołtarz Wita Stwosza w Krakowie.W prezbiterium znajduje się największy w Europie gotycki ołtarz, obrazujący "Zaśnięcie Matki Bożej w otoczeniu apostołów" – arcydzieło Wita Stwosza.
[edytuj] Kaplice
[edytuj] Nawa północna (lewa):
- Kaplica św. Antoniego (zwana także Złoczyńców). Tutaj przygotowywano całą noc przestępców skazanych na śmierć, których rankiem wyprowadzano w asyście duchownych na miejsce kaźni. Barokowy ołtarz pochodzi z XVII wieku.
- Kaplica św. Jana Chrzciciela wzniesiona została w 1446 roku. Od XVI wieku pozostawała pod opieką możnego rodu Bonerów. Wyposażenie wnętrza pochodzi z późnego baroku. Ściany zdobi polichromia pędzla Józefa Mehoffera z 1932 roku.
- Kaplica św. Wawrzyńca zbudowana w latach 1423-41, ufundowana przez Marka Noldenfessera (rajcy krakowskiego). Wyposażenie barokowe z XVIII wieku. Polichromię ścian wykonał Jan Bukowski.
- Kaplica Przemienienia Pańskiego ufundowana w 1439 roku przez mieszczanina Jerzego Szwarcza. W kaplicy uwagę zwraca barokowy ołtarz z roku 1747, projektu Franciszka Placidiego. W nim została zastosowana złudzeniowa perspektywa panoramicznie wykonanych skał, do których prowadzą schodki po obu stronach ołtarza. Polichromia jest dziełem Jana Bukowskiego.
[edytuj] Nawa południowa (prawa):
- Kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej zbudowana została w XV wieku i z tego też czasu pochodzi rzeźba Chrystusa, umieszczona w ołtarzu bocznym. W ołtarzu głównym znajduje się kopia obrazu jasnogórskiego, która (według podania) została skopiowana z oryginału w 1638 roku, podczas przewożenia go przez Kraków w okresie potopu szwedzkiego.
- Kaplica św. Łazarza ufundowana w ok. roku 1435 przez Jadwigę z Kuńczów Sebastianową. Barokowy ołtarz z obrazem Wskrzeszenie Łazarza oraz krucyfiks z XVIII wieku.
- Kaplica św. Walentego (zwana także Matki Boskiej Ostrobramskiej). Wzniesiona w 1443 roku z fundacji Jana Dolnicza. Z tego też roku pochodzi epitafium nagrobne Jana Sebenwirta, najstarsza ze znajdujących się tego typu płyt w kościele Mariackim. W późnobarokowym, murowanym ołtarzu, kopia obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej pędzla Rafała Hadziewicza (pierwsza połowa XIX wieku).
- Kaplica św. Jana Nepomucena została wzniesiona w 1435 roku przez Franciszka Wiechonia z Kleparza. W podziemiach znajdują się groby donatorów kościoła książąt: oświęcimskich, raciborskich, zatorskich oraz Piastów śląskich. Polichromia ścian jest dziełem Jana Bukowskiego i Włodzimierza Tetmajera.
[edytuj] Zakrystia
Zakrystia, wzniesiona w XV wieku, nakrywa sklepienie kolebkowe z lunetami, ozdobione XVIII-wieczną polichromią barokową, pędzla Piotra Franciszka Molitora. Przedstawia ona zwycięstwo wiary chrześcijańskiej. Dekoracja malarska ścian pochodzi z XIX wieku. Wypełniają ją symbole siedmiu sakramentów oraz postacie ojców kościoła, świętych i błogosławionych. Portal barokowy pochodzi z XVII wieku. Wyposażenie głównie barokowe.
[edytuj] Skarbiec
Skarbiec kościelny renesansowy, zbudowany w XVI wieku. Znajdują się tu szafy, komody i ołtarz z ostatniej ćwierci XVII wieku. W skarbcu przechowywane są bogato zdobione naczynia liturgiczne, monstrancje, relikwiarze, kielichy, patery, puszki, stanowiące arcydzieła złotnictwa europejskiego od XIV do XVIII wieku. Z tego też okresu pochodzi zbiór krzyży ołtarzowych, lichtarzy, kandelabrów oraz innych precjozów kościelnych. Bezcenną wartość posiada kolekcja szat liturgicznych, które odznaczają się bogactwem zdobnictwa, techniką dekoracji, różnorodnością materiału oraz form. Prezentują one rozwój szat liturgicznych od gotyckich do klasycystycznych. Niektóre okazy ze skarbca można podziwiać w Muzeum Archidiecezjalnym w Krakowie.
[edytuj] Archiprezbiterzy i proboszczowie
Księża proboszczowie parafii Mariackiej:
Księża archiprezbiterzy parafii Mariackiej:
- Jan Grot – 1326
- Andrzej de Verulis – 1327
- Jan z Lubsicz – 1329
- Bertrand – 1342
- Mikołaj z Kurnika – 1369-1374
- Kieczon z Książnic – 1386
- Paweł Nepromis – 1394
- Mikołaj Piannaster – 1400
- Mikołaj Pieniążek – 1401
- Adam z Będkowa – 1413-1450
- Grzegorz Szworc – 1450-1485
- Jan Heidecke – 1500-1512
- Mikołaj Waltek – 1514-1542
- Tomasz Pszonka – 1542-1553
- Wojciech Niwiński – 1563-1583
- Jakub Górski – 1583-1585
- Hieronim Powodowski – 1586-1613
- Hieronim Alantsse – 1613-1614
- Krzysztof Trzciński – 1614-1640
- Justus Słowikowski – 1640-1654
- Mikołaj Słowikowski – 1654-1678
- Grzegorz Januszewicz – 1678-1700
- Dominik Lochman – 1700-1723
- Jacek Łopacki – 1723-1761
- Leonard Kiełczewski – 1761-1795
- Karol Lochman – 1795-1803
- Grzegorz Mieroszewski – 1803-1808
- Jan Hofman – 1808-1809
- Józef Łańcucki – 1809-1841
- Ludwik Hasselquist – 1841-1846
- Franciszek Stachowski – 1846-1850
- Jan Kalisiewicz – 1850-1855
- Jan Kogutowicz – 1855-1873
- Zygmunt Golian – 1873-1880
- Ludwik Bober – 1880-1891
- Józef Krzemiński – 1891-1912
- Szymon Albinus – 1913-1918
- Czesław Wądolny – 1918-1925
- Józef Kulinowski – 1925-1944
- Ferdynand Machay – 1944-1967
- Teofil Kurowski – 1967-1983
- Jan Kościółek – 1983-1995
- Bronisław Fidelus – od 1995
Źródło: [1]
[edytuj] Bibliografia
- Leszek Ludwikowski, Kraków i okolice. Przewodnik; wyd. Sport i Turystyka, Warszawa 1978, ISBN 83-217-2823-5
