Wikipedia:Tłumaczenie miesiąca/Berliński Ogród Botaniczny

Z Wikipedii

Tłumaczenie z języka niemieckiego

Aktualnie tłumaczony artykuł Lista tłumaczy Propozycje tłumaczeń Archiwum cs • de • en • es • fr • hu • nl • pt • ro • ru

Ten artykuł jest obecnie tłumaczeniem miesiąca z języka niemieckiego. Podstawę stanowi de:Botanischer Garten Berlin Z Twoją pomocą może się stać artykułem na medal!. Oddaj swój głos na kolejną propozycję artykułu do tłumaczenia

UWAGA! W celu nadania kontekstu, lub zaznaczenia fragmentu wątpliwego

merytorycznie, tekst w języku xxx zaznaczamy kolorem zielonym: <font color="green">tu zaznaczona treść</font>

---

Ogród Botaniczny w Berlinie (niem. Botanischer Garten Berlin) znajduje się w dzielnicy Steglitz-Zehlendorf, w części Lichterfelde. Z ponad 43 hektarami powierzchni i około 22 tys. różnych gatunków roślin jest trzecim co do wielkości ogrodem botanicznym świata^[1]. Organizacyjnie należy do Wolnego Uniwersytetu Berlina (niem. Freie Universität Berlin). Przy ogrodzie znajduje się też Muzeum Botaniczne. Zarówno Ogród jak i Muzeum rocznie odwiedza pół miliona gości.

Spis treści 1 Historia 2 Park i rośliny 2.1 Podział Ogrodu 2.2 Podział budynków wystawowych 2.3 Rośliny wyjątkowe 2.4 Wsparcie finansowe 2.5 Sztuka 3 Budynki 3.1 Szklarnie 3.2 Pawilony 3.3 Budynki mieszkalne i gospodarcze 3.3.1 Ciepłownia 3.3.2 Wasserwerk 3.3.3 Wohnhäuser 4 Botanisches Museum, Herbarium und Bibliothek 4.1 Botanisches Museum 4.2 Herbarium und Bibliothek 5 Begräbnisstätte 6 Bunker 7 Bahnhof 8 Quellenangaben 9 Literatur 10 Linki zewnętrzne

[edytuj] Historia

Pierwszy bardziej znaczący zbiór roślin, mający na celu wzbogacenie rodzimych zasobów, pojawił się za sprawą ogrodnika dworskiego Desideriusa Corbianusa w sadzie oraz ogrodzie warzywno-ziołowym berlińskiego pałacu miejskiego w roku 1573, za panowania księcia elektora Jana Jerzego Hohenzollerna. Można powiedzieć, że było to pierwszy "ogród botaniczny" w Berlinie, nawet jeśli w tamtych czasach nie używano jeszcze tego określenia. Z tego ogrodu później powstał istniejący do dziś kompleks zielonych terenów Lustgarten.

W roku 1679 przy Potsdamer Straße założono ogród chmielem, którego – po rezygnacji z książęcego browaru – używano jako sadu oraz ogrodu warzywno-ziołowego. Carl Ludwig Willdenow doprowadził do tego, że od roku 1809 ogród podlegał Uniwersytetowi Humboldtów (niem. Humboldt-Universität zu Berlin, HU Berlin), który rozwinął go do szanowanego na całym świecie Ogrodu Botanicznego o naukowym charakterze. Dziś znajduje się w tym miejscu park imienia Heinricha von Kleista.

Pierwsze impulsy do przeniesienia Ogrodu Botanicznego pojawiły się w 1888 roku. Wynikały z potrzeby rozszerzenia terenów pod wysadzanie roślin i założenia arboretum. Dodatkowo należało tak czy inaczej przeprowadzić gruntowne remonty w kilku starych szklarniach. Do tego doszedł niekorzystny wpływ otoczenia, które w między czasie zostało gęsto zabudowane przez miasta Berlin i Schöneberg (obecnie dzielnica Berlina). Zanieczyszczenie powietrza i obniżenie się poziomu wód gruntowych szkodziły roślinom. Duże znaczenie miała również finansowa strona przeprowadzki na obrzeża miasta. Ze sprzedaży terenu obok nowego Ogrodu Botanicznego miały być sfinansowane inne budynki uniwersyteckie: rozbudowa szpitala Charité (Wydział Medycyny), Instytut Chorób Zakaźnych, Instytut Higieny oraz Instytut Farmaceutyczno-Chemiczny.

Ogród podlegał wtedy Ministerstwu wyznań i oświaty (niem. Ministerium der geistlichen, Unterrichts- und Medizinalangelegenheiten). Friedrich Althoff z ramienia ministerstwa zlecił tymczasowemu dyrektorowi Ogrodu Botanicznego Ignazemu Urbanowi sprawdzenie i ocenienie terenów należących do Berlina, które brano pod uwagę przy przeniesieniu Ogrodu. 41 hektarów terenów składających się na królewską domenę Dahlem, gdzie do tej pory były tylko pola ziemniaczane, Urban uznał za teren nadający się pod każdym względem pod planowaną inwestycję.

Althoff sprowadził również do Berlina wiodącego botanika Adolfa Englera. W roku 1895 Adolf Endler i Alfred Koerner stworzyli plan nowego kompleksu. Engler został w 1889 nowym dyrektorem Ogrodu Botanicznego, a dla równie dobrze wykwalifikowanego Urbana stworzono stanowisko poddyrektora/zastępcy dyrektora/Unterdirektor. Dnia 26 czerwca 1897 pruski Landtag zgodził się na projekt. Jeszcze w tym samym roku rozpoczęły się prace na terenie. Po wyrażeniu zgody przez cesarza Wilhelma II 30 sierpnia 1899 rozpoczęto budowę ogrodzenia i budynków. Engler odpowiadał wtedy za botaniczny, a Koerner za architektoniczny wygląd nowego Ogrodu Botanicznego. W tym samym roku założono Botaniczny urząd centralny kolonii niemieckich/Botanische Zentralstelle für die deutschen Kolonien jako osobny oddział Ogrodu Botanicznego.

Teren miał dwa równorzędne wejścia przy Königin-Luise-Platz i od Straße Unter den Eichen (wtedy jeszcze Berliner Straße). Łączy je główna aleja o szerokości 8-10 metrów. Na wschód od niej znajduje się większość budynków, włącznie z budynkami, w których można oglądać rośliny; na zachód rozciągają się tereny otwarte.

Pierwsi goście weszli do Ogrodu 13 kwietnia 1903, kiedy został otworzony na kilka godzin i przyciągnął około 2500 osób^[2]. W 1904 tereny otwarte zostały wykończone i od tego czasu są udostępnione zwiedzającym. Ta data została również wybrana na uroczystości setnej rocznicy w czerwcu 2004 roku. Jednak „oficjalne” otwarcie Ogrodu i muzeum odbyło się dopiero 24 i 25 maja 1910 roku, po wykończeniu wszystkich budynków^[3].

Błędnie mówi się często o Ogrodzie Botanicznym w Berlin-Dahlem, mimo że najpóźniej od czasu założenia Wielkiego Berlina w roku 1920 Ogród znajduje się całkowicie w części miasta Berlin-Lichterfelde. Nawet w czasie założenia pod koniec XIX wieku tylko około czwarta część powierzchni Ogrodu znajdowała się na terenie „okręgu Dahlem”. O wiele większa część należała do „okręgu Groß-Lichterfelde” (patrz mapa hipsometryczna). Zamieszania dopełnia fakt, że pocztowo podlegał pod dzielnicę Berlina Steglitz.

Czasy narodowego socjalizmu były dla Ogrodu Botanicznego i Muzeum Botanicznego wielkim ciosem. Najpierw ograniczono konieczne dla pracy naukowej międzynarodowe kontakty i wymianę, potem skutki drugiej wojny światowej dosięgnęły również Berlina i pozostawiły po sobie zniszczenia.

Po wojnie Ogród Botaniczny został włączony przez aliantów pod administrację miejską i już jesienią 1945 Ogród był do dyspozycji gości. Po tym jak tereny otwarte używano do końca blokady Berlina do uprawy warzyw, w 1949 przy pomocy amerykańskiego finansowania można było zacząć odbudowę. Jako pierwszą spośród dużych szklarń w 1950 otworzono szklarnię Wiktorii (niem. Victoriahaus). W 1968 odbudowa Ogrodu została zakończona otworzeniem wielkiej szklarni z roślinami tropikalnymi. Odbudowa Muzeum ciągnęła się do roku 1987. W ciągu 40 lat możliwe było naprawienie zniszczeń pośród budynków, strata unikalnego materiału pozostaje jednak trwała.

W roku 1996 zarówno Ogród jak i Muzeum zostały włączone w skład Wolnego Uniwersytetu Berlińskiego. Od tego czasu mają status niezależnej jednostki międzywydziałowej.

Rozległe cięcia środków ze strony senatu Berlina/Senat von Berlin groziły uniwersytetowi na wiosnę 2003 zamknięciem Ogrodu. W odpowiedzi na ten stan w ciągu kilku miesięcy zebrano 78 tys. podpisów za zachowaniem Ogrodu Botanicznego, które dyrektor Ogrodu przekazał 7 lipca 2003 szefowi berlińskiego parlamentu/dem Berliner Parlamentspräsidenten^[4]. W wyniku tego Ogród Botaniczny nadal istnieje, musiał jednak pogodzić się z cięciami budżetowym w latach 2004-2009 z miliona € do 6,8 milionów €^[5].

Dyrektorzy "nowego" Ogrodu Botanicznego:

• 1889-1921: Adolf Engler
• 1921-1945: Ludwig Diels
• 1945-1950: Robert Pilger
• 1950-1951: Johannes Mattfeld (komisarycznie)
• 1951-1958: Erich Werdemann (do 1955 komisarycznie)
• 1958-1959: Hans Melchior (komisarycznie)
• 1959-1961: Theo Eckardt (komisarycznie)
• 1961-1964: Walter Domke
• 1964-1976: Theo Eckardt
• 1976-1978: Johannes Gerloff (komisarycznie)
• od 1978: Werner Greuter

[edytuj] Park i rośliny

[edytuj] Podział Ogrodu

Teren otwarty Ogrodu Botanicznego został zaprojektowany przez Englera jako ogród krajobrazowy. Największe obszarowo są park geograficzny (12,9 ha) oraz arboretum (13,9 ha). Park geograficzny znajduje się bezpośrednio na zachód od głównej alei i składa się z ogrodu włoskiego usytuowanego naprzeciwko szklarni. Takie rozmieszczenie miało na celu ukazanie roślin z różnych części świata w warunkach najbardziej zbliżonych do naturalnych. Żeby to osiągnąć dopasowano strukturę i rodzaj podłoża, przemieszczono 136 tys. m³ ziemi. Istniejący na tym terenie jeszcze przez budową Ogrodu Botanicznego staw z karpiami został powiększony, a obok zbudowano dodatkowo drugi staw, by umożliwić prezentację roślin strefy przybrzeżnej.

Południową i zachodnią część Ogrodu zajmuje arboretum z bogatą i systematyczną kolekcją roślin rodzimych. Arboretum również graniczy ze stawami, tak więc w zbiorach znajdują się także rodzime rośliny ze strefy przybrzeżnej.

W północno-zachodnim krańcu Ogrodu umiejscowiono dział systematyki roślin, w którym rośliny zostały uszeregowane pod względem pokrewieństwa. Ta część Ogrodu uległa zniszczeniu w kwietniu i maju 1945 podczas nalotów i ostrzału artyleryjskiego w czasie bitwy o Berlin. Dział odbudowano w zmienionej formie. Obecnie znajduje się tam również poddział z systematyką roślin zielnych i roślinami leczniczymi. Zostały one zgrupowane na obszarze w kształcie ludzkiego ciała, przy czym rośliny rosną w miejscach odpowiadających organom, na które wykazują działanie. Dział ten wywodzi się z dawnego ogrodu aptekarskiego, który znajdował się kiedyś nieco bardziej na wschód razem z „działem ekonomicznym”, w którym pokazywano rośliny użytkowe. Ogród aptekarski miał szczególne znaczenie ponieważ zawierał wszystkie rośliny lecznicze, które rosną na wolnym powietrzu.

Dwa „morfologiczne działy” znajdują się na wschód od głównej alei na ograniczonych budynkami wolnych przestrzeniach. Szczególnie godna uwagi jest kolekcja roślin wodnych i bagiennych w dziale II. Na jej potrzeby wybudowano 262 betonowych niecek z ciągłym dopływem wody i odpływem nadwyżki wody. Wielka niecka dla tropikalnych roślin bagiennych była podgrzewana. Cały kompleks nadal istnieje, przestano jednak o niego celowo dbać po otwarciu bezpośrednio sąsiadującego nowego ogrodu z roślinnością wodną i bagienną. Obecnie rozwija się w nim biotop mający na celu ochronę naturalnej rdzennej roślinności i zwierząt.

W miejscu „Morfologicznego działu I” od 1984 znajduje się „Ogród zapachu i dotyku”, w którym tabliczki z nazwami roślin zapisane są również w alfabecie Braille'a. Plany na wejściach do tego obszaru przedstawione przy pomocy reliefów ułatwiają niewidomym orientację. Dodatkowo można w kasach wypożyczyć zeszyty w alfabecie Braille'a. Również na wschód od głównej alei znajdował się ogród kolonialny, który został założony w celu badania roślin użytkowych nadających się do uprawy w koloniach niemieckich. W kolejnym dziale na wschód od głównej alei, w pobliżu południowego wejścia prezentowane są od czasu otwarcia Ogrodu jednoroczne, wieloletnie i rośliny ozdobne.

Biorąc pod uwagę najstarsze korzenie Ogrodu Botanicznego względnie nowy jest „Ogród księcia elektora/Kurfürstengarten” w północnym podwórzu miedzy budynkami szklarni. Powstał tutaj ogród dworski i ziołowo-warzywny, taki jaki znajdował się przy berlińskim pałacu miejskim w XVII wieku. W wydanej przez Johanna Sigismunda Elsholtza w 1663 książce Flora Marchica zachowały się wzmianki o wykorzystaniu tamtych terenów pod zasiew i sadzenie roślin.

[edytuj] Podział budynków wystawowych

Do dyspozycji zwiedzających są następujące szklarnie:

• A: Wielka szklarnia z roślinami tropikalnymi (zamknięta do końca 2008),
• B: Begonie,
• C: Tropikalne rośliny użytkowe,
• D: Storczykowate i dzbaneczniki,
• E: Rośliny wilgotnej strefy tropikalnej,
• F: Paprocie strefy klimatycznej tropikalnej i subtropikalnej,
• G: Bromeliowate,
• H: Sukulenty Afryki,
• I: Kaktusowate i inne rośliny gruboszowate Ameryki,
• K: Afryka południowa,
• L: Rośliny owadożerne i rośliny półkuli południowej,
• M: Australia i Nowa Zelandia,
• N: Kamelie i azalie,
• O: Szklarnia Wiktorii i rośliny bagienne (zamknięte do końca 2008),
• P: Rośliny śródziemnomorskie i Wysp Kanaryjskich.

[edytuj] Rośliny wyjątkowe

Pod względem różnorodności gatunków Ogród Botaniczny w Berlinie z 22 tys. gatunków znajduje się na trzecim miejscu na świecie^[6]. Najstarszą rośliną w Ogrodzie Botanicznym jest palma z klasy rodzin sagowcowych, która zieleniła się jeszcze w starym Ogrodzie Botanicznym w Schöneberg^[2]. Wielkie wrażenie robi rosnący w wielkiej szklarni olbrzymi bambus o wysokości 25 m, średnicy 15 cm i przyrostem wysokości do 30 cm^[7] dziennie. Botaniczną rzadkością jest ponad dwudziestoletnia welwiczja przedziwna. Jest jedynym egzemplarzem na świecie, który wytwarza nasiona w ogrodzie botanicznym. Od 3 maja 2006 Ogród Botaniczny posiada kolejną rzadkość: wysoką na dwa metry wollemię (Wollemia nobilis) w budynku z roślinnością Australii. Ten gatunek drzewa znany był jedynie ze skamieniałości sprzed milionów lat, aż w 1994 nie odkryto w Australii żywych egzemplarzy w znajdującym się na odludziu kanionie.

[edytuj] Wsparcie finansowe

W celu finansowego wsparcia pracy Ogrodu Botanicznego istnieje możliwość przejęcia patronatu nad konkretną rośliną. Patronat zależnie od wielkości i częstości występowania rośliny wynosi od 250 € do 1500 € rocznie. Wśród patronów roślin znajdują się:

• Wigald Boning (paproć z rzędu Hymenophyllales),
• Nina Ruge (drzewo kalebasowe lub dzbaniwo Crescentia cujete z rodziny bigniowatych),
• Renate Künast (paproć Adiantum pedatum z rodzaju adiantum),
• Suzanne von Borsody (kaktus Echinocactus grusonii z rodzaju echnokaktus),
• Dr. Motte (pięknotka Bordiniera Callicarpa giraldii z rodziny jasnotowatych i firletka chalcedońska^[8].

Nadal istnieje możliwość nadania alejce swojego imienia za 60 € za metr kwadratowy, przy czym kwota przeznaczona jest na utrzymanie alejki^[2].

[edytuj] Sztuka

W ciągu lat wystawiane były w Ogrodzie Botanicznym liczne dzieła sztuki, zwłaszcza w ozdobnym ogrodzie włoskim:

• Irma Langhinrichs: Podzielona forma z 1975, wystawiona w 1988, przy głównej alei w pobliżu wejścia od strony Königin-Luise-Platz,
• Makoto Fujiwara: rzeźba w sadzawce z 1987, w ogrodzie wodnym,
• Irma Langhinrichs: Alga z 1964, w zbiorniku wodnym w ogrodzie włoskim^[9],
• Constantin Starck: Grający na flecie i Dziewczyna z gałązką oleandra z 1928, w ogrodzie włoskim, zrekonstruowane w 1991/92,
• Arthur Lewin-Funcke: Poświęcenie z 1916 w ogrodzie włoskim,
• Kamień pamiątkowy dla Christiana Konrada Sprengela z 1916,
• Hermann Joachim Pagels: Siewca, lata 20., w pobliże wejścia od strony Unter den Eichen,
• Fritz Klimsch: Młoda dziewczyna z 1992 między działem systematyki a działem roślin leczniczych.

[edytuj] Budynki

[edytuj] Szklarnie

Szesnaście szklarń, z których obecnie istnieje piętnaście, zostało wybudowanych na południowo-zachodnim zboczu wzniesienia Fichtenberg. Ukształtowanie pozwoliło na ich najkorzystniejsze ustawienie. Czternaście szklarń stanowi prostokątny kompleks, w którym dominuje wielka szklarnia. Zarówno ona jak i inne duże szklarnie stoją w „drugim rzędzie”, szklarnie o bardziej płaskim dachu ze względu na ukształtowanie zbocza są trzy metry niżej, bezpośrednio przy głównej alei. W ten sposób wykorzystywane są optymalnie promienie słoneczne padające na szklarnie, a same szklarnie nie rzucają na siebie cienia. Wszystkie szklarnie mają wspólną budowę, w czasach gdy powstawały, nowatorską. Charakteryzuje się tym, że metalowa konstrukcja nośna znajduje się całkowicie wewnątrz (na przykład szklarnia z roślinami tropikalnymi i subtropikalnymi) albo całkowicie na zewnątrz szklarni (na przykład wielka szklarnia). W ten sposób uniknięto straty ciepła przez konstrukcję nośną jak i niekorzystne skraplania się wody na stalowych wspornikach.

Powierzchnia wszystkich pierwotnie zaplanowanych ocieplanych szklarni wynosiła 8192 m². Do tego dochodziły nieogrzewane budynki z rozsadami o powierzchni około 1500 m².

Wielka szklarnia ze swoimi 60,04 metrami długości, 29,34 metrami szerokości i wysokości około 25 metrów mimo 100 lat nadal należy do największych na świecie konstrukcji ze stali i szkła^[10] i jest najważniejszym dziełem architekta Alfreda Koernera. Konstruktorem i statykiem tej szklarni był Heinrich Müller-Breslau. Prace trwały od 1905 do 1907 roku. Powierzchnia wynosi 1728 m², a kubatura 36 200 m³. Same grządki na środku szklarni miały powierzchnię 1000 m² i głębokość 3,50 m. Pod środkową grządką wybudowano piwnicę z grzejnikami. Dodatkowo w szklanym dachu znajdowały się trzy pierścienie rur grzewczych, które jednak ze względu na małą średnicę nie szpeciły go./Zusätzlich befanden sich in drei Ringen Heizrohre im Glasdach, die wegen des geringen Durchmessers jedoch nicht negativ in Erscheinung traten. W celu ułatwienia prac remontowych wielka szklarnia zaopatrzona została w trzy galerie opasujące ją dokoła, do których można wejść przez szklaną wieżę, na tylnej stronie budynku.

Stalowa konstrukcja szklarni nie uległa zniszczeniu podczas drugiej wojny światowej. Jednak większość szyb nie wytrzymała fali uderzeniowej wywołanej przez eksplozję bomby burzącej jesienią 1943 roku. Większość roślin tropikalnych wymarzła, niektóre przeżyły tylko dlatego, że zaangażowani pracownicy trzymali je w swoich kuchniach i pokojach dziennych.

Odbudowa po wojnie zaczęła się w 1949, a w następnym roku świętowano ponowne otwarcie szklarni Wiktorii. Do dyspozycji zwiedzających w 1958 oddano dziewięć szklarni i dopiero 22 maja 1968 możliwe było otwarcie – jako ostatniej szklarni – wielkiej szklarni odbudowanej w ciągu pięciu lat za kwotę 3,45 milionów DM. Przy okazji odbudowy wykonano również modernizację instalacji technicznej budynku. Do pokrycia zamiast szkła krzemianowego użyto szkła akrylowego ponieważ wykazuje ono korzystniejsze właściwości – absorbuje mniej ultrafioletu, ma mniejszą przewodność cieplną, jest lżejsze i bardziej wytrzymałe. Dzięki takim właściwościom możliwe było wykorzystanie większych tafli tworzywa (1 × 2 m). Wada tego materiału ujawniła się jednak 31 lipca 1969 – nie jest niepalny. Pożar, którego przyczyny nie są znane, wybuchł w górnej części kopuły i spowodował duże szkody w pokrywie z tworzywa sztucznego. Uszkodzone miejsca udało się zasłonić przed nastaniem chłodów, jednak ponowne otwarcie budynku nastąpiło dopiero 12 czerwca 1970. Po raz kolejny przerobiono urządzenia grzewcze w czasie remontów w latach 60. W sklepieniu piwnicy zamontowano urządzenia wentylacyjne z szesnastoma wentylatorami. Ciepłe powietrze wdmuchiwane było przez szyby wentylacyjne na trzy różne wysokości budynku i przechodziło przez obieg od sześciu do ośmiu razy na godzinę. W celu podwyższenia wilgotności powietrza zainstalowano w kalenicy szklarni system zraszaczy z 66 dyszami, dzięki którym możliwe było rozpryskanie 130 litrów wody na minutę. Poza tym zamontowano 96 lamp rtęciowych, o mocy 400 W każda.

Ledwie 40 lat po ponownym otwarciu wielkiej szklarni konieczny był kolejny remont. W marcu 2004 musiano na krótko zamknąć budynek, bo przerdzewiały zawieszenia lamp pod kopułą i groziły zerwaniem. W styczniu 2006 doszło do awarii urządzeń grzewczych i z trudem udało się uratować przed zamarznięciem rośliny z sąsiedniego domu Wiktorii^[11]. Podobne uszkodzenie w wielkiej szklarni byłoby katastrofalne w skutkach. Wiele pękniętych szyb zaklejono tylko prowizorycznie. 16 lutego 2006 berliński Landtag zadecydował o kosztującym 16 mln € remoncie. Remont finansowany jest oprócz środków Freie Universität i Niemieckiej Fundacji Gier Losowych/Stiftung Deutsche Klassenlotterie również ze środków programu kształtowania środowiska i gospodarowania zasobami przyrodniczymi (niem. Umwetlentlastungprogramm) w ramach berlińskiej komisji senatu do spraw rozwoju miasta, z programu rozwoju szkół wyższych Federalnego Ministerstwa Edukacji i Badań i Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego Unii Europejskiej^[12]. Po przeniesieniu roślin do innych szklarń i do osobnej tymczasowej szklarni, w sierpniu 2006 rozpoczął się remont budynku. Do końca 2008 roku wielka szklarnia będzie zamknięta^[13].

W środkowej osi przed wielką szklarnią znajdował się budynek O z tropikalnymi roślinami wodnymi. Miał długość dziesięciu i szerokość ośmiu metrów. Już w starym ogrodzie olbrzymie grzybieniowate przyciągały zwiedzających do szklarni znajdującej się w eksponowanym miejscu i również w nowym Ogrodzie Botanicznym znalazły swój dom w centrum kompleksu szklarń. Istniejące obecnie połączenie z wielką szklarnią wybudowano dopiero w latach 1966-1969. Dom Wiktorii powiększono z 214 m² do 254 m² i dobudowano szklarnię z roślinami bagiennymi. Powiększono również basen w domu Wiktorii z 70,3 m² do 113 m².

Wraz z powiększeniem domu Wiktorii powiększyły się też możliwości wejść do budynków szklarń. Dom Wiktorii udostępnił piętro podziemne z dwoma basenami z roślinnością bagienną i dwa akwaria z roślinami wodnymi z różnych zakątków świata. Na piętrze tym znajduje się obecnie również sklep (czasowo przeniesiony do muzeum z powodu remontu szklarni) i kawiarenka. Z podziemia można przejść bezpośrednio do wielkiej szklarni i do leżących po obu jej stronach szklarni G i H – punktów początkowych tras zwiedzania. Otwarcie nowych przejść i pomieszczeń nastąpiło 19 czerwca 1969.

Krańcowe punkty w tylnym rzędzie szklarń stanowią szklarnie C i M. Mają kształt kwadratu, powierzchnię 393 m² i maksymalną wysokość 11,50 m. Z wielką szklarnią łączyły je bardziej płaskie szklarnie B i N. Miały wysokość 4,50 m i powierzchnię 288 m². Połączenie między tylnym a przednim rzędem szklarń tworzą obecnie jeszcze bardziej płaskie szklarnie D i L o wysokości 3,30 m. Każda z nich ma powierzchnię 231 m².

W pierwszym rzędzie wybudowano cztery szklarnie o takiej samej wielkości (E, G, H i K) o maksymalnej wysokości 9,30 m i powierzchni 154 m². Pomiędzy każdą dwójką tych szklarń znajdowały się płaskie szklarnie F i I o wysokości 4,50 m i powierzchni 191 m² każda.

Od 1979 do 1987 wszystkie szklarnie z przedniego rzędu (od D do K) zostały zburzone i zastąpione nowymi budynkami według planu architekta i artysty Engelberta Kremsera. Jako powody nowej budowy wymienia się powolne zniszczenie i potrzeba zwiększenia powierzchni. Kremser wykorzystał możliwości nowoczesnego kształtowania materiałów i pracował z wieloma zaokrągleniami w nawiązaniu do form organicznych. Zaokrąglenia wykorzystał zarówno w projektowaniu frontów jak i przejść ścian w dachy.

Trochę w oddaleniu o głównego kompleksu znajduje się drugi architektoniczny punkt kulminacyjny. Jest to szklarnia z roślinami subtropikalnymi, nazywana również szklarnią śródziemnomorską. Swoją trójnawową budową i dwoma wieżami portalowymi nabiera prawie charakteru katedry. Powierzchnia szklarni wynosi 878 m² przy maksymalnej wysokości 15,8 m. Usytuowanie tej szklarni wynikało z powodów „technicznych” – konieczna była większa odległość, żeby nawet przy padającymi zimą pod ostrym kątem promieniami słonecznymi uniknąć zacienienia innych szklarni. Szklarnia została gruntownie wyremontowana w latach 1989-1992.

Mała szklarnia na kolonialne rośliny użytkowe znajdowała się z dala od kompleksu szklarń w ogrodzie kolonialnym w pobliżu kotłowni. Miała prosty kształt, wysokość 3,70 m i powierzchnię 134 m². Obecnie tej szklarni już nie ma.

[edytuj] Pawilony

Na wolnym powietrzu liczne pawilony oferują możliwość wypoczynku, miejsce do czytania książek lub ochronę przed deszczem. Koerner zaprezentował tutaj swoje bogate umiejętności architektoniczne, projektując budynki w różnych stylach, dopasowane do ich botanicznego sąsiedztwa. Częściowo pawilony tworzą małe zespoły ozdobne.

Na terenie zespołu geograficznego, który prezentuje florę Azji wschodniej, w centralnym punkcie japońskiego ogrodu zdobnego znajduje się „japońska altana”.

Z centralnym miejscu arboretum znajduje się „różana altana”. Ze skały magmowej Koerner stworzył tutaj półokrągłą, masywną budowlę z elementami architektury romańskiej. Otaczona jest dzikiemi różami, które ją zarastają i na tle ciemnej budowli mogą efektownie prezentować przepych swoich kwiatów.

W dziale systematyki, obecnie na środku szeroko rozciągających się łąk, znajduje się otwarta sala wykładowa. Engler często przychodził do niej ze swoimi studentami i prowadził wykłady. Dlatego obecnie nosi również nazwę „pawilonu Englera”.

W byłym „dziale morfologicznym I”, obecnym „Ogrodzie zapachu i dotyku”, znajduje się budynek w kształcie grzyba z miejscami siedzącymi. Ten trochę niezdarny pawilon skrywa pod sobą zbiornik o pojemności 180 m³, w którym zbierana jest deszczówka z wszystkich szklanych dachów, w sumie bądź co bądź z łącznej powierzchni około 8000 m². Woda wykorzystywana jest do zasilania wrażliwych roślin.

Kombinacją pawilonu i budynku gospodarczego jest „domek alpejski”. Na skraju ogrodu alpejskiego postawiono go w stylu szwajcarskiego budynku drewnianego. Oprócz swojego podstawowego celu, czyli budynku do prac ogrodniczych, oferuje również miejsce do odpoczynku i osłony przed opadami atmosferycznymi. Kolejne osłonięte pomieszczenia wybudowano przy obu wejściach do Ogrodu, przy budyneczkach portierów.

Dość późno dodano „pawilon Dorothei” nad brzegiem górnego jeziora.

[edytuj] Budynki mieszkalne i gospodarcze

[edytuj] Ciepłownia

Besondere Anforderungen wurde an die Heizanlage gestellt, da nur durch zusätzliche Beheizung in den Gewächshäusern die für die verschiedenen Pflanzen benötigten Temperaturen erreicht werden. Dabei ist ein durchgehender Betrieb notwendig, da auch nachts und auch im Sommer geheizt werden muss.

Angesichts der hohen Anforderungen und des hohen Energiebedarfs wurde im Botanischen Garten ein eigenes Heizkraftwerk mit drei Warmwasserkesseln und einem Dampfkessel errichtet. Folgende Leistungen hatte das Kraftwerk zu erbringen:

• Versorgung der Heizungssysteme mit Dampfwarmwasser und Niederdruckdampf,
• Versorgung der Gewächshäuser mit Wasserdampf für die Luftbefeuchtung und die Tropennebel,
• Versorgung der Gärtnereien mit Warmwasser,
• Energieversorgung des Wasserhebewerks, der Regenwasserdruckleitung, der elektrischen Beleuchtung und der elektrischen Arbeitsmaschinen.

Bis zu seiner Außerbetriebnahme wurde das Kraftwerk mit Steinkohle betrieben und benötigte rund 1500 Tonnen pro Jahr. Am 13. September 1967 wurde der Botanische Garten an das Fernwärmenetz des Fernheizwerkes Steglitz angeschlossen und bezieht seither von dort die benötigte Wärme. Der jährlicher Energieverbrauch beträgt 8580 Gcal (Giga-Kalorien), wovon allein ungefähr ein Drittel für das Große Tropenhaus benötigt wird. Durch die Sanierung des Großen Tropenhauses wird dessen Energiebedarf deutlich gesenkt werden, so dass er nach Abschluss der Arbeiten nur noch bei etwa einem Fünftel des verringerten Gesamtenergiebedarfs liegen wird.

[edytuj] Wasserwerk

Ähnlich wichtig wie die Versorgung mit Wärme ist die ausreichende Versorgung mit Frischwasser. Für den Massenbedarf des Gartens wurden zwei 50 m tiefe Brunnen angelegt. Das dort vorgefundene Tiefenwasser war für die Freilandpflanzungen ohne weitere Behandlung geeignet. Zur Förderung des Wassers wurde ein Wasserwerk mit Dampfpumpen, die vom oben erwähnten Heizwerk mit Dampf versorgt wurden, angelegt. Das Wasser wurde direkt in das Leitungsnetz des Gartens sowie in den 550 m³ fassenden Wasserturm hinter den Schauhäusern gepumpt. Die Pumpanlage war für eine Tagesleistung von 1000 m³ Wasser ausgelegt.

Das Wasser für die Versorgung der Gebäude wurde von Beginn an vom öffentlichen Netz bezogen. In Notfall hätte auch das öffentliche Netz als Ersatz für das Wasserwerk eingesetzt werden können.

Die Technik wurde modernisiert und die Pumpen sind heute elektrisch betrieben, die Tiefbrunnen stellen jedoch auch heute noch die Wasserversorgung des Botanischen Gartens sicher.

[edytuj] Wohnhäuser

Für Engler und Urban, Direktor und Unterdirektor, wurden in enger räumlicher Nähe zwei Wohnhäuser inmitten eines Schmuckgartens errichtet. Sie lagen westlich des Eingangs am Königin-Luise-Platz. Das Wohnhaus für den Unterdirektor wurde im Zweiten Weltkrieg zerstört, das Direktorenwohnhaus ist bis in die Gegenwart erhalten geblieben. Ebenfalls erhalten ist das ehemalige Wohnhaus für den Oberinspektor des Gartens. Es befindet sich in der Nähe des südlichen Eingangs an der Straße Unter den Eichen und wird heute als Pädagogisches Zentrum (Pädagogische Beratungsstelle im Botanischen Garten /Botanikschule) genutzt. Entsprechend der Stellung der Personen differierte auch die ausgebaute Wohnfläche; für den Direktor 245 m², für den Unterdirektor 193 m² und für den Oberinspektor 150,5 m².

Zwei mehrgeschossige Gebäude mit Wohnungen für Angestellte des Gartens wurden ebenfalls innerhalb des Gartens errichtet, die sogenannten Gärtnerwohngebäude I und II. In diesen befanden sich neben den Wohnbereichen auch Gemeinschaftsräume wie Speiseräume, Lesezimmer und Schreibstube sowie Diensträume wie Samenstube, Vorratsräume oder Räume für die Gartenverwaltung. Beide Gebäude befinden sich im südlichen Gartenbereich zwischen dem öffentlichen Garten und dem Wirtschaftshof.

Alle fünf Wohngebäude wurden im Ziegelbau im Bereich der Vollgeschosse und im Holzfachwerkbau im Bereich der ausgebauten Dachgeschosse ausgeführt.

[edytuj] Botanisches Museum, Herbarium und Bibliothek

Museum, Herbarium und Bibliothek sind in einem gemeinsamen Gebäude an der Königin-Luise-Straße untergebracht, das zwischen 1903 und 1906 errichtet wurde. Der von Koerner entworfene viergeschossige Bau mit ausgebautem Dachgeschoss besteht aus einem Hauptbau an der Straße und zwei Gartenflügeln. Der westliche 48,68 m lange Gartenflügel beherbergte das Museum und die Botanische Zentralstelle für die deutschen Kolonien, der östliche Gartenflügel (28,17 m lang) war für Herbarium und Bücherei errichtet worden. Der Flügel war so gestaltet, dass später bei Bedarf eine Verlängerung hätte erfolgen können. Im 78,9 m langen Hauptbau befanden sich Verwaltungsräume, Arbeitszimmer, Unterrichtsräume und an der Nordwestecke ein großer Hörsaal.

Die Eingangshalle des Gebäudes erstreckt sich über zwei Stockwerke und vermittelt die Zugänge zu den verschiedenen Bereichen des Gebäudes.

Im Zweiten Weltkrieg wurde das Gebäude sehr stark beschädigt. Am 1. März 1943 durchschlug eine Sprengbombe das Dach des Herbar- und Bibliothekflügels und setzte diesen in Brand. Auch Phosphorbomben trafen das Gebäude. Der Herbar- und Bibliotheksflügel und Teile des Hauptbaues brannten bis zum nächsten Tag nieder. Der Museumsflügel stand zwar noch, hatte jedoch erhebliche Schäden durch die Druckwellen der Sprengbomben hinnehmen müssen. Bei einem Luftangriff am 29. Januar 1944 wurde dann auch der Museumsflügel getroffen und brannte weitgehend aus.

1953 bis 1959 wurden der Westflügel und der Hauptbau wieder aufgebaut. Herbarium, Bibliothek und Museum mussten sich nun den Westflügel vorerst teilen, so dass allen deutlich weniger Fläche zur Verfügung stand. Von 1983 bis 1987 wurde ein neuer Ostflügel, größer als der ursprüngliche, nach Entwürfen von Rainer G. Rümmler errichtet.

[edytuj] Botanisches Museum

1879 erhielt das Herbarium im alten Botanischen Garten ein eigenes Gebäude und somit erstmals die Möglichkeit Sammlungsstücke der Öffentlichkeit zu präsentieren. Bereits ein Jahr später wurde eine Ausstellung zur „Belehrung nicht fachlich ausgebildeter Besucher“ eröffnet. Dies war der erste Vorläufer des Botanischen Museums.

Mit dem Umzug nach Dahlem erhielt das Museum 1907 auf drei Etagen eine deutlich vergrößerte Ausstellungsfläche. Dies wurde zur Erweiterung der pflanzengeografischen und paläobotanischen Ausstellung um Abteilungen u. a. zu Fortpflanzungsverhältnisse im Pflanzenreich und zu Grundtypen der Pflanzengestalten genutzt.

Nach der Zerstörung von Gebäude und zahlreichen Exponaten wurde 1957 mit dem Wiederaufbau eines Museums auf deutlich reduzierter Fläche in einer Etage begonnen. Nach dem Umzug von Herbarium und Bibliothek in den neu aufgebauten Ostflügel konnte das Museum erweitert werden. Am 11. März 1991 wurde die zweite Etage eröffnet. 2004/05 erfolgte eine Überarbeitung und Umgestaltung der ersten Etage.

Das Museum versteht sich heute als Ergänzung zum Garten und will die Themen der Botanik präsentieren, die im Garten nicht ohne weiteres beobachtet werden können. Hierzu gehören geschichtliche Entwicklung, Entwicklung über das Jahr, innere Pflanzenaufbauten, vergrößerte Mikrostrukturen, Artenverbreitung sowie Pflanzenprodukte und -nutzung.

[edytuj] Herbarium und Bibliothek

Erste Pflanzensammlungen wurden bereits von Elsholtz um 1657 noch vor der Gründung des Botanischen Gartens durchgeführt. Der Grundstock von Herbarium und Bibliothek geht jedoch auf das Jahr 1818 zurück als der damalige Direktor Heinrich Friedrich Link unter der Fürsprache des preußische Ministers Karl vom Stein zum Altenstein erreichte, dass aus dem Nachlass von Willdenow dessen Privatherbarium und -bibliothek für den Botanischen Garten erworben wurden. Neben zahlreichen Sammlungen, die von Mitarbeitern des Botanischen Gartens durchgeführt wurden, gingen dem Herbarium in der Folgezeit zahlreiche Sammlungen führender Botaniker zu.

Beim Umzug der Bibliothek in das neue Gebäude nach Dahlem betrug die Anzahl der Bände und Separata etwa 37.000. Das Herbarium bestand zu diesem Zeitpunkt aus 17.500 Mappen, davon 3200 mit Kryptogamen. Einige wichtige Sammlungen, wie die von Willdenow oder die Himalaya-Sammlung von Prinz Waldemar, wurden getrennt aufbewahrt und nicht in das Generalherbar integriert.

Durch den Bombentreffer am 1. März 1943 und den nachfolgenden Brand wurde annähernd die gesamte Sammlung, mit teilweise 300 Jahre alten unwiederbringlichen Stücken, sowie die Bibliothek vernichtet. In der Bibliothek verbrannten 80.000 Bände und 200.000 Drucke. Sofort nach dem Verlust der Bibliothek wurde durch Schenkungen und antiquarische Käufe mit deren Wiederaufbau begonnen. Anfang 1945 war der Bestand wieder auf 20.000 Bände und 50.000 Drucke angewachsen. Durch die Wirren, die mit dem Ende des Zweiten Weltkrieges verbunden waren, ging jedoch auch dieser Bestand zu großen Teilen wieder verloren.

Nach dem erweiterten Wiederaufbau des Ostflügels zogen Herbarium und Bibliothek 1987 dort ein. Zu diesem Zeitpunkt hatte die Bibliothek mit etwa 85.600 Monografien und Zeitschriftenbänden den Vorkriegsumfang erreicht.

1993 wurde eine Langzeit-Samenlagerung für vom Aussterben bedrohte Pflanzen eingerichtet. 5000 verschiedene Samenarten sind mittlerweile vorrätig, die bei Bedarf kostenlos an wissenschaftliche Einrichtungen in der ganzen Welt verschickt werden.

[edytuj] Begräbnisstätte

Vom Eingang am Königin-Luise-Platz kommend befindet sich links vor dem Gewächshauskomplex ein kleines Gräberfeld. Als erstes wurde der 1908 verstorbene Friedrich Althoff hier beigesetzt. Althoff war es, der als Hochschulreferent im Preußischen Kultusministerium die Entwicklung des Dahlemer Hochschulstandortes entschieden beförderte und der auf eigenen Wunsch im Botanischen Garten beerdigt wurde. Das Grabmal für Althoff wurde 1911 von Hans Krückeberg geschaffen. Es erinnert an einen klassizistisch gestalteten Sarkophag, auf dem sich ein Sockel mit einer trauernden Frauengestalt aus Marmor befindet. Diese symbolisiert die trauernde Wissenschaft.

Als zweites wurde der bedeutende Afrikaforscher und Kustos am Botanischen Garten Georg Schweinfurth beigesetzt. Er verstarb 1925.

Die dritte Grabstelle gehört dem 1930 verstorbenen Adolf Engler und seiner 1943 verstorbenen Frau Marie. Engler war der erste Direktor des neuen Botanischen Gartens, hatte dessen Aufbau und Struktur bis in die heutige Zeit beeinflusst und wurde hier in seinem Lebenswerk beigesetzt.

Wenige Meter weiter befindet sich das Grab des 1945 verstorbenen Ludwig Diels. Diels war enger Mitarbeiter Englers, bevor er nach Englers Emeritierung dessen Nachfolge antrat.

Etwas weiter abseits der drei vorgenannten Grabstellen, die sich in einer Reihe befinden, liegt ein weiterer Leiter des Gartens begraben. Es handelt sich um Erich Werdemann, der den Garten von 1951 bis 1958 leitete und 1959 verstarb. Ein Grabstein in der Nähe von Althoffs Grab lässt hier auch die Grabstätte von Ignaz Urban vermuten. Es handelt sich jedoch um einen Kenotaph. Urbans Grabstein wurde erst nach Auflassung seiner Grabstelle in Lichterfelde zu seinem Gedenken in den Botanischen Garten versetzt.

[edytuj] Bunker

Noch 1943 wurde unter dem Fichtenberg in ca. 10 m Tiefe der Bau einer Bunkeranlage begonnen. Der Zugang zu diesem Bunker war ausschließlich über zwei Zugänge vom Wirtschaftshof des Botanischen Gartens möglich. Gebaut wurde der Bunker für das SS-Wirtschafts- und Verwaltungshauptamt, das seinen Standort ca. 500 m entfernt in der Straße Unter den Eichen 126–135 hatte. Benutzt wurde der Bunker für die Unterbringung des Aktenbestands und des Personals während der Luftalarme. Die Anlage des Bunkers ist ungewöhnlich, da es nur sehr wenig Räume gab und die recht langen Stollen mit unterschiedlichen Bauverfahren vorangetrieben wurden. Im Ende eines im Schildvortriebsverfahren erstellten Stollens befindet sich noch bis heute der 1944 bei Einstellung der Arbeiten zurückgelassene Bohrschild.

Nach dem Zweiten Weltkrieg wurden die Zugänge der Bunkeranlage gesprengt. Einige Gänge sind zwischenzeitlich auch eingestürzt. Der Rest der Anlage dient heute als Winterquartier für Fledermäuse.

[edytuj] Bahnhof

Bereits seit dem Jahre 1838 verkehrte die erste Preußische Eisenbahn von Berlin nach Potsdam in geringem Abstand zur Chaussee von Berlin nach Potsdam, an der nun der südliche Ausgang des Botanischen Gartens angelegt wurde. Anfang des zwanzigsten Jahrhunderts wurde das Gelände südlich der oben genannten Chaussee auch von Grundstücksgesellschaften vermarktet. Diese Vermarktung stand möglicherweise auch in Zusammenhang mit der gestiegenen Attraktivität des Geländes durch die Ansiedlung des Botanischen Gartens. Die Grundstücksgesellschaft und die Architekten Gustav Erdmann und Ernst Spindler finanzierten jedenfalls auch die Anlage eines neuen Bahnhofs an der „Stammbahn“, der auch den Namen „Botanischer Garten“ erhielt. In architektonischer Anlehnung an diesen wurde hier erstmals ein Bahnsteigzugang im „Gewächshausstil“ angelegt, der nachfolgend weite Verbreitung fand und zu einem typischem Merkmal Berliner S-Bahnhöfe wurde. Der Bahnhof wurde am 1. Mai 1909 eröffnet. Am 15. Mai 1933 hielten nach der „Großen Elektrisierung“ erstmals S-Bahn-Züge im Bahnhof. Der Betrieb wurde wegen des Streiks der West-Berliner Reichsbahner am 18. September 1980 eingestellt. Nach der Übernahme der S-Bahn in West-Berlin durch die BVG 1984 wurde der Bahnhof Botanischer Garten als Station der S1 erst am 1. Februar 1985 wieder eröffnet.

[edytuj] Quellenangaben

1. ↑ Berliner Zeitung: Tropenhaus im Botanischen Garten muss saniert werden - das Geld fehlt, 24. Januar 2006
2. ↑ ^{2,0 2,1 2,2} Berliner Zeitung: Vor 100 Jahren konnte Berlin erstmalig den Botanischen Garten angucken, 12. April 2003
3. ↑ Zepernick/Karlsson, S. 99
4. ↑ Berliner Morgenpost: Botanischer Garten: 78 000 Unterschriften übergeben, 8. Juli 2003
5. ↑ Berliner Morgenpost: Ohne Moos doch was los, 7. Juni 2004
6. ↑ Brigitte Zimmer in der Berliner Zeitung: „100 Jahre wären umsonst“, 24. April 2003
7. ↑ Hagemann/Zepernick 1992, S. 57
8. ↑ Berliner Zeitung: Der Gründer der Love Parade wird Pflanzenpate im Botanischen Garten, 9. Juli 2003
9. ↑ Za http://www.bildhauerei-in-berlin.de/_html/_katalog/details-434.html
10. ↑ Berliner Zeitung: Botanischer Garten schließt das Tropenhaus - Deckenlampen drohen herunterzustürzen, 12. März 2004
11. ↑ Der Tagesspiegel: Tropenpflanzen in letzter Sekunde gerettet, 11. Januar 2006
12. ↑ Senatsverwaltung für Stadtentwicklung: Großes Tropenhaus im Botanischen Garten wird umweltge­recht saniert, 24. August 2006
13. ↑ Berliner Zeitung: Bis 2008 bleibt der imposante Glas-Stahl-Bau im Botanischen Garten wegen Sanierung geschlossen, 7. Juli 2006

[edytuj] Literatur

• Alfred Koerner: Der neue Botanische Garten in Dahlem bei Berlin. In: Ministerium der öffentlichen Arbeiten (Hrsg.): Zeitschrift für Bauwesen. Ernst, Berlin 59.1909, S.202-222, 335–359 und 478–495.
• Ministerium der geistlichen, Unterrichts- und Medizinal-Angelegenheiten (Hrsg.): Der Königliche Botanische Garten und das Königlich Botanische Museum zu Dahlem. Horn & Raasch, Berlin 1909.
• Horst Kraft: Der Botanische Garten. In: Architekten- und Ingenieur-Verein zu Berlin (Hrsg.): Berlin und seine Bauten. Teil XI. Gartenwesen. Verlag von Wilhelm Ernst & Sohn, Berlin 1972, S. 124-132. ISBN 3-433-00587-7
• Bernhard Zepernick, Else-Marie Karlsson: Berlins Botanischer Garten. Berlinische Reminiszenzen. Bd 51. Verlag Haude & Spener, Berlin 1979, ISBN 3-7759-0207-4
• Isolde Hagemann, Bernhard Zepernick: Der Botanische Garten in Berlin-Dahlem. Führer durch das Freiland und die Gewächshäuser. Hrsg. v. Förderkreis der naturwissenschaftlichen Museen Berlins e. V., Berlin 1992, ISBN 3-921800-35-8
• H. Walter Lack (Hrsg.): Botanisches Museum Berlin. Prestel Verlag, München 1999, ISBN 3-7913-2202-8
• Botanisches Museum Berlin, Adolf Engler - Die Welt in einem Garten. Prestel Verlag, München 2000, ISBN 3-7913-2315-6
• Botanischer Garten Berlin-Dahlem. Virtuelle Tour durch die Gewächshäuser eloqu metabasis, Berlin 2002 (CD-ROM).
• Christiane Borgelt, Regina Jost, Florian Folk: Botanisches Museum & Gewächshäuser der Freien Universität Berlin. Die Neuen Architekturführer. Bd 53. Stadtwandel Verlag, Berlin 2004, ISBN 3-937123-10-5

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona internetowa Ogrodu Botanicznego i Muzeum Botanicznego w Berlinie
• Wirtualna wycieczka po Ogrodzie Botanicznym, szklarniach i innych budynkach ze zdjęciami panoramicznymi 360°
• Związek przyjaciół Ogrodu Botanicznego i Muzeum Botanicznego w Berlinie (niem. Verein der Freunde des Botanischen Gartens und Botanischen Museums Berlin-Dahlem e.V.)
• Ogród Botaniczny w roczniku Steglitz 1999
• Artykuł dotyczący remontu generalnego wielkiej szklarni (PDF, 75 KB)
• Nowa szklarnia w Ogrodzie Botanicznym

Współrzędne: 52°27'16" N 13°18'16" E52.4544444 13.3044444 (Tłumaczenie miesiąca/Berliński Ogród Botaniczny)Berlin, Botanischer Garten Kategorie:Parkanlage in Berlin Kategorie:Wissenschaft (Berlin) Botanisches Museum Kategorie:Bezirk_Steglitz-Zehlendorf