Górny Śląsk

Z Wikipedii

Herb Górnego Śląska wg H.Strohla (XIX w.)

Mapa Śląska z roku 1746 (długość geograficzna na mapie podana względem południka Ferro)

Śląsk Czeski na mapie administracyjnej Czech

Autonomiczne Województwo Śląskie

Przebieg historycznej wschodniej granicy Górnego Śląska na obszarze współczesnego województwa śląskiego

Górny Śląsk (śl. Gůrny Ślůnsk^{[potrzebne źródło][1]}, czes. Horní Slezsko, łac. Silesia Superior, niem. Oberschlesien) – kraina historyczna położona na terenie Polski i Czech w dorzeczu górnej Odry oraz początkowego biegu Wisły, południowo-wschodnia część Śląska.

W oficjalnym nazewnictwie nazwa użyta po raz pierwszy w XVII wieku. Historycznie stolicę stanowiły miasta Opole i Racibórz, a siedzibami piastowskich i innych książąt górnośląskich były także Bytom, Cieszyn, Gliwice, Głubczyce, Karniów, Koźle, Lubliniec, Niemodlin, Opawa, Toszek . Na Górnym Śląsku istniały także państwa stanowe m.in. w Wodzisławiu, Pszczynie, Boguminie, Bielsku czy Bytomiu. Oświęcim, Zator i Siewierz błędnie kojarzone są z siedzibami władców górnośląskich. Nazwa Górny Śląsk pojawiła się kilkadziesiąt lat po powrocie tych księstw do Małopolski

Spis treści 1 Nazwa 2 Historia 3 Geografia 3.1 Granice 3.2 Podział administracyjny i historyczny 3.3 Ukształtowanie powierzchni 3.4 Miasta 3.5 Nazwy miejscowości 4 Ludność 5 Kultura 5.1 Literatura 5.2 Muzyka 5.3 Malarstwo, rzeźba 5.4 Kuchnia śląska 5.5 Stroje ludowe 6 Gospodarka 7 Transport 7.1 Transport kolejowy 7.2 Transport lotniczy 7.3 Komunikacja miejska 8 Zobacz też 9 Bibliografia 10 Przypisy 11 Linki zewnętrzne

[edytuj] Nazwa

Wschodnią część Śląska nazywano w średniowieczu Księstwem Opolskim i nazwa ta wywodzi się od tytulatury Piastów, książąt opolskich – Dux Opoliae – potomków Mieszka I Plątonogiego. Tytuł ten odróżniał ich od potomków Bolesława Wysokiego, którzy używali przede wszystkim tytułu książąt śląskich – Dux Sliesie. W czasach ostatniego Piasta opolskiego Jana II Dobrego (zm. 1532) po raz pierwszy pojawiło się pojęcie Horne Slezsko. Nazwa ta miała oznaczać tereny Śląska położone w górnym biegu rzeki Odry. Na zasadzie przeciwności zaczęto używać pojęcia Dolny Śląsk, na pozostałe tereny śląskie, choć położone były w środkowym, a nie dolnym biegu Odry (ta część rzeki przepływa już przez Pomorze). Odra jest naturalnym "kręgosłupem" Śląska i stąd odniesienie do rzeki. Obecnie nazwa Górny Śląsk nie funkcjonuje w żadnym szczeblu administracji państwowej. Ziemie Górnego Śląska zajmują część woj.opolskiego i woj. śląskiego. Powoduje to znaczne zamieszanie w nazewnictwie. Określeniem górnośląski bardzo często traktuje się jednostki i organizację należące do Śląska i Małopolski oraz leżące na terenie woj.ślaskiego i woj.małopolskiego. Przykładowo

• Górnośląski Okręg Przemysłowy (woj.śląskie i małopolskie)
• Górnośląski Związek Metropolitalny (Śląsk,Zagłębie,Fragment Ziemi Chrzanowskiej)
• Górnośląska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. (woj.śląskie)
• Państwowy Instytut Geologiczny Oddział Górnośląski (woj.śląskie i małopolskie)
• Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi Oddział Górnośląski – siedziba w Sosnowcu
• Górnośląski Ośrodek Rehabilitacji Dzieci – Rabka-Zdrój

Równocześnie pomijane są części woj.opolskiego w jednostkach górnośląskich

[edytuj] Historia

Kalendarium historii Górnego Śląska:

• przełom wieku IX/X – powstanie wieloplemienego państwa Ślężan i Dziadoszan.
• 921 (około) – przyłączenie Śląska do Czech
• 990 – stopniowe zajęcie Ślaska przez Mieszka I.
• 1138 – podział Polski na dzielnice, Śląsk i Małopolska dostały się pod władzę Władysława II Wygnańca. Ziemie późniejszego Górnego Śląska znalazły się w dzielnicy śląskiej i dzielnicy senioralnej (krakowskiej).
• 1163 – Korzystając z protekcji cesarza niemieckiego Fryderyka Barbarossy, wskutek układu w Norymberdze synowie Władysława II Wygnańca i Agnieszki – Bolesław I Wysoki i Mieszko I Plątonogi odzyskują dzielnicę śląską (z wyjątkiem części grodów), jako dziedziczne księstwo.
• 1166 – Książęta śląscy Bolesław I Wysoki i Mieszko I Plątonogi usuwają załogi seniora ze strategicznych nadodrzańskich grodów.
• 1167 – Książęta Bolesław I Wysoki i Mieszko I Plątonogi odpierają zbrojną interwencję księcia-seniora Bolesława Kędzierzawego.
• 1173 – wyłączenie ziem późniejszego Górnego Śląska od reszty ziem śląskich: Mieszko I Plątonogi otrzymał samodzielną dzielnicę ze stolicą w Raciborzu; a jego bratanek Jarosław dostał księstwo ze stolicą w Opolu.
• 1178/1179 – Mieszko I Plątonogi otrzymał od Kazimierza Sprawiedliwego kasztelanie bytomską i oświęcimską.
• 1202 – Mieszko I Plątonogi po śmierci Jarosława przyłączył jego ziemie do swego księstwa. Wszystkie, z wyjątkiem opawskiej (Opawa, Karniów, Głubczyce), ziemie późniejszego Górnego Śląska należą do księstwa opolsko-raciborskiego.
• 1210 – książę opolsko-raciborski Mieszko I Plątonogi zostaje księciem w Krakowie.
• 1222 – na Górny Śląsk przybywają Krzyżacy. Obejmują włości w okolicach Namysłowa i Kluczborka.
• 1229 – Księżna Wiola – wdowa po Kazimierzu opolskim – oddaje swych małoletnich synów pod opiekę księcia śląskiego Henryka Brodatego.
• 1232 (około) – wprowadzenie ślaskiego prawa górniczego.
• 1280 – Henryk IV Probus – książę wrocławski poślubia córkę Władysława opolskiego i łączy cały Śląsk sojuszem zbrojnym. Henryk IV Probus i Władysław opolski składają hołd lenny królowi niemieckiemu Rudolfowi Habsburgowi.
• 1281/1282 – umarł Władysław opolski, pozostawiając czterech synów. Do 1290 roku w wyniku podziału ziem między synów zmarłego powstały księstwa bytomskie, opolskie i raciborskie i nieco później – cieszyńskie. Powstałe księstwa przechodzą stopniowo w orbitę wpływów królestwa czeskiego.
• 1 stycznia 1289 – książę bytomski Kazimierz II składa hołd lenny Wacławowi II, królowi Czech.
• 1327 – Wszyscy książęta górnośląscy dobrowolnie, kolejno w Bytomiu, Opawie i Wrocławiu składają hołd lenny królowi Czech – Janowi Luksemburskiemu.
• 1335 – Układ w Trenczynie zrzeczenie się Jana Luksemburskiego praw do korony polskiej. Według części starszej historiografii nastąpiło to w zamian za rezygnację przez Kazimierza Wielkiego z rozstrzeń do Śląska. Obecnie pogląd ten jest odrzucany^[2].
• 1336 – po śmierci ostatniego Piasta raciborskiego Leszka jego księstwo przypada Przemyślidom z Opawy.
• 1339 – Kazimierz III Wielki w akcie krakowskim potwierdza ustalenia układu trenczyńskiego, zrzekając się roszczeń do księstw śląskich, z wyłączeniem księstw Bolka II świdnickiego, Henryka jaworskiego, Bolka ziębickiego i biskupiego księstwa nyskiego.
• 1345 – wojska polskie, węgierskie i litewskie pod wodzą Kazimierza Wielkiego wkraczają na Górny Śląsk, zdobywają Pszczynę i Rybnik oblegają Żory, pustoszą księstwo opawsko – raciborskie.
• 1348 – zawarcie pokoju w Namysłowie utrwalajacego stan faktyczny sprzed wybuchu wojny w 1345. Ostateczna inkorporacja Śląska do korony czeskiej przez Karola IV Luksemburskiego.
• 1391 – książę raciborski Jan II Żelazny dokonał najazdu na dobra biskupa krakowskiego. Jako rekompensatę oddaje mu Chełm, Imielin i Kosztowy. Powstała tzw. enklawa imielińska, terytorium podległe Polsce (stan taki trwał do rozbiorów)
• 1396 – Spytko II z Melsztyna spustoszył Lubliniec, Olesno i Gorzów Śląski.
• 1434 (około) – wprowadzenie na Górnym Ślasku, jako urzędowego, języka czeskiego. Kościół katolicki wprowadza w miejsce stosowanego dotychczas języka niemieckiego język polski.
• 1443 – biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki kupił od Piastów cieszyńskich kasztelanie siewierska, wraz z Koziegłowami i Czeladzią. Początek dziejów biskupiego księstwa siewierskiego (formalnie niezależnego, istniało do 1790 r.).
• 1456 (1496) – przyłączenie księstwa oświęcimskiego do Królestwa Polskiego.
• 1494 – przyłączenie księstwa zatorskiego do Królestwa Polskiego.
• 1521 – zjednoczenie większości ziem Górnego Śląska (poza księstwem cieszyńskim, księstwem opawskim i księstwem karniowskim) przez księcia Jana II Dobrego.
• 1526 – Królestwo Czech razem z Górnym Śląskiem dostało się pod władzę Ferdynanda I Habsburga.
• 1528 – książę opolski Jan II Dobry oraz książę karniowski Jerzy Hohenzollern-Ansbach wydają Ordunek Gorny. Początek nowożytnego górnictwa na Górnym Śląsku.
• 1531 – książę opolski Jan II Dobry wydaje przywilej ziemski księstwa opolsko-raciborskiego, Przywilej Hanuszowy" dla mieszkańców księstwa opolsko-raciborskiego:

• • Podkreślenie jedności księstwa opolsko-raciborskiego i jego przynależności do Korony czeskiej (Opole lub Racibórz miały stać się miejscem hołdu składanemu królowi Czech).
  • Po śmierci księcia najwyższą władzą w księstwie miał być sejmik ziemski (zwoływany przez króla czeskiego, bądź namiestnika Śląska), składający się z przedstawicieli szlachty i asesorów sądu ziemskiego.
  • Po śmierci księcia władzę wykonawczą miał sprawować namiestnik (nominowany przez króla czeskiego) - szlachcic mieszkający na terenie księstwa, który był zobowiązany do postępowania zgodnego z przywilejem ziemskim.
  • Wyższy sąd apelacyjny opolsko-raciborski (zbierający się dwa razy do roku w Opolu bądź Raciborzu) - najwyższą instancją sądową w księstwie.
  • Umożliwienie chłopom prawa do nabywania i posiadania ziemi.
• 1579 – Jan Trapp z Turyngii wykonał plany sztolni Św. Jakuba w Tarnowskich Górach. Plany te uważane są za najstarsze zachowane mapy górnicze w Europie
• 1618 – Stany śląskie popierają detronizację Ferdynanda Habsburga i wraz ze stanami czeskimi wybierają na króla Czech – Fryderyka – elektora palatynatu reńskiego. Czesi rozpoczynają antyhabsburskie powstanie. Ślązacy wysyłają Czechom posiłki i obstawiają wojskiem granicę z Polską, ze strony której spodziewają się interwencji na rzecz Habsburgów.
• 1619 – Również Śląsk oficjalnie przyłącza się do antyhabsburskiego powstania. Na czele śląskiego rządu staje starosta generalny Śląska książę brzeski Jan Chrystian z dynastii Piastów. Na czele śląskiej armii powstańczej staje górnośląski książę karniowski, pan na Bytomiu i Boguminie Jan Jerzy.
• 1620 luty – najazd na Śląsk wysłanych cesarzowi z odsieczą przez króla Zygmunta III Wazę armii najemnej Lisowczyków. Po uderzeniu na Księstwo Opolsko-Raciborskie, Lisowczycy spustoszyli Skoczów i Strumień w Księstwie Cieszyńskim. W tym samym roku Lisowczycy już w służbie cesarza razem z armią cesarską i wojskami Ligi książąt Rzeszy gromią pod Białą Górą koło Pragi armię stanów czeskich.
• 1653 – po śmierci księżnej Elżbiety Lukrecji, Habsburgowie obejmują w bezpośrednie władanie ostatnie księstwo piastowskie na Górnym Śląsku – Księstwo Cieszyńskie.
• 1683 sierpień – przemarsz wojsk polskich udających się pod Wiedeń. Trasa przemarszu wiodła poprzez Bytom, Piekary Śląskie Tarnowskie Góry, Gliwice, Rudy Raciborskie, Racibórz.
• 1740 – Król pruski Fryderyk II Wielki zajmuje większość ziem Górnego Śląska, poza księstwami: cieszyńskim, opawskim i karniowskim.
• 1740-1742 – I wojna śląska.
• 19 stycznia 1788 – uruchomienie w kopalni "Fryderyk" pod Tarnowskimi Górami jednej z pierwszych poza Anglią maszyn parowych. Początek rozwoju wielkiego zagłębia przemysłowego.
• 1863 – oddanie do użytku Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej.
• 1866 – nadanie Katowicom praw miejskich
• 9 grudnia 1918 Konferencja Kędzierzyńska, podczas której Ewald Latacz wygłasza rezolucję dotyczącą przygotowań do natychmiastowego ogłoszenia niepodległości Górnego Śląska, popartą przez przedstawicieli wszystkich obecnych na konferencji partii politycznych (DNVP, DDP, SPD, Centrum i "katolikowców" – polskich konserwatystów – Napieralskiego). Do proklamacji niepodległości nigdy nie doszło, lecz organizacja Ewalda Latacza, której przyświecał ten cel Związek Górnoślązaków (1919-1924), skupiła w swoich szeregach ok. pół miliona członków, czyli należał do niej niemal co drugi mieszkaniec Górnego Śląska.
• 30 października 1918 roku w Ostrawie Śląskiej, Józef Kożdoń oraz inni liderzy Śląskiej Partii Ludowej i Związku Ślązaków, powołując się na "prawo narodów do samostanowienia", domagali się od aliantów utworzenia z ziem byłego Śląska Austriackiego neutralnej strefy pomiędzy Niemcami, Polską i Czechosłowacją. Pierwotnie miała ona być luźno związana z Austrią. Jednak planowano w przyszłości zjednoczyć były Śląsk Austriacki z Rejencją Opolską (pruskim Górnym Śląskiem) w ramach niepodległej Republiki Górnośląskiej, do której proklamacji dążył Ewald Latacz i jego półmilionowa organizacja.
• 23 stycznia 1919 – oddziały czeskie w liczbie 16 tys. żołnierzy, łamiąc ustalenia porozumienia granicznego, przekraczają granicę Ślaska Cieszyńskiego i spychają nieliczne oddziały samoobrony (ok. 1,5 tys.) dowodzone przez płk Franciszka Latinika na linię Wisły.
• 26 stycznia 1919 – przegrana bitwa z oddziałami czeskimi pod Kończycami Wielkimi. Ginie brat gen. Józefa Hallera major Cezary Haller.
• 28 stycznia – 30 stycznia 1919 – bitwa z oddziałami czeskimi o Skoczów, zatrzymanie ofensywy wojsk czeskich.
• 3 lutego 1919 – zawarcie zawieszenia broni. Czesi zostają zmuszeni do opuszczenia Cieszyna, Jabłonkowa, Frysztatu.
• 16 sierpnia 1919 – rozpoczyna się pierwsze powstanie.
• 15 lipca 1920 – uchwalenie Statutu Organicznego Województwa Śląskiego nadającego mu autonomię.
• 19 sierpnia 1920 -rozpoczyna się drugie powstanie śląskie.
• 20 marca 1921 – plebiscyt na Górnym Śląsku w sprawie przyłączenia go do Niemiec lub Polski.
• 2/3 maja1921 – rozpoczyna się trzecie powstanie.
• 20 czerwca 1922 – podział Górnego Ślaska i przyłączenie, w wyniku decyzji poplebiscytowych, południowo-wschodniej części do Polski.
• 3 września 1922 – w referendum po stronie niemieckiej pada 9% głosów za utworzeniem odrębnego kraju górnośląskiego^[3]
• 24 września 1922 – w polskiej części Górnego Śląska odbywają się wybory do Sejmu Śląskiego
• 11 listopada 1922 – ustanowienie Administratury Apostolskiej Śląska Polskiego przez papieża Piusa XI. Administratura powstała z wydzielenia z diecezji wrocławskiej, podlegała bezpośrednio Stolicy Apostolskiej.
• 1925 – powstaje diecezja katowicka podległa archidiecezji krakowskiej
• 2 października 1938 – wkroczenie wojsk polskich do czechosłowackiej część Śląska Cieszyńskiego (tzw. Zaolzie). Przyłączenie do Polski terytorium o pow. 689 km²
• 1939 – okupacja niemiecka. Przyłączenie polskiej – południowo-wschodniej części Górnego Śląska (Autonomicznego Województwa Śląskiego) do III Rzeszy.
• 8 grudnia 1939 – oddanie do użytku Kanału Gliwickiego
• 4 marca 1941 – wprowadzenie Volkslisty
• 1945 – Górny Śląsk w granicach Polski i Czechosłowacji
• Luty 1945 – utworzenie przez Urząd Bezpieczeństwa obozu Zgoda kierowanego przez Salomona Morela. W obozie zginęło około 2500 ludzi, w większości mieszkańców Górnego Śląska.
• 6 maja 1945 – Krajowa Rada Narodowa likwiduje autonomię Górnego Śląska.
• 9 maja 1945 – likwidacja przez Czechosłowację administracji polskiej na tzw. Zaolziu.
• 1945 – masowe (około 25 tys.) wywożenie miejscowej ludności, zwłaszcza górników, na roboty przymusowe do ZSRR, głównie w rejon Donbasu^[4][5]
• 1950 – ustanowiono województwo katowickie i województwo opolskie
• 1953-1956 Katowice nosiły nazwę Stalinogród
• lata 70. XX w. duże inwestycje w przemysł i infrastrukturę. Powstaje szereg kopalń wegla kamiennego, stare są modernizowane, powstaje tzw. "Gierkówka" droga szybkiego ruchu Warszawa – Katowice (1972-1976).
• 1975 – z województwa katowickiego wyodrębniono województwo częstochowskie i województwo bielskie. Przyłączenie mniejszych miast i osiedli typu miejskiego do sąsiednich, większych ośrodków (np. Lędziny, Niedobczyce, Radlin, Radzionków)
• 3 września 1980 po serii strajków podpisane zostają w Jastrzębiu-Zdroju przy Kopalni Węgla Kamiennego "Manifest Lipcowy" (obecnie: "Zofiówka") Porozumienia jastrzębskie. Porozumienie to było częśćią porozumień sierpniowych, ale obejmowało też szereg żądań górników.
• 13 grudnia 1981 po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce na Śląsku dochodzi do bardzo licznych strajków i akcji protestacyjnych, m.in. w KWK Piast, gdzie 1000 górników przebywało pod ziemią od 14 grudnia do 28 grudnia 1981 (był to najdłużej trwający strajk w historii powojennego górnictwa).
• 16 grudnia 1981 masakra górników w kopalni Wujek
• 1999 – powstanie województwa śląskiego, obejmującego głównie obszary wcześniejszych województw: katowickiego, bielskiego i częstochowskiego

W kalendarium wykorzystano miedzy innymi informacje z publikacji: Dzieje Śląska w datach Alicja Galas, Artur Galas, wyd CADUS, Wrocław 2004

[edytuj] Geografia

[edytuj] Granice

Na południowym-wschodzie tradycyjną granicą jest rzeka Biała – dawna granica między dawnymi diecezjami wrocławską i krakowską, choć tereny po drugiej stronie rzeki Biała od 1179 roku do XV wieku (ziemie Księstwa Oświęcimskiego i Księstwa Zatorskiego) należały do Piastów śląskich. Na południowym wschodzie granica biegnie skrajnymi szczytami Beskidu Śląskiego jak: Klimczok, Barania Góra, Ochodzita. Na wysokości miast Czechowice-Dziedzice, Pszczyna i Bieruń rzeką graniczną jest Wisła (do ujścia Przemszy), następnie Przemsza. W Górnośląskim Okręgu Przemysłowym granicą jest Brynica, choć tereny po drugiej stronie rzeki Brynica w latach 1179-1443 (ziemie Księstwa Siewierskiego) należały do Piastów śląskich.

Na zachodzie granicą jest Nysa Kłodzka i Stobrawa.

[edytuj] Podział administracyjny i historyczny

Górny Śląsk leży w obrębie dwóch polskich województw: śląskiego i opolskiego oraz w obrębie czeskiego kraju śląsko-morawskiego i kraju ołomunieckiego (tylko powiat Jeseník).

Przez niektórych historyków miasto Czadca (i okolice) na Słowacji jest również zaliczane do terenów Górnego Śląska, jednak przynależność ziemi czadeckiej do niego (lub z racji bliskości do Śląska Cieszyńskiego) wydaje się być przesadzona, gdyż okręg Czadcy należał do Księstwa Cieszyńskiego zaledwie do XV wieku. Decydują o tym nie tyle względy historyczne, co etniczne, gdyż górale czadeccy, jako grupa etniczna bywają zaliczani w poczet etnicznych Ślązaków.

Obecny podział Śląska ukształtował się w wyniku 3 austriacko-pruskich wojen śląskich w XVIII w. (granica południowa) oraz wojen XX w., II wojny światowej i polsko-czeskiego konfliktu o Śląsk Cieszyński (granica południowo-wschodnia).

[edytuj] Ukształtowanie powierzchni

Górny Śląsk leży w Niżu Środkowoeuropejskim (z wyjątkiem Beskidów Zachodnich oraz Wyżyny Śląskiej), który jest jedną z prowincji Europejskich. Rozciągają się tu od południa następujące makroregiony: Beskidy Zachodnie (Beskid Śląski, Beskid Śląsko-Morawski), Pogórze Zachodniobeskidzkie (Pogórze Śląskie, Pogórze Śląsko-Morawskie), Kotlina Oświęcimska, Kotlina Ostrawska, Wyżyna Śląska, Nizina Śląska, Sudety Wschodnie i południowa część Przedgórza Sudeckiego.

Najwyższym szczytem w czeskiej części Górnego Śląska jak i na całym Górnym Śląsku jest góra Pradziad o wysokości 1492 m n.p.m. znajdująca się w Jesonikach, natomiast najwyższym szczytem w polskiej części Górnego Śląska jest Barania Góra – 1220 m n.p.m., znajdująca się w Beskidzie Śląskim.

[edytuj] Miasta

Miasta liczące ponad 100 tys. mieszkańców w granicach historycznego Górnego Śląska (dane na 2006¹²rok):

	Miasto	Liczba mieszkańców	Powierzchnia	Jednostka administracyjna
1	Katowice	317 220	165 km²	śląskie
2	Ostrawa	309 531	214 km²	kraj morawsko-śląski
3	Gliwice	199 451	134 km²	śląskie
4	Zabrze	191 247	80 km²	śląskie
5	Bytom	187 943	69 km²	śląskie
6	Bielsko-Biała	176 864	125 km²	śląskie
7	Ruda Śląska	146 658	78 km²	śląskie
8	Rybnik	141 580	148 km²	śląskie
9	Tychy	131 153	82 km²	śląskie
10	Opole	128 268	97 km²	opolskie
11	Chorzów	114 686	33 km²	śląskie

[edytuj] Nazwy miejscowości

Wiele miejscowości na Śląsku, w tym na Górnym Śląsku miało w historii wiele nazw, zarówno w języku polskim jak i niemieckim, czeskim oraz po łacinie. Początkowo nazwy powstawały i ewaluowały spontanicznie. W II Rzeszy niektóre nazwy utworzono np. dla uczczenia Niemców nie związanych ze Śląskiem, jak Hindenburg (Zabrze). W III Rzeszy masowo germanizowano słowiańskie nazwy, wprowadzając nazwy niehistoryczne jak Hitlersee (Szczedrzyk), łącznie ponad 2000 nazw. Po wojnie wiele polskich nazw powstało spontanicznie, drogą spolszczenia wymowy lub amatorskiego tłumaczenia, np. Lignic (Legnica). Oficjalne nazwy określiła komisja językoznawcza, czasem przywracając dawną nazwę^[6], czasem tworząc zupełnie nową, np. Dzierżoniów. Po wojnie używanie niemieckich nazw było zabronione, po 1989 stały się one powszechnie znane, a ustawa o mniejszościach narodowych zezwala na używanie niemieckich nazw w gminach zamieszkanych przez mniejszość niemiecką. Oficjalnymi niemieckimi nazwami są nazwy sprzed 1936 roku, np. Stare Siołkowice to Alt Schalkowitz, a nie Alt Schalkendorf.

[edytuj] Ludność

W historycznych granicach Górnego Śląska zamieszkuje dziś 4 065 tys. mieszkańców, z czego zdecydowana większość zamieszkuję jego wschodnią część. Gęstość zaludnienia wynosi około 230 os./km²

Na Górnym Śląsku mieszkają głównie trzy grupy narodowościowe: Polacy, Niemcy i Czesi. Kwestia, czy Ślązacy są grupą etniczną, czy osobnym narodem i zarazem czwartą grupą narodowościową na Śląsku budzi kontrowersje i dyskusje w literaturze przedmiotu. W Polsce nie jest uznawana narodowość śląska^[7], a Ślązacy są traktowani jak grupa etniczna (jak Górale) lub jak grupa regionalna (jak Wielkopolanie). Nieco inaczej w Czechach, gdzie narodowość śląska nie ma oficjalnego statusu mniejszości narodowej^[8] i jest traktowana jako mniejszość etniczna (jak Tatarzy, czy Łemkowie w Polsce). Narodowość śląska uznawana jest za mniejszość narodową na Słowacji^[9]. Według polskiego Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku narodowość śląską zadeklarowało 173 148^[10] osób, natomiast w spisie powszechnym na terenie Czech w 2001 roku narodowość śląską deklaruje 10 878 osób (w 1991 roku, gdy taka opcja była wymieniona w formularzu spisowym, było to 44,5 tys. osób).

Po roku 1945 i zakończeniu II wojny światowej na tereny Śląska znajdującego się już wtedy w większości w granicach Polski przesiedlono ludność polską z kresów wschodnich co sprawiło, iż dotychczasowa mniejszość polska na tych obszarach (w 1925 roku, 151 200 osób mieszkających na obszarze Górnego Śląska pod kontrolą Niemiec zadeklarowało język polski jako ojczysty co stanowiło 11,2% populacji Górnego Śląska)^[11] znacznie się zwiększyła. Niemcy oraz zgermanizowani Ślązacy zostali w dużej ilości wysiedleni do Niemiec lub zbiegli do Niemiec przed nadciągającą Armią Czerwoną. Nie mniej jednak w porównaniu z Dolnym Śląskiem, na Górnym Śląsku zachowała się duża liczba rdzennej ludności.

Czesi mieszkają tylko w południowo-zachodniej części Górnego Śląska, w Śląsku Czeskim na terenie Czech. W polskiej części Górnego Śląska żyje natomiast największa uznawana w Polsce grupa narodowościowa – Niemcy. Według spisu powszechnego z 2002 roku w województwie śląskim i opolskim żyje ich łącznie 138 737 (92% wszystkich Niemców w Polsce). W województwie opolskim Niemcy stanową ponad 10% społeczeństwa. W kilkudziesięciu gminach położonych pomiędzy Opolem i Górnośląskim Zagłębiem Węglowym ludność niemiecka stanowi minimum 20% społeczeństwa^[12]. W niektórych gminach Górnego Śląska ludność narodowości niemieckiej stanowi większość mieszkańców i odgrywa jednocześnie znaczną rolę we władzach samorządowych^[13].

W województwie śląskim i opolskim mieszka 67,8% wszystkich osób o niepolskiej tożsamości narodowej w Polsce^[14].

[edytuj] Kultura

[edytuj] Literatura

Śląscy autorzy piszą swoje dzieła w języku niemieckim, czeskim i polskim. Literatura śląska skupiona jest głównie na dziejach Górnego Śląska (szczególnie na pierwszej połowie XX wieku). Skupiano się głównie na problemach tożsamościowych, wysiedleniach czy repatriacji. W tym czasie tworzył na przykład Horst Bieniek.

W latach PRL zabraniano pisać o niemieckiej i czeskiej historii regionu, a szczególnie o dwudziestoleciu międzywojennym i II wojnie światowej. Wielu pisarzy wyemigrowało więc, głównie do RFN.

Po 1989 roku zapanowała moda na ponowne odkrywanie tożsamości. Wiele książek poświęconych zostało dziejom miast i wsi, a także etosowi pracy czy życiu codziennemu mieszkańców Śląska. Pojawili się autorzy piszący wyłącznie lub w dużej mierze po śląsku (Marek Szołtysek, autor wielu książek o Śląsku). Pojawiły się także naukowe dzieła o Ślązakach.

Poezja pisana po śląsku jest bardzo nieliczna, mimo to wiele śląskich poetów pisze wiersze po polsku. Do takich autorów należy na przykład Marta Fox.

[edytuj] Muzyka

[edytuj] Malarstwo, rzeźba

[edytuj] Kuchnia śląska

Kuchnia śląska należy do kuchni środkowoeuropejskich, wyróżnia się jednak pośród nich charakterystycznymi cechami. Przez wieki mieszała się tu kuchnia rdzenna z kuchnią polską, czeską i niemiecką. Ze względu na wielonarodowościowy charakter tej krainy, tutejsza kuchnia jest niejednolita w swym charakterze. Spożywane są tutaj potrawy typowo śląskie, jak i potrawy takie same jak w krajach położonych obok regionu Śląska.

Często spotykanym zjawiskiem jest przypisywanie Ślązakom jako danie narodowe rolady wraz z kluskami śląskimi i modrą kapustą (skład: ogórek kiszony zawiniety w bite mięso wołowe zapiekane i duszone, gotowane kluski z ziemniaków i mąki oraz poszatkowana i ugotowana z cebulą czerwona kapusta).

[edytuj] Stroje ludowe

Śląskie stroje kobiece różnią się w zależności od regionu, a nawet poszczególnych miast i wsi, z jakich pochodzą. Sposoby ubierania wzajemnie przenikały się wraz z przemieszczaniem się ludności w XIX i XX wieku. Mieszkanki Śląska zaczęły także dostosowywać swoje stroje do mody miejskiej, co zmieniło wygląd stroju jeszcze bardziej. Generalnie Ślązaczka mogła ubrać się na trzy sposoby:

• kiecka, zopaska, kabotek i wierzcheń
• kiecka, zopaska i jakla
• kiecka, zopaska, kabotek i merynka (chusta)

Strój męski składa się z szaketu, westy (kamizelki), białej koszuli, jedwobki (jedwabnej chustki) lub szlajfki (wstążki), galot (spodni) lub bizoków (spodni prasowanych na kant) oraz szczewików (butów). Na głowie Ślązak nosił hut czyli kapelusz. Strój mężczyzny obecnie nazywa sie ancugiem, nazwa ta kojarzona jest głównie z garniturem. Jednak niewielu ludzi pamięta, że w dialekcie śląskim słowo ancug oznacza ogólnie strój męski jak i żeński.

[edytuj] Gospodarka

Gospodarka Górnego Śląska jest ściśle związana z występującym tu węglem. Największy rozkwit Górnośląskiej gospodarki przypada na czasy rewolucji przemysłowej oraz na lata powojenne, kiedy to komunistyczne władze zabezpieczały swoje kredyty na zachodzie Śląskimi kopalniami. Na Górnym Śląsku rozwinięte jest hutnictwo, górnictwo oraz inne gałęzie przemysłu ciężkiego.

Rolnictwo odgrywa drugorzędną rolę, rozwinięte jest głównie na Śląsku Opolskim. Jest ono całkowicie zmechanizowane oraz nowoczesne. Przeważają małe gospodarstwa, średnia wielkość wynosi 8 ha.

Obecnie na Górnym Śląsku obserwuje się gwałtowne zmniejszanie się znaczenia przemysłu, natomiast zwiększa się znaczenie usług.

[edytuj] Transport

[edytuj] Transport kolejowy

Pierwszą linią kolejową na Śląsku, w tym na Górnym Śląsku była Kolej Górnośląska (niem. Oberschlesische Eisenbahn) planowana od 1836 i uruchomiona w 1842 roku, początkowo na odcinku Wrocław – Oława, następnie stopniowo wydłużana do Opola i Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. W 1844 roku Towarzystwo Kolei Dolnośląsko-Marchijskiej uruchomiło Kolej Dolnośląsko-Marchijską, łączącą Śląsk z Berlinem. W latach 1865-1872 oddano do użytku Kolej Prawego Brzegu Odry (niem. Recht-Oder-Ufer-Eisenbahn) łączącą Dolny Śląsk z Górnym Śląskiem. W kolejnych latach oddawano na Śląsku coraz to nowe połączenia kolejowe, głównie regionalne. W latach 1928-1933 powstała Magistrala węglowa łącząca autonomiczne województwo śląskie z portami nadbałtyckimi w Trójmieście.

Na Śląsku zbudowano również sieć kolei wąskotorowych. W 1853 roku powstały Górnośląskie Koleje Wąskotorowe. Obecnie to najstarsza nieprzerwanie funkcjonująca wąskotorówka na świecie^[15]. Ich rozwój ściśle związany był z rozbudową przemysłu ciężkiego: kopalń węgla, zakładów wydobycia kamienia, hut, elektrowni i in. W szczytowym okresie swojego istnienia długość torów GKW o prześwicie 785 mm wynosiła ponad 200 km (po wchłonięciu linii Markowice Raciborskie – Rudy – Gliwice), plus kolejne ponad 400 km bocznic! Obszarem swojego działania obejmowały osie: Racibórz – Gliwice – Katowice oraz Miasteczko Śląskie – Bytom – Ruda Śl. Dziś Górnośląskie Koleje Wąskotorowe funkcjonują jako linia turystyczna Bytom – Tarnowskie Góry – Miasteczko Śląskie, łącząc ze sobą znane postindustrialne zabytki i atrakcje turystyczne (np. Zabytkową Kopalnię Rud Srebronośnych w Tarnowskich Górach, Zalew Nakło Chechło w Miasteczku Śląskim, Dolomity Sportową Dolinę czy zabytkową Restaurację "Pod Dębem" w Bytomiu.

[edytuj] Transport lotniczy

Pierwszym lotniskiem wybudowanym na Śląsku, w tym na Górnym Śląsku było Gliwice-Trynek, zbudowane w 1916 roku. Regularne loty z tego lotniska rozpoczęły się w maju 1925. 5 lipca 1931 w drodze z Drezna na lotnisku tym wylądował sterowiec Graf Zeppelin, który po jednodniowym pobycie odleciał do Friedrichshafen. Z inicjatywy Ligi Obrony Przeciwpowietrznej i Przeciwgazowej oraz Śląskiego Towarzystwa Lotniczego w latach 1926-1928 powstało lotnisko Katowice-Muchowiec, natomiast w 1927 roku powstało Rybnik-Gotartowice.

Obecnie mieszkańcy Górnego Śląska są obsługiwani głównie przez dwa międzynarodowe porty lotnicze: Katowice-Pyrzowice i Ostrava-Mošnov. Znajdują się tu także lotniska, które w planach mają być regionalnymi portami lotniczymi: Katowice-Muchowiec (należący do Aeroklubu Śląskiego), Rybnik-Gotartowice (należący do Aeroklubu ROW) oraz Opole-Kamień Śląski. Istnieją tu także mniejsze lotniska np. lotnisko Bielsko-Biała, lotnisko Gliwice-Trynek oraz lotnisko Opole-Polska Nowa Wieś.

[edytuj] Komunikacja miejska

Na Górnym Śląsku komunikacja miejska funkcjonuje w postaci tramwajów, autobusów, trolejbusów oraz kolei regionalnej.

Pierwsza linia tramwajowa o trakcji parowej została uruchomiona 27 maja 1894 w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym przez berlińską spółkę Oberschlesische Dampfstrassenbahnen AG. Tramwaje kursowały łącznie w kilku miastach Górnego Śląska, m.in: w Bielsku-Białej (1895-1971), w Boguminie (1902-1973), w Opawie (1905-1956) i w Cieszynie (1911-1921). Obecnie działają tylko linie tramwajowe w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym (Tramwaje Śląskie) i w Ostrawie.

Obecnie linie trolejbusowe działają w trzech miastach: w Ostrawie, w Opawie oraz w Tychach.

[edytuj] Zobacz też

• Piastowie śląscy
• Powstania śląskie
• Księstwa śląskie
• Państwo stanowe
• Dialekt śląski
• Język śląski
• Dolny Śląsk
• Śląsk (prowincja)
• Górny Śląsk (prowincja)
• Granice i podział administracyjny Śląska na przestrzeni wieków

[edytuj] Bibliografia

• "Alzacja/Lotaryngia a Górny Śląsk: dwa regiony pogranicza" – R. Kaczmarek, M. Kucharski, A. Cybula, ISBN 83-914309-2-8
• "Górny Śląsk" – Zbigniew Makieła, Warszawa 1999, ISBN 83-02-06832-2
• "Historia Śląska" – Marek Czapliński, Wrocław 2002, ISBN 83-229-2213-2
• "Historia Śląska do 1763 roku" – Wacław Korta, Warszawa 2003, ISBN 83-7181-283-3
• "Od plemienia do państwa: Śląsk na tle wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny Zachodniej" – Wrocław 1991, ISBN 83-85218-44-0
• "Architektura modernistyczna Katowic i innych miast polskiego i czeskiego Śląska" – Katowice 2002, ISBN 83-85871-31-4
• "Kultura średniowiecznego Śląska i Czech: rewolucja XIII wiek" – Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 1998, ISBN 83-909459-3-2
• "Ruch oporu na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim w latach 1939-1945", Mieczysław Starczewski,1988, ISBN 83-216-0655-5

Przypisy

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Silesia – serwis o Górnym Śląsku Politechniki Śląskiej w Gliwicach
• Najstarsze miasta Górnego Śląska
• Śląska Biblioteka Cyfrowa
• gornoslaskie-dziedzictwo