Język śląski

Z Wikipedii

Zasugerowano, aby ten artykuł zintegrować z artykułem Dialekt śląski. (dyskusja)

Ślůnski
Obszar	Śląsk w granicach Polski oraz Czech, Niemcy, USA a także inne kraje
Liczba mówiących	około 1.250 tys. (?)
Klasyfikacja genetyczna	Języki indoeuropejskie Języki słowiańskie Języki zachodniosłowiańskie Języki lechickie język śląski
Pismo	alfabet łaciński
Status oficjalny
Język urzędowy	nie uznawany
ISO/FDIS 639-3	szl
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata śląska wersja językowa Wikipedii W Wikisłowniku: Słownik języka śląskiego

Język śląski (řůndzyńi, ślůnsko godka, ślonsko godka/ślónsko gołdka) – zespół dialektów śląskich, którym posługuje się rdzenna ludność Górnego Śląska oraz reliktowo część ludności Dolnego Śląska. Na kształtowanie się słownictwa języka miały wpływ zapożyczenia z języków: polskiego, czeskiego (a raczej morawskiego, funkcjonującego dawniej jako odrębny język), niemieckiego (częściej z germańskiego dialektu śląskiego, niż standardowego niemieckiego) oraz częściowo słowackiego. W języku tym przeważa źródłosłów słowiański. Znaczna część wyrażeń bliższa jest raczej językowi staropolskiemu, a konkretnie sąsiednim dialektom wielkopolskiemu i małopolskiemu oraz językom dolnołużyckiemu, górnołużyckiemu i morawskiemu, niż współczesnej standardowej polszczyźnie. Mowa śląska różni się od innych języków słownictwem, fonetyką oraz częściowo ortografią. Obecnie trwają prace nad utworzeniem śląskiego języka literackiego. Od lat 30. XX w. istnieje już śląski mikrojęzyk literacki – laski, ustandaryzowany przez frydeckiego pisarza Erwina Goja, znanego jako Óndra Łysohorsky, jednak został oparty na bazie pogranicznej śląsko-morawskiej gwary górno-ostrawskiej, więc nie jest dla zespołu dialektów śląskich reprezentatywny.

W polskiej literaturze naukowej dominuje pogląd, że etnolekt śląski jest zespołem gwar lub dialektów/poddialektów w ramach języka polskiego^{[1][2][3][4][5]}.

Język śląski, jako odrębny język słowiański klasyfikowali niektórzy slawiści^{[potrzebne źródło]}. W Polsce był to na przełomie XIX i XX w. Jan Niecisław Baudouin de Courtenay^{[potrzebne źródło]}. W Europie Zachodniej m.in. Gerd Hentschel wymienia w swoich pracach język śląski wśród języków zachodniosłowiańskich^{[potrzebne źródło]}. Podobnie prace slawistów amerykańskich, klasyfikują język śląski jako odrębny^[6].

W Narodowym Spisie Powszechnym w 2002 roku ponad 56 tysięcy osób zadeklarowało śląski jako język domowy. ^[7]

Biblioteka Kongresu USA 18 lipca 2007 wpisała język śląski w rejestr języków świata^[8]. Język śląski został również zarejestrowany w Międzynarodowej Organizacji Językowej, gdzie przydzielono mu kod ISO: "szl"^[9].

We wrześniu 2007 roku zorganizowano pierwszy raz Ogólnopolskie Dyktando Języka Śląskiego^[10]. Dyktando śląskiego języka ma charakter ogólnopolski, mogą brać w nim udział wszystkie osoby niezależnie od miejsca zamieszkania. Przez organizatorów w dyktandzie za poprawne akceptowane jest przynajmniej 10 różnych sposobów zapisu.^[11]

6 września 2007 roku 23 posłów Sejmu RP zgłosiło projekt ustawy ustanawiającej dla języka śląskiego status języka regionalnego^[12].

Spis treści 1 Argumenty za dialektem 2 Argumenty za językiem 3 Opinia socjolingwistów 4 Alfabet języka śląskiego 5 Cechy języka 5.1 Samogłoski 5.2 Spółgłoski i grupy głosek 5.3 Fleksja 5.3.1 Czasowniki 5.3.2 Przymiotniki 5.3.3 Rzeczowniki 6 Deklinacja (odmiana przez przypadki) 7 Porównanie 8 Przykład (Ojcze nasz) 9 Zróżnicowanie regionalne 9.1 Dolny Śląsk 10 Przypisy 11 Literatura 12 Zobacz też 13 Linki zewnętrzne

[edytuj] Argumenty za dialektem

Pochodzenie od języka polskiego ze względu na fleksję, rdzenie tematyczne części wyrazów (w tym wyrazów podstawowych typu zaimki) świadczą o języku pogranicza polsko-czeskiego, liczne germanizmy w rdzeniach tematycznych (przy zachowaniu polskich końcówek wyrazów) świadczą o napływowości, a więc wtórności wpływu na dialekt śląski ze strony języka niemieckiego. Brak wpływu niemieckiego na fleksję, szczątkowy wpływ na składnię. W publikacjach z dziedziny językoznawstwa mowa jest o "gwarach śląskich", lub o "dialektach śląskich"

[edytuj] Argumenty za językiem

Niedostateczne podobieństwo do jednego języka, by był jego dialektem (można by uznać, że gdyby istniał język polsko-czeski byłby jego dialektem z naleciałościami niemieckiego). Prawie każda część gramatyki jest podobna do innego języka (dziś najbardziej do polskiego), natomiast słownictwo mimo dużego wpływu germanizmów, polonizmów i czechizmów jest oryginalne i niepodobne do żadnego z tych języków.

Sprawa języka śląskiego jest podobna do języka słowackiego. Oba te języki przez niektórych językoznawców uważane są za dialekty języka polskiego^{[potrzebne źródło]}, jednakże z uwagi na odmienność kulturową uznawane są za odrębne języki (w wypadku j. słowackiego przez większość, w wypadku śląskiego przez mniejszość).

Ponadto występują formy gramatyczne niepodobne do żadnego z innych języków na świecie^{[potrzebne źródło]} (np. żech, zamieniające się niekiedy w końcówkę czasownika i odmienne w każdej osobie).

[edytuj] Opinia socjolingwistów

Socjolingwiści (np. dr Tomasz Kamusella) przyjmują, że o tym, czy coś jest dialektem jakiegoś języka oraz którego języka, czy też odrębnym językiem decydują kryteria pozajęzykowe: wola użytkowników danej mowy oraz decyzje polityczne, zgodne z tą wolą lub nie. W ten sposób istnieją języki rumuński i mołdawski, które (po przejściu mołdawskiego z cyrylicy na alfabet łaciński) praktycznie się między sobą prawie nie różnią, podobnie jak chorwacki i bośniacki, które od serbskiego różni głównie zapis (alfabet łaciński i cyrylica), a pomiędzy sobą drobne regionalizmy. Z drugiej strony dialekty kantoński i mandaryński są dialektami języka chińskiego, chociaż są wzajemnie zupełnie niezrozumiałe. Dialekt dolnoniemiecki jest najbliższy niderlandzkiemu, a jednak zgodnie z wolą użytkowników jest dialektem języka niemieckiego. Zgodnie z tą opinią o tym, czy język śląski jest odrębnym językiem decydują sami Ślązacy, którzy się nim posługują. Natomiast o tym czy będzie on miał status oficjalny – języka regionalnego (analogicznie jak w przypadku języka kaszubskiego) zadecyduje polityczna decyzja posłów Sejmu RP.^[13]

[edytuj] Alfabet języka śląskiego

W internecie popularny jest następujący alfabet^[14]:

a

b

c

ć

č

d

e

f

g

h

i

j

k

l

m

n

ń

o

p

r

ř

s

ś

š

t

u

ů

w

y

z

ź

ž

A

B

C

Ć

Č

D

E

F

G

H

I

J

K

L

M

N

Ń

O

P

R

Ř

S

Ś

Š

T

U

Ů

W

Y

Z

Ź

Ž

Pojawia się też poza internetem – por. niebiesko-żółty transparent "Ruch Autonomii Śląska / Gůrny Ślůnsk – Mysłowice"^[15]. Nie jest jednak normowany przez żaden oficjalny organ. Spotyka się też ú dla /w/ (niekiedy tylko pochodzącego z prelabializacji, obok ł dla odpowiedników polskiego ł.

Istnieje też alfabet śląski Steuera.

[edytuj] Cechy języka

[edytuj] Samogłoski

1. Samogłoska á pochylone ma (na zachodnim Górnym Śląsku) wymowę dwugłoskową o.

• np. trowa (trawa). We wschodniej części samogłoska ta wymawiana jest jako o np. trowa (trawa)

2. Samogłoski o i ó w niektórych częściach regionu mają również wymowę dwugłoskową, są wymawiane jako o lub ó

• np. koza (koza)
• np. sól (sól)

3. Samogłoska é ścieśnione wymawia się jako y po spółgłoskach twardych i miękkich

• np. brzyg (brzeg), śniyg (śnieg)

4. Ogólnopolska samogłoska ą (nosowe o) jest wymawiana na dwa sposoby:
4.1 jako nosowe o (ô) lub jako ôn, ôm przed spółgłoskami twardymi

• np. rômbać (rąbać), sômsiod (sąsiad), Šlônzek (Śląsk),

4.2 jako miękkie ôń przed spółgłoskami miękkimi

• np. bałamôńcić (bałamucić)

5. Ogólnopolska samogłoska nosowa ę jest wymawiana na cztery sposoby:
5.1 po spółgłoskach twardych jako nosowe y lub przed spółgłoskami zwartymi jako ym, "yn", "yŋ":

• np. gymba (gęba), gynsty (gęsty), tyndy (tędy), keryndydy (którędy), ryŋka (ręka)

W szczególności tego typu wymowa jest charakterystyczna dla zachodniej części Górnego Śląska (Opolskie, Kozielskie, Prudnickie, Strzeleckie)
5.2 po spółgłoskach miękkich jako y nosowe lub ym, yn, yń, yŋ.

• np. gymba (gęba), jynzyk (język), pjynta (pięta), dziyŋki (dzięki)

5.3 na końcu wyrazu jako a bez rezonansu nosowego

• np. ida (idę), robja (robię)

5.4 jako samogłoska przednia w pozycji wygłosowej traci nosowość i wymawiana jest jako e

• np. sie (się)

[edytuj] Spółgłoski i grupy głosek

6. Ogólnopolskie połączenie rzy wymawia się rzi

• np. grziwa (grzywa), rzigać (rzygać )

7. Spółgłoska ł, jeżeli kończy śródwyrazową grupę spółgłoskową, bardzo często jest zredukowana

• np. dugi (długi), gowa (głowa), tusty (tłusty)

[edytuj] Fleksja

[edytuj] Czasowniki

8. Odmiana czasowników

Przy odmianie czasowników występuje słówko (posiłkowe?) żeś, które jest odmieniane w czasie przeszłym i teraźniejszym (tylko dla czasownika być) przez osoby, natomiast nie jest odmieniany w tych czasach przez osoby sam czasownik i występuje on w postaciach jak dla 3. os. l.p. lub l.m. Dla 1. os. l.p. słówko żeś przyjmuje formę żech, dla 2. os. l.p. przyjmuje formę żeś, w 1.os. l.m. słówko żeś nie występuje, natomiast zamiast niego pojawia się zaimek osobowy my, dla 2. os. l.m. słówko żeś przyjmuje formę żeście. Słówko to pochodzi z połączenia partykuły że ze zredukowanymi formami czasownika być i odpowiada niepoprawnym według normy języka polskiego formom typu ale żem się najadł. Końcówka -ch w 1. os. l.p. pochodzi z aorystu.

8.1. Odmiana czasownika być

Odmiana przez osoby	Czas przeszły	Czas teraźniejszy	Czas przyszły
Liczba pojedyncza
1. os. l.p.	jo żech bół (lub byłech albo byłżech)	jest żech, jeżech, jestech (lub jo żech jest)	byda, bydam,bedym,bydym i in.
2. os. l.p.	ty (ti) żeś był/boł (lub byłżeś/bołżeś)	ty (ti) żeś jest (lub jestżeś, jeżeś ,je)	bydziesz,bajesz (dialekt zachodni), bandziesz
3. os. l.p.	był, była, było (lub boł, boła, boło)	jest (lub je)	bydzie, baje (dialekt zachodni)
Liczba mnoga
1. os. l.m.	my byli	my sų (lub my sóm)	bydymy
2. os. l.m.	wyście byli (lub żeście byli)	wyście sų (lub wy żeście sų, wy żeście sóm)	bydziecie
3. os. l.m.	byli, były	sų (lub sóm)	bydom (lub bydóm)

W trybie rozkazującym czasownik być odmienia się w sposób następujący:

1. os. l.p. niech byda, niech bydym 2. os. l.p. bydź 3. os. l.p. niech bydzie

1. os. l.m. bydźmy 2. os. l.m. bydźcie 3. os. l.m. niech bydų, niech bydóm

8.2. Forma 1. os. l.p. czasu teraźniejszego z końcówką -ę odmieniana jest z końcówką -a (nie występująca w ogóle na Śląsku Cieszyńskim, gdzie występuje forma -ym)

• np. siedza, siedzym (siedzę), biera, bierym (biorę)

8.3. Forma 1. os. l.p. czasu teraźniejszego z końcówką -am odmieniana jest z końcówką -om

• np. łykom (łykam), zwracom (zwracam)

8.4. Forma 1. os. l.m. czasu teraźniejszego ma taki temat jak 1. os. l.p.

• np. biere (biorę) – bierymy (bierzemy), moga (mogę) – mogymy (możemy)

8.5. Forma 1. os. l.p. czasu przeszłego z końcówką -em, -am odmieniana jest z końcówką -ech, -ach

• np. klachałach (klachałam), widziołech (widziałem)

8.6. W formie 1. os. l.m. czasu przeszłego zaimek my spełnia funkcję określenia osoby

• np. my kurzyli (kurzyliśmy), my szli (szliśmy)

8.7. Forma 1. os. l.p. czasu przyszłego z końcówką -ę w j. polskim odmieniana jest z koncówką -a lub -ym

• np. będę – byda (bydym), zobaczę – łoboca (łobejrza), pójdę – pójda (pójdym)

[edytuj] Przymiotniki

9. Odmiana przymiotników

9.1. W przymiotnikach rodz. żeńskiego w mianowniku l.p. ostatnią zgłoskę a wymawia się jako o

• np. gryfno (ładna), ekniynto (przekrzywiona), dekniynto (przykryta)

9.2. Łączenie przymiotników i rzeczowników.

Do określania rodzaju danego rzeczownika dodaje się przed niego przymiotnik, a wyrazy się łączy.

Na przykład:

chcąc powiedzieć szybki pociąg łączymy wyrazy cug (pociąg) i schnel (niem. szybki), w wyniku czego dostajemy šnelcug

Sposób ten jest używany jedynie, gdy przymiotnik ma formę zgermanizowaną.

Na przykład:

mówiąc "ciepły ziemniak" nie łączy się ciepły i kartofel (ziemniak) w ciepłykartofel, a mówi się i pisze normalnie "ciepły kartofel".

[edytuj] Rzeczowniki

10. Odmiana rzeczowników

10.1. W rzeczownikach rodz. żeńskiego obcego pochodzenia w mianowniku l.p. końcówki -ia, -ja wymawiane są -ija, -yja (jak w staropolskim i większości innych języków słowiańskich)

• np. wilijo (wigilija), procesyjo (procesja), kómedyjo (komedia)

10.2 W rzeczownikach miękkotematowych rodz. żeńskiego w dopełniaczu l.p. końcówki -i często zastępowane są przez końcówkę -e (jak w języku polskim w okresie staropolskim i np. w gwarach małopolskich oraz np. w jezyku czeskim)

• np. grace (gracy), jakle (jakli)

10.3 W rzeczownikach rodz. męskiego w mianowniku l.m. często występuje zanik formy męskoosobowej

• np. chopy (chłopi), dochtory (doktorzy)

10.4 W rzeczownikach wszystkich rodzajów w narzędniku l.m. końcówka -ami zastępowana jest czasami przez końcówkę -oma pochodzącą z liczby podwójnej (głównie w północnej i zachodniej części Górnego Śląska)

• np. bajtloma (bajtlami), nudloma (nudlami)

[edytuj] Deklinacja (odmiana przez przypadki)

Deklinacja w języku śląskim różni się nieco od tej w języku polskim.

8.1. Odmiana rzeczowników przez przypadki na przykładzie wyrazu bratruła (piekarnik)

Przypadek	Odmiana w języku śląskim	Odmiana wg zasad języka polskiego
Liczba pojedyncza
1. Mianownik	Bratruła (bratrůa)	Bratruła
2. Dopełniacz	Bratrule	Bratruły
3. Celownik	Bratrule	Bratruli
4. Biernik	Bratruła (bratrůa)	Bratrułę'
5. Narzędnik	Bratrułóm (bratrůom)	Bratrułą
6. Miejscownik	Bratrule	Bratruli
7. Wołacz	Bratruła! (bratrůa!)	Bratruło!
Liczba mnoga
1. Mianownik	Bratrule	Bratruły
2. Dopełniacz	Bratruli	Bratruli
3. Celownik	Bratrulóm	Bratrułom
4. Biernik	Bratrule	Bratruły
5. Narzędnik	Bratrulami	Bratrułami
6. Miejscownik	Bratrulach	Bratrułach
7. Wołacz	Bratrule!	Bratruły!

[edytuj] Porównanie

Porównanie języka śląskiego, dolnośląskiego, niemieckiego i polskiego

Dolnośląski	Śląski	Niemiecki	Polski
Jungaohs	huncwot, rojber	Hundsfott (ungezogener Junge)	łobuz, huncwot
Kascheln	kjozdać	auf dem Eis ausrutschen	pośliznąć się
Kastrull	kastrol	(großer) Topf	sagan
Nudelkulle	nudelkula	Nudelholz	wałek do ciasta
Ritsche	ryczka	Hocker	taboret
rumurbern	rumplować/sznupać	rumwühlen	myszkować
Pfusch	fucha	Schwarzarbeit	praca (robota) na czarno, fucha
Morast	maras	Schlamm	błoto
?	tanksztela	Tankstelle	stacja benzynowa

[edytuj] Przykład (Ojcze nasz)

Uojče naš, keryś je w ńebjy,
bydź pośwjyncůne mjano Twojy,
přidź krůlestwo Twojy,
bydź wolo Twoja,
jako we ńebjy, tak tyž na źymjy.
Chlyb naš každodźynny dej nům dźiśoj
a uodpuść nům naše winy,
jako my uodpuščůmy našym winńikům.
A ńe wůdź nos na pokušyńy,
nale zbow nos uod zuygo. 
Amyn.

[edytuj] Zróżnicowanie regionalne

Dialekt śląski nie jest jednolity i na różnych obszarach kulturowo-historycznych spotkać można zarówno różne znaczenia tych samych słów, jak i ich różną wymowę. Nie wszystkie więc cechy dialektu opisane występują na wszystkich jego obszarach. Często jednak występują m.in. labializacja, mazurzenie i jabłonkowanie.

[edytuj] Dolny Śląsk

Pierwotną granicą zachodnią występowania języka śląskiego była linia rzeki Bóbr, gdzie graniczył on z dialektami Serbów Łużyckich, na północy region obecnej Zielonej Góry, na południu Sudety, gdzie graniczył z dialektami czeskimi. Wielowiekowa germanizacja spowodowała cofanie się zasięgu występowania tego dialektu do stanu obecnego, który zakreśla linia Syców-Prudnik-Głubczyce. Potwierdza to przekaz zawarty w słowniku opracowanym w roku 1603 roku przez słoweńskiego uczonego Hieronymusa Megisera (1554-1619). Autor przekazał w nim gwarę ówczesnych mieszkańców okolic Krosna Odrzańskiego. Jest to gwara zachodniopolska nieznająca nosówek, pozostająca pod silnym wpływem języka górnołużyckiego zawierająca cechy dialektów śląskich.

Z kolei zachowane zabytki języka serbołużyckiego, którym mówiono wtedy pomiędzy Bobrem a Nysą Łużycką np. w okolicach Żar, dokumentują silne wpływy dialektów śląskiego na południu i wielkopolskiego na północy oraz obu w pasie pośrednim.

Po dawnym dialekcie dolnośląskim zachowały się reliktowe gwary Chwalimia koło Wolsztyna (Zielonogórskie) oraz tzw. gwara Chazaków Rawickich obejmująca dwie wsie koło Leszna (Brenno i Wijewo) oraz około 22 wsi koło Rawicza. Gwary te przetrwały dzięki osiedleniu w przeszłości ludności śląskiego pochodzenia na pograniczu wielkopolsko-śląskim (. Obecnie znajdują się w stadium zanikania. Podobnie ma się rzecz z gwarą sycowską dialektu śląskiego używaną w dalszym ciągu w należącej od 1920 do Wielkopolski części dolnośląskich powiatów Namysłów i Syców(obecnie Syców jest gminą powiatu Oleśnickiego), gdzie ostatni niewysiedleni Ślązacy, przedwojenni obywatele polscy, zachowali śląską tożsamość regionalną.

Jeśli chodzi o dolnośląskie gwary okolic Wrocławia to przetrwały one do XIX stulecia, kiedy to Jerzy Samuel Bandtkie polski uczony działający w latach 1798-1811 we Wrocławiu, a następnie opiekujący się biblioteką Uniwersytetu Jagiellońskiego podjął starania o stworzenie ich słownika. Bandtkie w swoich pracach nad gwarami podwrocławskiej wsi dowiódł, że przynależą one do języka polskiego. Polski gospodarz z okolic Oławy Baltazar Działas (1787-1870) namówiony przez Bandtkiego stworzył tzw. Słownik Oławski. Dzięki temu słownikowi wiemy, że gwara dolnośląska była mazurząca.

"Śląski Polak mówi (...) -cz jak zwykłe -c, -sz jak -s, -ź i -ż jak czyste -z, -ą i -ę na końcu wyrazu jest czytane tak samo jak w środku (...) -ł nie jest zupełnie słyszalne, np. człowiek – cowiek, łaska – uaska, członek – conek, chwała – chwoa.

Tak wyglądało to w zdaniach: Przy wsyskim, co cynią, rozmyślay, co za koniec ta rzec weznie. Kto chce mądrym być, musi się pilnie ucyć. Maó i módy cowiek zwie się dziecie. Módy gburski karlus (młody kmiecy chłopak). Suchey rodziców i naucicielów, bo oni są twoią piersą zwierzchnością.

Podwrocławscy chłopi mówili też: wiecorzo (wieczerza), swacyna (podwieczorek), bacę (patrzę, uważam), biegas (włóczęga), zebrok (żebrak), iś (iść), chromotam (kuleję), cielemecki (głupek), zodziey (złodziej), ciepać (rzucać), sporny (uparty), desc (deszcz), dypidzban (pijak), cholibuta (chwalipięta, samochwał), sceście (szczęście), kobua (kobyła), haytuś (spacer), gody (Boże Narodzenie), copka (czapka), kornykiel (królik), chaupa (dom), smad (swąd), awisarz (gazeciarz, pisarz gazetowy), gorzouka (wódka), na przek (na ukos), kacmorz (karczmarz).

Około roku 1826 stosunki etniczne pod Wrocławiem przedstawiały się następująco: W Laskowicach na 71 gospodarstw polskich przypadało 11 niemieckich, w Nowym Dworze na 38 polskich przypadały 4 niemieckie, w Piekarach na 40 polskich – 4 niemieckie, w Dębinie na 42 gospodarstwa polskie – 7 niemieckich, w Chwałowicach na 36 polskich – 4 niemieckie, w Dziuplinie Dużej na 45 polskich – 2 niemieckie, w Dziuplinie Małej na 11 polskich – 1 niemieckie, w Jelczu na 32 polskie – 5 niemieckich, w Ratowicach na 58 polskich – 7 niemieckich, w Wojnowicach na 18 polskich – 1 niemieckie. Po polsku mówiono także w Kamieńcu Wrocławskim na samym przedmieściu Wrocławia oraz w Kątach Wrocławskich i Gniechowicach. Gwara dolnośląska w powiatach wrocławskim i oławskim (okolice Oławy, Jelcza-Laskowic, Piekar, Ratowic, Miłoszyc) przetrwała do lat 1866-1888 ulegając następnie całkowitej germanizacji. Około roku 1900 jedynymi enklawami, gdzie 25-50% ludności posługiwało się językiem polskim, były okolice Kątów Wrocławskich i Gniechowic.

Inną enklawą utrzymywania się tej gwary były okolice Namysłowa, Sycowa oraz Międzyborza. Na obszarze tym polsko-śląski język pisany doszedł do wyrafinowanego poziomu już w XVII stuleciu, a to w znacznej mierze za sprawą chwilowego połączenia księstwa opolsko-raciborskiego z Koroną Polską przez Władysława IV Wazę (1646-1666). Uchroniło to ludność księstwa przed zniszczeniami schyłkowej fazy wojny trzydziestoletniej i umożliwiło rozwój kultury literackiej. W protestanckich gimnazjach w Byczynie, Wołczynie oraz Brzegu tworzyli tacy śląscy pisarze i poeci jak Jerzy Bock oraz Adam Gdacjusz. W XIX stuleciu dzięki wybitnym pastorom takim jak Robert Fiedler oraz Jerzy Badura (1845-1909) dialekt dolnośląski przetrwał w rejonie Sycowa i Międzyborza znacznie dłużej niż pod Wrocławiem. Z okolic Międzyborza pochodzi spisana około 1864 roku pieśń ludowa w gwarze Dolnego Śląska, która stała się obecnie hymnem Wrocławia. Robert Fiedler (1810-1877) napisał w języku niemieckim pracę o polskich gwarach tamtych rejonów (1843), która podobnie jak opracowania Bandtkiego i Słownik Oławski pozwala nam wejrzeć w ów wymarły już dialekt. W latach 1845-1850 dzięki działalności Fiedlera nastąpił swoisty renesans dolnośląskiej polszczyzny na Śląsku Średnim, jednak około 1886 władze II Rzeszy Niemieckiej rozpoczęły wielką akcję germanizacyjną rozpoczynając od germanizowania polskich nazw miejscowych. Nabożeństwa polskie zostały ostatecznie zabronione przez władze niemieckie dopiero w 1919 roku. Warto odnotować, że sam proces germanizacji napotykał na silny opór miejscowej ludności co szczególnie zaznaczyło się na wsi podwrocławskiej w latach 1824-1826, kiedy ludność ta pod wodzą chłopa Jerzego Treski przeciwstawiła się germanizacyjnej polityce państwa pruskiego realizowanej przez kościół luterański. Innym przykładem podobnych zajść była wieś Miodary w okolicach Namysłowa, w której opór ludności przeciw wynaradawiającym rozporządzeniom władz złamało wojsko pruskie (1834).

Należy pamiętać, że wymarły dolnośląski dialekt to język, którym posługiwali się Henryk Brodaty, Henryk Pobożny, Henryk Prawy, Henryk III głogowski, Bolko I Surowy świdnicki, Bolko II Mały oraz Jadwiga Śląska. Niektóre ze źródeł historycznych przypisują nawet róźnicom dialektologicznym pomiędzy rycerstwem śląskim a małopolskim spowodowanie klęski pod Legnicą w roku 1241. Niemcy określali polski dialekt Górnego Śląska jako 'wasserpolnisch'. Natomiast w stosunku do polskich dialektów Dolnego Śląska używali terminu 'oder-wendisch' lub 'bohemisch-polnisch'. Ponieważ Dolny Śląsk był w XIII stuleciu centrum polskich dążeń zjednoczeniowych dialekt dolnośląski miał szansę stać się językiem wiodącym spośród innych dialektów polskich i stać się dialektem podstawowym polskiego języka literackiego. Z powodu załamania się planów i hegemonii książąt wrocławskich tak się jednak nie stało.

Z braku źródeł i przekazów pisanych nie potrafimy odtworzyć śląskich gwar słowiańskich, którymi posługiwali się górale sudeccy oraz karkonoscy. Gwary te musiały zaniknąć stosunkowo wcześnie najpóźniej do początków XVII stulecia. Znane są jedynie niektóre elementy ich folkloru jak np. Liczyrzepa-Karkonosz.

Na podstawie przekazów źródłowych możemy częściowo odtworzyć proces cofania się dialektu śląskiego w wyniku germanizacji w ciągu wieków.

W przededniu wojny trzydziestoletniej (1618 r.) granica dialektu przebiegała od granicy wielkopolsko-śląskiej do Odry w okolicach Głogowa. Następnie przebiegała wzdłuż linii Odry przekraczając ją nieznacznie w okolicach Legnicy. Na południe od Wrocławia przekraczał Odrę rozległy klin ludności mówiącej gwarą śląską sięgający po Strzelin i dalej na południe aż po Ząbkowice.

Dalej granica dialektu przebiegała wzdłuż linii Odry aż do ujścia Nysy Kłodzkiej. Na południu granicę stanowiła właśnie Nysa Kłodzka. W tym samym czasie źródła potwierdzają istnienie w rejonie Krosna Odrzańskiego wyspy ludności posługującej się gwarą śląską. W wyniku wojny trzydziestoletniej (1618-1648) Ślązaków mówiących gwarą przodków spotkały dotkliwe ciosy.

Na Górnym Śląsku zniszczona została liczna jeszcze warstwa szlachty posługującej się gwarą śląską lub polskojęzycznej. Na Śląsku Dolnym śląską (mówiącą polskim dialektem śląskim) ludność protestancką spotkały prześladowania kontrreformacyjne Habsburgów. Warto zauważyć, że źródła niemieckie z roku 1641 mówią o osobnym cechu polskim w Kątach Wrocławskich, natomiast pod datą 1689 znajduje się wzmianka, że lud pomiędzy Kątami Wrocławskimi a Oławą mówi przeważnie po polsku.

W przededniu podboju Śląska przez Prusy (1741 r.) zwarta linia dialektu śląskiego sięgała na prawym brzegu Odry po Milicz i Trzebnicę. Na lewym brzegu Odry sięgała po Strzelin. Następnie biegła wzdłuż linii Odry przekraczając ją na południu w rejonie Raciborza sięgając aż do Głubczyc.

Postęp procesu germanizacyjnego był najbardziej widoczny w okolicach Wrocławia.

W okresie od XVII do połowy XVIII wieku mówiono po polsku w 50 wsiach położonych w najbliższym sąsiedztwie miasta co jest udokumentowane dzięki wizytacjom duszpasterskim w tamtejszych parafiach. Na przełomie XVIII i XIX wieku liczba takich polskojęzycznych wsi spadła do kilku.

W pierwszych dziesięcioleciach XIX stulecia zanikły na Dolnym Śląsku całe wyspy mowy polskiej. Był to efekt wykorzystania do polityki germanizacyjnej kościoła luterańskiego, którego głową był król Prus. Doktryna absolutnego posłuszeństwa wobec władz zwierzchnich występująca w luteranizmie zmusiła pastorów do podporządkowania się germanizacyjnej polityce królewskiej i usuwania języka polskiego z nabożeństw. Natomiast wierni kościoła musieli w imię zasady posłuszeństwa zastosować się do poleceń duchownych nakazujących zamianę będącego w użyciu języka polskiego na niemiecki.

Około roku 1885 po ponad stuleciu germanizacyjnej polityki pruskiej zasięg śląskiego dialektu przybrał obecną postać.

Pieśń We Wrocławiu na rynecku zapisał w okolicy Międzyborza pow. Syców (województwo dolnośląskie) niejaki Bock i opublikował ją w roku 1864 w kalendarzu dla prowincji poznańskiej.

Gwara z tej pieśni (gwara okolic Międzyborza i Sycowa) różniła się od gwary podwrocławskiej (okolice Wrocławia, Oławy, Jelcza i Laskowic) opisanej przez Bandtkiego i Działasa. Obrazuje to jak zróżnicowany był dialekt (czy też dialekty) Dolnego Śląska.

Przypisy

[edytuj] Literatura

• "Słownik gwarowy Śląska" – Stanisław Bąk, Stanisław Rospond, Opole 1962 (zeszyt próbny)
• "Wśród śląskich nazw" – Henryk Borek, Opole 1991
• "Atlas językowy Śląska" – Alfred Zaręba, T. 1-8 (1969-1996)

[edytuj] Zobacz też

• Dialekt śląski języka niemieckiego – język dolnośląski

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Śląska Wikipedia
• Pů našymu – djalykt ślůnski kodyfikowůny
• Servis "Obocz Szloonsk" ve ortografije vjeloznakovyj
• Ślůnske Nowiny – pjyrwšy ślůnski serwis informacyjny
• Ślůnsko Eka – dykcjůnoř atp. – przykładowy wiersz po śląsku