Mont Saint-Michel

Z Wikipedii

Artykuł ten został zgłoszony jako kandydat na "Dobry artykuł". Weź udział w dyskusji na ten temat.

Współrzędne: 18°38' N 01°31' W18.6333333 -1.5166667 (Mont Saint-Michel)

Mont Saint-Michel
Kontynent	Europa
Państwo	Francja
Akwen	Kanał La Manche
Powierzchnia	3,97 km² km²
Populacja (1999)  • liczba ludności  • gęstość	50 13 os./km²
Wyspy świata

Mont Saint-Michel (franc. Abbaye du Mont-Saint-Michel, bret. Menez Mikael, pol. Wzgórze Świętego Michała) - skalista wyspa w Zatoce Wzgórza Św. Michała (franc. Baie du Mont Saint-Michel), w południowo-zachodniej Normandii, połączona z kontynentalną Francją groblą długości 1800 metrów.

Na wyspie wzniesione zostało sanktuarium Michała Archanioła. Oryginalna nazwa sanktuarium to po łacinie Mons Sancti Michaeli in periculo mari (Wzgórze Św. Michała w niebezpiecznym morzu) lub Mont Saint-Michel au péril de la mer (po francusku).

Obecnie wzgórze Saint-Michel stanowi naturalne centrum gminy Mont-Saint-Michel (w departamencie Manche, w administracyjnym regionie Dolna Normandia)^[1].

Architektura sanktuarium oraz zatoka, z dużymi pływami morskimi sprawiają, iż jest to jedno z najchętniej odwiedzanych miejsc w Normandii. Wg danych gromadzonych w ramach Projet Mont-Saint-Michel miejsce to zwiedza rocznie średnio 3 200 000 osób, co powoduje, że jest to najczęściej poza Paryżem odwiedzana atrakcja turystyczna we Francji^[2]. Wiele budowli wyspy zaklasyfikowano jako pomniki historii, a miasto jako całość otrzymało ten przywilej w 1962 roku. Od 1979 roku stanowi część Światowego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO^[3].

Spis treści 1 Historia 1.1 Celtowie 1.2 Rzymianie 1.3 Początki ery chrześcijańskiej 1.4 Opactwo benedyktyńskie 1.5 Lista opatów 1.6 Zaniedbanie i ponowny rozkwit po rewolucji francuskiej 1.7 Rozwój Mont Saint-Michel 2 Opactwo 2.1 Notre-Dame Sous-Terre 2.2 Konstrukcje XI wieku 2.3 Konstrukcje XII wieku 2.4 Konstrukcje XIII wieku 2.5 Konstrukcje XIV, XV i XVI wieku 2.6 Konstrukcje XVIII wieku 2.7 Odbudowa w XIX i XX wieku 3 Fortyfikacje 4 Miasteczko 5 Geografia i okolice 5.1 Las Scissy i jego zagłada 5.2 Pływy morskie 5.3 Wybrzeże 6 Mont Saint-Michel w kulturze 6.1 Film 6.2 Muzyka 6.3 Literatura 7 Monety z wizerunkiem Mont Saint-Michel 8 Galeria 9 Przypisy 10 Bibliografia 10.1 Literatura 10.2 Linki zewnętrzne 11 Zobacz też

[edytuj] Historia

[edytuj] Celtowie

Wokół Mont Sain-Michel rozciągał się w starożytności las Scissy, wówczas jeszcze niezalany morzem, siedziba dwóch plemion celtyckich. Zdaniem opata Gillesa Derica, historyka bretońskiego z XVIII wieku, w tamtych czasach wzgórze było poświęcone Belenowi, galijskiemu bogowi Słońca.

[edytuj] Rzymianie

Zasługą przybyłych do Armoryki Rzymian była budowa sieci dróg przecinających całe jej terytorium: jedna z nich, łącząca Dol-de-Bretagne z Fanafmers (Saint-Pair), biegła na południe od Mons Belenus (Góry Belena). W miarę podnoszenia się poziomu wód w kanale La Manche, droga była stopniowo przesuwana ku wschodowi, aż do całkowitego połączenia się z tą, która obecnie przebiega przez Avranches. Wyspa w tym okresie była znana jako Mont Tombe (łac. Góra Cmentarna). Mieszkający w pobliżu Rzymianie kultywowali kult boga słońca, nazywanego przez nich Mitrą. Według miejscowej legendy z tego okresu, na wzgórzu pochowano w złotych butach i trumnie Juliusza Cezara^[4].

[edytuj] Początki ery chrześcijańskiej

Chrześcijaństwo pojawiło się w Armoryce około IV wieku naszej ery. Wówczas w połowie wysokości wzgórza została wzniesiona kaplica poświęcona św. Szczepanowi, pierwszemu męczennikowi chrześcijańskiemu. Po niej, pojawiła się następna, u stóp skały, ku czci św. Synforiana, pierwszego męczennika Galów. Kaplice czuwały nad siedzibami pustelników pod opieką proboszcza z Astériac (Beauvoir).

Według legendy, w 709 roku biskupowi Avranches, świętemu Hubertowi objawił się Michał Archanioł, prosząc o zbudowanie kościoła na skale^[4]. Biskup dwukrotnie zlekceważył prośbę aż do momentu, kiedy św. Michał, dotknąwszy palcem biskupiej głowy, wypalił w niej dziurę, ale pozostawił nieszczęśnika przy życiu. Czaszka św. Huberta z owym otworem przechowywana jest do dziś w katedrze w Avranches. Krótko potem została zbudowana pierwsza kaplica w grocie, a poprzednia nazwa Mont-Tombe została zastąpiona Mont-Saint-Michel-au-péril-de-la-Mer. Podczas budowy według legend doszło do rzekomych cudów-poranna rosa wyznaczyła zarys fundamentów, skradziona krowa ukazała się nagle tam gdzie powinien lec pierwszy złom granitu, trzymane na rękach niemowlę odsunęło stopami głaz zagradzający drogę oraz ukazanie się świętego Michała który wskazał źródło słodkiej wody^[4].

[edytuj] Opactwo benedyktyńskie

Hrabiowie z Rouen, potem książęta Normandii, hojnie obdarowali zakonników, zmuszonych przez Normanów do ucieczki na obronną z natury wyspę. Mont Saint-Michel nabyło ponadto znaczenia strategicznego po przyłączeniu w 933 roku Półwyspu Cotentin do księstwa Normandii i znalazłszy się na granicy z księstwem Bretanii.

Książę Ryszard I Nieustraszony (943-996) podczas swych pielgrzymek do sanktuarium oburzał się, że mnisi odstępowali wykonywanie obrzędów religijnych świeckim duchownym, którzy byli za tę czynność opłacani. Ryszard I uzyskał od papieża Jana XIII bullę dającą mu prawo przywrócenia porządku w klasztorze i w 966 roku, wraz z mnichami przybyłymi z Saint-Wandrille, założył nowe opactwo benedyktyńskie (opactwo Fontenelle).

Bogactwo i siła nowego opactwa, jak też i prestiż sanktuarium przyciągały tłumy pielgrzymów, co trwało aż do okresu reformacji. U stóp sanktuarium powstało miasteczko oferujące pielgrzymom gościnę. Opactwo nieprzerwanie cieszyło się względami książat normandzkich, a następnie królów Francji.

W czasie wojny stuletniej opactwo zostało opasane nowym pierścieniem murów obronnych, teraz obejmujących także miasteczko. Anglicy próbowali je kilkakrotnie zdobywać, ale bezskutecznie. Pamiątką po jednym ze szturmów są dwie machiny oblężnicze, pozostawione pod murami Mont Saint-Michel.

Począwszy od 1523 roku opata sanktuarium wyznaczał bezpośrednio król Francji, powierzając często pełnienie tej funkcji osobie świeckiej i dając jej prawo korzystania z dochodów klasztornych. Na terenie opactwa zostało zbudowane więzienie i klasztor się wyludnił. Przyczyniły się też do tego wojny religijne. W roku 1622 klasztor przeszedł w ręce Benedyktynów z kongregacji świętego Maura, fundatorów szkoły, tylko w niewielkim stopniu troszczących się o utrzymanie budowli w dobrym stanie.

[edytuj] Lista opatów

966-991 : Maynard I

991-1009 : Maynard II

1009-1017 : Hildebert I

1017-1023 : Hildebert II

1025-1051 : Almod

1051-1055 : Théodoric

1055-1048 : Suppo

1048-1058/60 : Radulphe o Raoul de Beaumont

1060/65-1084 : Ranulphe o Renaut de Bayeux

1085-1102 : Roger I

1106-1122 : Roger II

1125-1131 : Richard de Mère

1131-1149 : Bernard du Bec

1149-1150 : Geoffroy

1151-1153 : Richard de la Mouche, Robert Hardy

1154-1186 : Robert de Torigni

1186-1191 : Martin de Furmendi

1191-1212 : Jourdain

1212-1218 : Radulphe o Raoul des Îles

1218-1223 : Thomas des Chambres

1225-1236 : Raoul de Villedieu

1236-1264 : Richard Turstin

1264-1271 : Nicolas Alexandre

1271-1279 : Nicolas Famigot

1279-1298 : Jean Le Faë

1299-1314 : Guillaume du Château

1314-1334 : Jean de la Porte

1334-1362 : Nicolas le Vitrier

1363-1386 : Geoffroy de Servon

1386-1410 : Pierre le Roy

1410-1444 : Robert Jolivet

1444-1483 : Guillaume d'Estouteville

1483-1499 : André Laure

1499-1510 : Guillaume de Lamps

1510-1513 : Guérin Laure

1515-1523 : Jean de Lamps

1524-1543 : Jean le Veneur

1543-1558 : Jacques d'Annebault

1558-1570 : François Le Roux d'Anort

1570-1587 : Arthur de Cossé-Brissac

1588-1615 : François de Joyeuse

1615-1641 : Henri de Lorraine, duca di Guise

1641-1643 : Ruzé d'Effiat

1644-1670 : Jacques de Souvré

1670-1703 : Étienne Texier d'Hautefeuille

1703-1718 : Karq de Bebambourg

1721-1799 : Charles Maurice de Broglie

1766-1769 : Étienne-Charles de Loménie de Brienne

1788 : Louis-Joseph de Montmorency-Laval

[edytuj] Zaniedbanie i ponowny rozkwit po rewolucji francuskiej

W trakcie rewolucji francuskiej wyspa zmieniła nazwę na Mont-Michel i Mont-Libre.

Z rokiem 1791, w następstwie rewolucji francuskiej, ostatni mnisi zostali wydaleni z opactwa, które zostało zmienione w więzienie. Począwszy od 1793 roku przetrzymywano w nim ponad trzystu księży odmawiających przyjęcia nowej konstytucji cywilnej. W 1794 roku na szczycie wieży dzwonniczej została zainstalowana stacja telegrafu optycznego. Tym samym Mont Saint-Michel zostało włączone w szlak linii telegraficznej z Paryża do Brestu.

W 1835 roku więzienie zostało poddane oględzinom architekta Eugène Viollet-le-Duca. Wobec protestów przeciwko aresztowaniu socjalistów Martina Bernarda, Armanda Barbès i Auguste Blanqui, dekretem cesarskim z 1863 więzienie zamknięto. Opactwo przeszło następnie w ręce biskupa z Coutances.

Po regulacji rzeki Couesnon, która zmieniła stosunki wodne w zatoce, powodując jej zamulenie, oraz ufortyfikowaniu grobli w 1879 r. Mont Saint-Michel przestał być wyspą lecz stał się raczej głęboko wysuniętym w morze cyplem. Z okazji tysięcznej rocznicy powstania przypadającej na rok 1966 niewielka liczba zakonników znów osiedliła się w klasztorze.

16 czerwca 2006 r. premier Francji i władze regionu ogłosiły przeznaczenie 164 milionów EUR na projekt o nazwie Projet Mont-Saint-Michel, którego celem jest wybudowanie zapory na rzece Couesnon, która ma spowodować odmulenie zatoki i przywrócenie Mont-Saint-Michel charakteru prawdziwej wyspy^[5]. Zakończenie projektu planowane jest w 2012 r^[6].

[edytuj] Rozwój Mont Saint-Michel

X wiek

XI-XII wiek

XVII-XVIII wiek

XX wiek

[edytuj] Opactwo

Opactwo benedyktyńskie powstawało począwszy od X wieku z zestawionych, zachodzących na siebie części w stylach romańskim i gotyckim. Różne budowle konieczne do funkcjonowania klasztoru zostały stłoczone na ciasnej i niewygodnej przestrzeni.

Merveille usytuowana na północy opactwa zawierała krużganek klasztorny podzielony na refektarz, fraternię i spiżarnię - przykład funkcjonalnego połączenia. W ten sam sposób zabudowania Balle-Chaise i dormitorium łaczą funkcje administarcyjne opactwa z działalnością kulturalną.

[edytuj] Notre-Dame Sous-Terre

Pierwotny kościół klasztorny, wzniesiony w czasach fundacji benedyktyńskiej z 966 roku, został całkowicie pochłonięty przez powiększający się klasztor. Nowe budowle pojawiały się kolejno po wschodniej stronie świątyni, na wyższych piętrach skały i na samym szczycie wzgórza.

W efekcie rozbudowy, pierwotny kościół został zupełnie zapomniany i odkryty na nowo dopiero na przełomie XIX i XX wieku w czasie prac wykopaliskowych w tym miejscu prowadzonych. Dzisiaj, odrestaurowany kościół stanowi wspaniały przykład architektury romańskiej.

[edytuj] Konstrukcje XI wieku

Rosnąca coraz bardziej liczba pielgrzymów zmusiła do zbudowania większego kościoła na miejscu dawnych budynków klasztornych, na północ od pierwotnego kościoła Notre-Dame-Sous-Terre.

Nowa świątynia miała trzy krypty: kaplicę Trente-Cierges (pol. Trzydziestu świec) w transepcie północnym, złotą kryptę chóru (inaczej Kaplica wielkich kolumn) na wschodzie i kaplicę św. Marcina (1031-1047) w transepcie południowym.

Budowa nawy głównej i transeptu została zapoczątkowana przez opata Ranulphe'a w 1060 roku.

W 1080 roku na północ od kościoła pierwotnego zostały wzniesione trzy piętra budynków klasztornych, w których mieściła się sala północna, która służyła do przyjmowania pielgrzymów, jako promenada (droga spacerowa) dla mnichów oraz dormitorium. Ponadto zaczęto budować jałmużnik i spiżarnię przyszłego klasztoru Merveille. Pierwotny kościół Notre-Dame-Sous-Terre, całkowicie wchłonięty przez nowe zabudowania był jednak jeszcze wykorzystywany jako miejsce kultu religijnego.

[edytuj] Konstrukcje XII wieku

W 1103 roku trzy dzwony zachodniej nawy nowego kościoła runęły na klasztorne budynki, gdyż nie były wystarczająco solidnie osadzone. Odbudową zajął się opat Roger II (1115-1125).

Na zachodzie i północnym-zachodzie, opat Robert de Torini (1154-1186) zarządził konstrukcję nowego zespołu budynków klasztornych, mieszczących nowe cele, izbę chorych i kaplicę św. Stefana. Poza tym przerobił przejścia prowadzące do Notre-Dame-Sous-Terre dla uniemożliwienia kontaktów pomiędzy zakonnikami a pielgrzymami.

[edytuj] Konstrukcje XIII wieku

Opat Raoul-des-Îles (1212-1218) w miejscu jałmużnika wybudowanego przez Rogera II założył Salę Gości (1215-1217) i Refektarz (1217-1220), natomiast nad spiżarnią Salę Rycerską (1220-1225) i wirydarz (1225-1228). Wszystkie te obiekty stanowiły całość zwaną Merveille (Cud).

Z inicjatywy opata Richarda Turstina (1236-1246) po wschodniej stronie została wzniesiona Sala Straży, przyszłe wejście do opactwa i nowa sala sprawiedliwości (Officialité, 1257), które wspólnie tworzą zespół Belle-Chaise.

[edytuj] Konstrukcje XIV, XV i XVI wieku

W czasach administracji opata Pierre Le Roy (1386-1410) zostały dokończone fortyfikacje: około roku 1393 zbudowane zostały dwie wieże Chatelet, a po nich kolejno: La Tour Perrine i La Bailliverie. Powstały też apartamenty opata.

W 1421 roku runął romański chór opactwa, który został zrekonstruowany w dwóch fazach w latach 1446-1450 i 1499-1523 w gotyckim stylu flamboyant.

[edytuj] Konstrukcje XVIII wieku

W wyniku pożaru w 1776 roku postanowiono wyburzyć trzy przęsła zachodnie opactwa, a w 1780 roku została zbudowana nowa fasada (front budynku) w stylu neoklasycystycznym, której fundamenty skróciły o połowę położony pod nimi pierwotny kościół Notre-Dame-Sous-Terre.

[edytuj] Odbudowa w XIX i XX wieku

W 1817 roku z powodu licznych modyfikacji, wykonanych przez władze penitencjarne, żeby pomieścić warsztaty dla więźniów, zawaliła się jedna część konstrukcji wzniesiona za czasów opata Roberta de Torigni (1154-1186).

Po sklasyfikowaniu opactwa jako pomnika historycznego w 1874 roku zostały przeprowadzone przez Corroyer'a pierwsze pilne prace wzmacniające i konserwacyjne.

W 1896 nad kościołem została wzniesiona iglica, która sięga 170 metrów nad poziomem morza. W 1898 roku wykopaliska Gout'a pod podłożem kościoła doprowadziły do ponownego odkrycia Notre-Dame-Sous-Terre, który został oddany do użytku w 1959 roku dzięki zastosowaniu przez architekta Froidevaux'a wzmocnień z betonu sprężonego, które podtrzymują wyżej położony kościół.

[edytuj] Fortyfikacje

Obecne miasteczko powstało w wyniku połączenia kilku zespołów budynków, które posiadały własne, wcześniejsze fortyfikacje. Obecne mury miejskie pochodzą z XIII-XV wieku. Zawierają one wieże podwójnie okolone i jedną wieżę bastionową:

• wieża północna
• wieża bastionowa Buklo
• wieża Cholet aux Duonluno
• wieża dolna
• wieża Beatrix aux de la Libereco
• wieża arkadowa
• wieża królewska

Mur Fanils, który przechodzi w mury Monteux, Cantilly i Pillette datowany jest na XVI wiek, podobnie jak wieża Gabriel.

[edytuj] Miasteczko

Miasteczko wzniesione na skalistym wzgórzu pod opactwem rozłożyło się wzdłuż jedynej ulicy Grande Rue, która obiegając skałę prowadzi do sanktuarium.

Można tam się dostać przez trzy bramy: porte del l'Avancée, porte du Boulevard i porte du Roi.

[edytuj] Geografia i okolice

Mont Saint-Michel znajduje się na 48°38'10" szerokości geograficznej północnej i na 1°30'40" długości geograficznej zachodniej, w zatoce o tej samej nazwie, otwierającej się na Kanał La Manche. Wysepka ma około 960 metrów obwodu i około 280 hektarów powierzchni. Skała, która jest formacją granitową, wznosi się na wysokość 92 metrów nad poziomem morza, lecz wraz z posągiem św. Michała, położonym na wierzchołku iglicy kościoła opactwa sięga wysokości 170 metrów.

[edytuj] Las Scissy i jego zagłada

W czasach celtyckich wokół Mont Saint-Michel i skały Tombelaine rozciągał się las Scissy, a brzeg morza znajdował się aż 48 kilometrów dalej, obejmując wyspy Chausey. Począwszy od III wieku poziom wód podnosił się stopniowo, aż morze pochłonęło las: według rękopisu z XV wieku szczególnie gwałtowny przypływ w równonocy 709 roku zadał lasowi cios ostateczny.

[edytuj] Pływy morskie

Zatoka, nad którą rozciąga się wysepka, podlega zjawisku ruchomych piasków, opisanych malowniczo przez Victora Hugo, ale jest przede wszystkim znana dzięki wyjątkowemu skokowi pływów morskich (do 14 metrów różnicy poziomów). Przypływy są bardzo gwałtowne; fala przybiera z dużą prędkością (porównywalnej do szybkości galopującego konia), co było przyczyną licznych wypadków w przeszłości. Dzisiaj również zdarzają się sporadyczne utonięcia, ale znacznie częściej kłopoty miewają właściciele zbyt długo zaparkowanych samochodów w miejscach niżej położonych.

Widowiskowe przypływy i odpływy uniemożliwiały zdobycie obronnego wzgórza, czyniąc prace oblężnicze możliwe jedynie podczas odpływu.

Grobla, po której prowadzi droga do Mont Saint-Michel, wybudowana w 1880 roku, zatrzymuje piasek, tym samym pozbawiając wzgórze jego wyspowej natury. W ramach akcji ratowania wyspy, do zatoki ma wpływać uregulowana, dzięki zbudowaniu na niej tamy, rzeka Le Couesnon, a grobla ma być zastąpiona mostem. W przyszłości, jeśli poziom wód w morzach i oceanach będzie się nadal podnosić, na Mont Saint Michel trzeba będzie przeprawiać się statkiem.

[edytuj] Wybrzeże

Na wybrzeżu uporządkowanie przeszkód za życia księżnej Anny Bretońskiej pozwoliły na zdobycie nad morzem ziem pod uprawę i hodowlę zwierząt. Do dziś w szczególności hoduje się owce, moutons de pré-salé (barany słonych łąk), których mięso ze względu na słonawe pastwiska, posiadają wyjątkowy smak.

Materiał niesiony przez rzeki, nieustannie poruszany przez pływy morskie, zmieszany ze skruszonymi muszlami daje źródło tangue, bogaty nawóz, który był długo używany przez lokalnych rolników dla użyźniania gruntu.

[edytuj] Mont Saint-Michel w kulturze

[edytuj] Film

Wyspa Mont Saint-Michel ukazana jest w filmie The Elusive Pimpernel Michaela Powella i Emeryka Pressburgera z 1950 roku^[7].

Na wyspie Mont Saint-Michel rozegrała się akcja filmu Mindwalk w reżyserii Bernta Amadeusa Capry z 1990 roku. Większość scen filmu to rozmowy pomiędzy trojgiem głównych aktorów - Liv Ullmann (w filmie jako Sonia Hoffman, norweska naukowczyni), Samem Waterstonem (w filmie jako Jack Edwards, polityk) i Johnem Heardem (w filmie jako Thomas Harriman, poeta)^[8].

[edytuj] Muzyka

Aphex Twin, kornwalijski przedstawiciel muzyki elektronicznej skomponował piosenkę zatytułowaną Mt Saint Michel + Saint Michaels Mount, nawiązującą do podobieństwa obu tych miejsc^[9].

W 1996 roku Mike Oldfield skomponował instrumentalny utwór dedykowany Mont Saint-Michel. Utwór ten ukazał się w albumie Voyager^[10].

W lipcu 1998 roku francuski kompozytor muzyki rock, Patrick Broguière wydał album w całości poświęcony Mont Saint-Michel^[11].

[edytuj] Literatura

W 1913 roku amerykański pisarz, Henry Brooks Adams napisał książkę Mont-Saint-Michl and Charters^[12], ukazującą jedność średniowiecznej społeczności, szczególnie zaznaczającą sią w wielkich katedrach Francji.

W 2004 roku Frederic Lenoir i Violette Cabesos napisali nowelę La promesse de l'ange, której główna akcja ma miejsce na wyspie Mont Saint-Michel ^[13].

W 2005 roku francuski pisarz, Maxime Chattam w swojej książce Le Sang du Temps uznał Mont Saint-Michel jednym z najważniejszych miejsc^[14].

[edytuj] Monety z wizerunkiem Mont Saint-Michel

W latach 1992-2001 roku we Francji do użytku zostały wprowadzone monety o wartości 20 franków francuskich. Awers tych monet przedstawiał Wzgórze Świętego Michała.

Waga każdej z monet wynosiła 9 gram, a średnica 27 milimetrów^[15].

[edytuj] Galeria

Mont Saint-Michel nocą

Budynki w Mont Saint-Michel

Widok na morze

Przypisy

[edytuj] Bibliografia

[edytuj] Literatura

• Claude Quetel, Der Mont-Saint-Michel, 2005, ISBN 3-8062-1964-8 (de)
• Germain Bazin, Le Mont Saint-Michel. Préface de Marcel Aubert, Parigi, Picard, 1933. (fr)
• Louis Blondel, Notice historique du Mont-St.-Michel et de Tombelaine. Avranches, Le Court, 1816. (fr)
• Édouard Corroyer, Description de l’Abbaye du Mont Saint-Michel et de ses Abords. Précédée d’une Notice historique. Parigi, Dumoulin, 1877. (fr)
• Paul Gout, Le Mont-Saint-Michel. Histoire de l’abbaye et de la ville. Étude archéologique et architecturale des monuments. Parigi, Armand Colin, 1910. (fr)
• Edouard Le Hericher, Histoire et description du Mont-Saint-Michel. Avranches Anfray, 1850. (fr)
• Maximilien Raoul, Histoire pittoresque du Mont Saint-Michel et de Tombelaine. Lincy, Parigi, Librairie A. Ledoux, 1834. (fr)
• Roger Roumagnac: Paris und Frankreich Nord und West. Paris: Odé, 1940.  (de)
• Nieznane miejsca, niezwykłe krainy. Brepols: Reader's Digest, 1994. ISBN 83-910878-3-2.  (pl)

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Le Mont Saint Michel, Histoire (fr). [dostęp 2007-07-23]. le-mont-saint-michel.org.
• Mont Saint-Michel (fr). [dostęp 2007-07-23]. normannia.info.
• Le Mont Saint-Michel (fr). [dostęp 2007-07-23]. ot-montsaintmichel.com.

[edytuj] Zobacz też

• Mont-Saint-Michel